Διδακτορική Διατριβή

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΣΤΑΥΡΟΥ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΕ ΜΙΑ ΚΡΙΣΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟ: Ο ΜΙΧΑΗΛ Ζ ΔΟΥΚΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ( ) Διδακτορική Διατριβή ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

2 ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΣΤΑΥΡΟΥ Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΕ ΜΙΑ ΚΡΙΣΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟ: Ο ΜΙΧΑΗΛ Ζ ΔΟΥΚΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ( ) Διδακτορική Διατριβή Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας Αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 31/5/2016 Εξεταστική Επιτροπή Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή: Θ. Κορρές, Ομότιμος Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Α.Π.Θ., επόπτης καθηγητής. Π. Κατσώνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Α.Π.Θ., μέλος Ι. Λεοντιάδης, π. Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ., μέλος Μέλη Εξεταστικής Επιτροπής: Αριστοτέλης Μέντζος, Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Α.Π.Θ. Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη, Ομότιμη Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Α.Π.Θ. Κωνσταντίνος Χρήστου, Καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας Α.Π.Θ. Μαριάννα Αυγερινού-Τζιώγα, Επίκουρη Καθηγήτρια Βυζαντινής Φιλολογίας Α.Π.Θ. Εικόνα Εξωφύλλου: βλ. Παράρτημα Χαρτών και Εικόνων, σ. 256

3 ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΣΤΑΥΡΟΥ Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΕ ΜΙΑ ΚΡΙΣΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟ: Ο ΜΙΧΑΗΛ Ζ ΔΟΥΚΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ( ) Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

4 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο έρευνας και στόχοι της παρούσας μελέτης 30 Α ΜΕΡΟΣ Ο Μιχαήλ Ζ Δούκας 1. Η εικόνα του αυτοκράτορα στα ιστορικά και χρονογραφικά 35 έργα 2. Η άνοδος του Μιχαήλ Δούκα στον θρόνο O γάμος του Μιχαήλ Δούκα με τη Μαρία Αλανή και η 77 παρουσία της αυγούστας στη βυζαντινή αυλή Β ΜΕΡΟΣ Οι συνεργάτες του Μιχαήλ Ζ στην άσκηση της εξουσίας 1. Μιχαήλ Ψελλός, «ὁ τῶν πολιτικῶν πραγμάτων προστάς» Ιωάννης Δούκας, καίσαρ Ιωάννης, μητροπολίτης Σίδης Νικηφορίτζης, ευνούχος και «ἄνθρωπος τοῦ βασιλέως» 103 Γ ΜΕΡΟΣ Εσωτερική Πολιτική-Μεταρρυθμίσεις 1. Απονομή δικαιοσύνης Οικονομία 114 Α. Ανάκληση δωρεών, φοροαπαλλαγών και χορηγιών Β. Δωρεές σε πρόσωπα Γ. Δωρεές σε μονές Δ. Ο φούνδαξ της Ραιδεστού

5 4 Ε. Υποτίμηση του νομίσματος ΣΤ. Οι αθρόες παροχές του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη και η κατάσταση του ταμείου που παρέδωσε ο Μιχαήλ Ζ 3. Στρατιωτική οργάνωση 139 Α. Τάγμα των Αθανάτων 139 Β. Ναυτική Διοίκηση Τιμητικοί τίτλοι Δ Μέρος Εξωτερική πολιτική 1. Η κατάσταση στη Μικρά Ασία μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ 151 (1071) 2. Συμμαχία με τη Βενετία Διπλωματικές επαφές και σύναψη συμφωνίας με τους 166 Νορμανδούς 4. Διπλωματικές επαφές με τον πάπα Προσέγγιση και συμμαχία με τους Ούγγρους 178 Ε Μέρος Αντιδράσεις και στάσεις εναντίον του Μιχαήλ Ζ και η πτώση του 1. Ταραχές στο θέμα του Οψικίου Στάση Ουρσελίου Στάση Κωνσταντίνου Βοδίνου Ανταρσία βεστάρχη Νέστορα Η αντίδραση των στρατευμάτων του θέματος Μακεδονίας και η βίαιη αντιμετώπισή τους από τον αυτοκράτορα Ταραχές στην Αντιόχεια Η ανεξαρτητοποίηση του Φιλάρετου Βραχάμιου Στάσεις Νικηφόρου Βοτανειάτη και Νικηφόρου Βρυεννίου 214 ( ). Α. Η έναρξη της στάσης του Βοτανειάτη Β. Η έναρξη της στάσης του Βρυεννίου και οι κινήσεις του Νικηφόρου Βοτανειάτη Γ. Η εξέλιξη των στάσεων και η πτώση του Μιχαήλ Ζ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 244 Summary 252 Παράρτημα Χαρτών και Εικόνων 254

6 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι ο 11 ο αιώνας και ιδίως το δεύτερο ήμισύ του αποτελεί μία από τις πιο κρίσιμες περιόδους για τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η σταδιακή κατάρρευση του ανατολικού συνόρου, ιδίως μετά την ήττα στο Μαντζικέρτ το 1071 από τους Σελτζούκους Τούρκους, και τα αλλεπάλληλα στασιαστικά κινήματα συνέθεταν ένα κλίμα αναταραχής και αστάθειας που διόγκωναν ακόμη περισσότερο την ήδη υπάρχουσα οικονομική δυσχέρεια του κράτους. Παράλληλα δημιουργούσαν μία έκρυθμη κατάσταση στο εσωτερικό, η οποία με τη σειρά της είχε ως αποτέλεσμα την αδυναμία αντιμετώπισης των εξωτερικών απειλών και την εδαφική συρρίκνωση του Βυζαντίου. Στην ταραγμένη αυτή δεκαετία από το 1071 έως 1081, δηλαδή μέχρι την άνοδο των Κομνηνών στον θρόνο, ανέλαβαν τις τύχες του Βυζαντίου αυτοκράτορες, οι οποίοι δεν μπόρεσαν τελικά να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και να αναστρέψουν την παρακμή του βυζαντινού κράτους. Πρόκειται για τον Μιχαήλ Ζ Δούκα ( ) και τον Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη ( ). Η παρούσα διατριβή ασχολείται με τον Μιχαήλ Ζ Δούκα. Επί της βασιλείας του αναλήφθηκαν ορισμένες πρωτοβουλίες κυρίως από τους συμβούλους του, αλλά τελικά οι πολιτικές και οι αλλαγές που εφαρμόστηκαν απέτυχαν και ο Μιχαήλ έχασε τα ερείσματα της εξουσίας του, κυρίως λόγω της δυσαρέσκειας που προκάλεσε η φοροεισπρακτική πολιτική του. Με τον Νικηφόρο Βοτανειάτη, ασχοληθήκαμε στο πλαίσιο της κύριας μεταπτυχιακής μας εργασίας και διαπιστώσαμε πως παρά το γεγονός ότι είχε να επιδείξει μία λαμπρή στρατιωτική σταδιοδρομία σε νευραλγικές και εμπόλεμες περιοχές του βυζαντινού κράτους, δεν ανταποκρίθηκε με επιτυχία στα καθήκοντά του ως αυτοκράτορος. Ο Βοτανειάτης δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει τους εξωτερικούς εχθρούς και να εφαρμόσει ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, επειδή είχε να αντιμετωπίσει μια έκρυθμη εσωτερική κατάσταση, καθώς και τη συνεχή αμφισβήτηση της εξουσίας του από φιλόδοξους στρατηγούς. Ένας ακόμη παράγοντας που δυσχέραινε το έργο του ήταν και η προχωρημένη ηλικία που βρισκόταν, όταν ανέλαβε τα ηνία του κράτους. Όσα διαδραματίστηκαν στη σύντομη αλλά πολυτάραχη βασιλεία του Νικηφόρου Βοτανειάτη μας έδωσαν και το έναυσμα για την ενασχόλησή μας με την αμέσως προηγούμενη περίοδο κατά την οποία βρισκόταν στον θρόνο ο Μιχαήλ Ζ. Και από τη θέση αυτή θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον σεβαστό μου Καθηγητή και επιβλέποντα της εργασίας κύριο Θεόδωρο Κορρέ για την αμέριστη συμπαράστασή του, τις εύστοχες παρατηρήσεις και διορθώσεις του καθώς και το διαρκές ενδιαφέρον του κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών και

7 διδακτορικών μου σπουδών. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στο δεύτερο μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, την αναπληρώτρια Καθηγήτρια κυρία Πολύμνια Κατσώνη, για την προτροπή της να επικεντρωθώ σε ορισμένα ζητήματα που δεν έχουν απασχολήσει τη νεότερη έρευνα αλλά και για τις καίριες και λεπτομερείς διορθώσεις της που συνέβαλαν αποφασιστικά στη βελτίωση της εργασίας μου. Την ευχαριστώ επίσης για την κατανόηση που επέδειξε σχετικά με τις αντικειμενικές δυσκολίες που αντιμετώπισα κατά την εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και προς το τρίτο μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, τον πρώην επίκουρο Καθηγητή κύριο Ιωάννη Λεοντιάδη για τη βοήθειά του σχετικά με το σφραγιστικό υλικό που αφορούσε στους συνεργάτες του Μιχαήλ Ζ. Ευχαριστώ επίσης και τα υπόλοιπα μέλη της εξεταστικής επιτροπής που δέχτηκαν να κρίνουν την εργασία μου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην ομότιμη Καθηγήτρια κυρία Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα για το ενδιαφέρον της, τις πολύτιμες υποδείξεις και τις διορθώσεις της στο τελικό κείμενο, και στην ομότιμη Καθηγήτρια κυρία Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη που ήταν πάντοτε πρόθυμη να με βοηθήσει. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την αμέριστη ηθική συμπαράστασή της. 6

8 7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Βραχυγραφίες BF Byzantinische Forschungen, Amsterdam 1966 κ.ε. BMGS Byzantine and Modern Greek Studies, Birmingham 1975 κ.ε. Bsl Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München , Stuttgart/Leipzig , München/ Leipzig 1999 κ.ε. CB Corpus Scriptorum Historiae Βyzantinae, τ. 1-50, Bonnae CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington Berlin Wien Bruxelles Roma Thessalonique 1967 κ.ε. DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington D. C., 1941 κ.ε. ΕEΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἀθῆναι 1924 κ.ε. ΕΕΦΣΑΠΘ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τ~ης Φιλοσοφικ~ης Σχολ~ης το~υ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1931 κ.ε. ΕΙ Εncyclopédie de l Islam (nouvelle édition), επιμ. T. Houtsma, R. Bosse κ.α., Paris Leiden 1960 κ.ε. EO Échos d Orient, Paris [συνεχίσθηκε ως Études Byzantines ( ) και ακολούθως ως REB]. ΕΠΛΒΙΠ Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό βυζαντινής ιστορίας και πολιτισμού, τ. Α -ΣΤ, εκδ. Αλ. Σαββίδης, Αθήνα Η αυτοκρατορία σε κρίση (;) Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα ( ), επιστ. επιμ. Ε. Χρυσός [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια, 11], Αθήνα JGR Ι. και Π. Ζέπου, Jus Graecoromanum (ανατύπωση από K. E. Zachariä von Lingenthal με προσθήκες), τ. 1-8, [ Ἀθῆναι 1931 (ανατύπωση Aalen 1962). JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien Köln

9 8 Graz 1969 κ.ε. Law and Society Law and Society in Byzantium: Ninth-Twelfth Centuries, έκδ. Angeliki Laiou D. Simon, Washington D.C ΜΒ Κ. Σάθας, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη ἢ Συλλογὴ ἀνεκδότων μνημείων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας (Bibliotheca Graeca Medii Aevi), τ. 1-7, ἐν Βενετίᾳ Ἀθήνησιν Παρισίοις (ανατύπωση Ἀθῆναι 1972). MGH Monumenta Germaniae Historica, έκδ. G. Pertz Th. Mommsen, Hannover , Berlin , νέα σειρά Scriptores Rerum Germanicarum in Usum Scholarum, Berlin 1923 κ.ε. MM F. Miklosich J. Müller, Acta et Diplomata graeca medii aevi sacra et profana, τ. 1-16, Vindobonae , (ανατύπωση Ἀθῆναι Aalen 1968). ΝΕ Νέος Ἑλληνομνήμων, τ. 1-21, Ἀθῆναι ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. 1-3, έκδ. A. P. Kazhdan, New York Oxford Ο Βυζαντινός Κόσμος ΟΙΒ PG REB RSBS SBS ΤΙΒ TM Traditio VR Ο Βυζαντινός Κόσμος, τ. Β : Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία , ελλην. μετάφραση Α. Καραστάθη, Αθήνα Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, έκδ. Α. Λαΐου κ.α., τ.1-3, Αθήνα J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series graeca, Paris Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. Rivista di Studi Bizantini e Slavi, Bologna 1981 κ.ε. Studies in Byzantine Sigillography, Washington D.C κ.ε. Tabula Imperii Byzantini, Wien 1977 κ.ε. Travaux et Mémoires, Paris 1965 κ.ε. Traditio. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion, New York 1943 κ.ε. Variorum Reprints. VV Vizantijskij Vremennik, Sanktpeterburg (ανατύπωση Amsterdam 1967), νέα σειρά Moskva 1947 κ.ε. ZRVI Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta, Beograd 1975 κ.ε.

10 9 Β. Πηγές Actes d Esphigménou Actes d Esphigménou, έκδ. J. Lefort, [Archives de l Athos, XVI], Paris Actes d Iviron Actes d Iviron, τ. II (Du milieu du XIe siècle à 1204), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomidès, Denise Papachrysanthou, avec la collaboration de Vassiliki Kravari et d Hélène Métrévéli, [Archives de l Athos, XVI], Paris Actes de Xenophon Actes de Xénophon, έκδ. Denise Papachrysanthou, [Archives de l'athos XV], Paris Actes de Lavra Actes de Lavra, τ. Ι (Des origines à 1204), έκδ. P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos, avec la collaboration de Denise Papachryssanthou, [Archives de l Athos, V] Paris Amatus Monachus Casinensis Amatus Monachus Casinensis, Historia Normannorum, έκδ. V. de Batholomaeis, Storia de Normanni di Amato di Montecassino volgarizzata in antico francese [Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Fonti per la Storia d Italia 76], Roma Άννα Κομνηνή Ἄννα Κομνηνή, Ἀλεξιάς, έκδ. D. R. Reinsch A. Kambylis, [CFHB XL/1], Berlin Βραχέα Χρονικά P. Scheiner, Die Byzantinischen Kleinchroniken, [CFHB XII/1], Wien Ε. Caspar, Das Register Gregors VII J.-Cl. Cheynet, Antioche J.-Cl.Cheynet, Collection Zacos J.-Cl. Cheynet C. Morrisson W. Seibt, Seyrig J.-Cl. Cheynet D. Theodoridis, Ε. Caspar, Das Register Gregors VII, MGH, Epistolae Selectae I (βιβλ. I-IV), Berlin 1920 και ΙΙ (βιβλ. V-IX) Berlin J.-Cl. Cheynet, Sceaux byzantins des musées d'antioche et de Tarse, TM 12 (1994) J.-Cl. Cheynet, Sceaux de la collection Zacos (Bibliothèque nationale de France) se rapportant aux provinces orientales de l Empire byzantin, Paris J.-Cl. Cheynet Cécile Morrisson W. Seibt, Les sceaux byzantins de la collection Henri Seyrig, Paris J.-Cl. Cheynet D. Theodoridis, Sceaux byzantins de la collection D. Theodoridis. Les sceaux patronymiques

11 10 Sceaux G. Dennis, Three Treatises F. Dölger P. Wirth, Regesten P. Gautier, Blachernes P. Gautier, Lettres de Psellos P. Gautier, Lettre au Sultan Malik-Shah [Centre de recherche d histoire et civilisation de Byzance, Monographies 33], Paris G. Dennis, Three Byzantine MilitaryTreatises, [Dumbarton Oaks Texts 9], Washington, D.C F. Dölger P. Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von Teil ( ) zweite, erweiterte und verbesserte Auflage, Μünchen P. Gautier, Le synode des Blachernes (fin 1094). Étude prosopographique, REB 29 (1971) P. Gautier, Quelques lettres de Psellos inédites ou déjà éditées, REB 44 (1986) P. Gautier, Lettre au Sultan Malik-Shah rédigée par Michael Psellos, REB 35 (1977) P. Gautier, Monodie P. Gautier, Monodie inédite de Michel Psellos sur le basileus Andronic Doucas, REB 24 (1966) Εκλογή Βασιλικών Ἐκλογ`ὴ Βασιλικῶν, έκδ. L. Burgmann, Ecloga Basilicorum, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, 15], Frankfurt a.m Εφραίμ Αίνιος Ἐφραὶμ τοῦ Αἰνίου Χρονογραφία, έκδ. Ο. Λαμψίδης, τ. Α, Αθήνα J.Gouillard, Chrysobulle J. Gouillard, Une chrysobulle de Nicéphore Botaneiatès à souscription synodale, Byz ( ) Γουλιέλμος Τύρου Willemi Tyrensis Archiepiscopi Chronicon, έκδ. R. B. C. Huygens, τ. Ι-ΙΙ, [Corpus Christianorum Continuatio Medievalis 38-38a], Turnholt Ph. Grierson, Byzantine Coins V. Grumel J. Darrouzès, Regestes Guillaume de Pouille Ιστορία αυτοκρατόρων Ph. Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, έκδ. A. Bellinger Ph. Grierson, v. III: Leo III to Nicephorus III , part 2, Basil I to Nicephorus ( ), Washington D.C V. Grumel, Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, τ. 1, Les actes des Patriarches, fasc. 2 ( ), Paris 1936, fasc. 3 ( ), Paris 1947, β έκδοση αναθεωρημένη και με διορθώσεις από τον J. Darrouzès, Paris Guillaume de Pouille. La geste de Robert Guiscard, έκδ. Marguerite Mathieu, [Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici.Testi 4], Parlermo Χρονικὸν Σύντομον ἐκ διαφόρων χρονογράφων τε καὶ ἑξηγητῶν, Γεωργίου Μοναχοῦ, έκδ. Ed. de Muralt,

12 11 Chronicon Breve Georgius Monachus, PG 110, σ Ιωάννης Σκυλίτζης Ἰωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ἱστοριῶν, έκδ. I. Thurn, Ioannis Scylitzae Synopsis Ηistoriarum, [CFHB V], Berlin New York Ιωήλ Ἰωήλου Χρονογραφία ἐν συνόψει, έκδ. B. G. Niebuhr I. Bekker, Ioelis Chronographia Compendiaria, CB, Bonnae Κεκαυμένος, Στρατηγικόν Κωνσταντίνος Μανασσής Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, De administrando E. Kurtz F. Drexl, Scripta Minora Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, έκδ. M. D. Spadaro, Raccomandazioni e consigli di un galantuomo, Alessandria Κωνσταντίνος Μανασσής, Σύνοψις Χρονική, έκδ. O. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB XXXVI/1], Αθήνα Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, De Administrando Imperio 2, έκδ. G. Moravcsik, αγγλ. μετάφρ. Romilly J. H. Jenkins, τ. 1, [CFHB I], Washington 1967, τ. 2, Commentary, έκδ. Romilly J. H. Jenkins, London E. Kurtz F. Drexl, Michaelis Pselli Scripta minora magnam partem adhuc inedita Ι-II, Milan V. Laurent, Corpus V. Laurent, Le corpus des sceaux de l empire byzantin, τ. 2, L administration centrale, Paris V. Laurent, Orghidan V. Laurent, Documents de Sigillographie Byzantine. La Collection C. Orghidan, Paris Λέων Διάκονος Λέων Διάκονος, Ἱστορία, έκδ. C. B. Hase, Leonis Diaconi Caloënsis Historiae, CB, Bonnae Ματθαίος Εδέσσης The Chronicle of Matthew of Edessa, αγγλική μετάφραση από το αρμενικό πρωτότυπο A. E. Destourian, New Brunswick, N. J E. McGeer, J. Nesbitt, N. Oikonomides, Catalogue Mιχαήλ Ατταλειάτης, Διάταξις Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία Μιχαήλ Γλυκάς E. McGeer, J. Nesbitt, N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 5: The East (continued), Constantinople and Environs, Unknown Locations, Addenda, Uncertain Readings, Washington D.C Διάταξις Μιχαὴλ Ἀτταλειώτου, έκδ. P. Gautier, La diataxis de Michel Attaliate, REB 39 (1981) Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, έκδ. Eudoxos Th. Tsolakis, Michaelis Attaliatae Historia, [CFHB L], Athenis Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος Χρονική, έκδ. I. Bekker, Michaelis Glycae Annales, CB, Bonnae 1836.

13 12 Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία Μιχαήλ Ψελλός, Επιστ. Μιχαήλ Ψελλός, Orationes Μιχαήλ Σύρος Μπαρ Εβραίος Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, έκδ. D. Reinsch, Michaelis Pselli Chronographia, τ. 1: Einleitung und Text τ. 2: Textkritischer Kommentar und Indices, [Millenium Studien 51], Berlin Boston Μιχαήλ Ψελλός, Επιστολές, έκδ. Κ. Σάθας, ΜΒ, V, σ Μιχαήλ Ψελλός, Michaelis Pselli orationes forenses et acta, έκδ. G. T. Dennis, Stuttgart J. B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche jacobite d Antioche ( ), éditée pour la premiere fois et traduite en français, τ. 1-3, Paris E. A. W. Budge, The Chronography of Gregory Abū Faraj the Son of Aaron, the Hebrew Physician commonly known as Bar Hebraeus being the First Part of his Political History of the World, τ. 2, London J. Nesbitt, Catalogue J. Nesbitt with the assistance of Cécile Morrisson, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 6: Emperors, Patriarchs of Constantinople, Addenda, Washington D.C. 2009, J. Nesbitt N. Oikonomides Catalogue Νικηφόρος Βρυέννιος P. Noailles A. Dain, Novelles Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, Έγγραφα Πάτμου N. Oikonomidès, Listes S. Provost, Michel VII Doukas Ψευδο-Κωδινός, Χρονογραφία J. Nesbitt N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 2, Washington 1994,τ. 3, Washington Νικηφόρος Βρυέννιος, Ὕλη Ἱστορίας, έκδ. P. Gautier, Nicéphore Bryennios, Histoire, [CFHB IX], Bruxelles Les novelles de Leon VI le Sage, έκδ. P. Noailles A. Dain, Paris Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου, έκδ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, τ. Β : Δημοσίων Λειτουργῶν, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών], Ἀθῆναι N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, [Le Monde Byzantin], Paris S. Provost, Une réfection des remparts de Philippes sous Michel VII Doukas, REB 61 (2003) Ψευδο-Κωδινός, Περὶ τῶν ἀπὸ κτίσεως κόσμου ἐτῶν καὶ τῶν ἀνέκαθεν βασιλευσάντων ἐν τῇ Ῥωμανίᾳ, έκδ. P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, vol. 1 [Corpus Fontium Historiae Byzantinae 12.1], Vienna 1975, σ

14 13 H. J. Scheltema, Petition G. Schlumberger, Sigillographie Une petition à l empereur Alexis Comnène, de l an 1085, Revue international des droits de l antiquité, 5 (=Mélanges Fernand De Visscher IV) (1950) G. Schlumberger, Sigillographie de l empire byzantin, Paris 1884, (ανατύπωση Torino 1963). W. Seibt, Bleisiegel W. Seibt, Bleisiegel in Österreich, 1. Teil: Kaiserhof, [Österreichische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommision für Byzantinistik II/1], Wien V. Šandrovskaja W. Seibt, Eremitage Ch. Stavrakos, Bleisiegel Ch. Stavrakos, Synadenoi Συνέχεια Ιω. Σκυλίτση V. Šandrovskaja W. Seibt, unter Mitarbeit von Natassa Seibt, Byzantinische Bleisiegel der Staatlichen Eremitage mit Familiennamen, 1. Teil: Sammlung Lichačev Namen von A bis I, [Osterreichische Akad. der Wiss., phil.-hist. Kl., Denkschriften 331], Wien Ch. Stavrakos, Die byzantinischen Bleisiegel mit Familiennamen aus der Sammlung des Numismatischen Museums Athen, [Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik, Band. 4], Wiesbaden Ch. Stavrakos, Sigillographische Beiträge zur Familie der Synadenoi, SBS 7, εκδ. W. Seibt, Washington D.C. 2002, σ Ἡ Συνέχεια τῆς Χρονογραφίας τοῦ Ἰωάννου Σκυλίτση, έκδ. Ε. Τσολάκης, [Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 105], Θεσσαλονίκη Τακτικόν Escurial Le Taktikon du cod. Scorialensis Gr. R-II-11, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, σ Θεόδωρος Σκουταριώτης Θεοφύλακτος Αχρίδος, Λόγοι Τιπούκειτος Τυπικόν Πακουριανού Ε. Βρανούση, Έγγραφα Πάτμου Θεόδωρος Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική, έκδ. Κ. Σάθας, ΜΒ, τ. 7, σ Théophylacte d Achrida, Discours, Traités, Poésies, έκδ. P. Gautier, [CFHB XVI/1], Thessalonique Μ. Κριτοῦ τοῦ Πατζῆ Τιπούκειτος sive Librorum LX Basilicorum summarium, βιβλία 1-12, έκδ. C. Ferrini και Ι. Mercati, [Studi e testi 25], Roma Τὸ τυπικὸν τὸ ἐκτεθὲν παρὰ τοῦ μεγάλου δομεστίκου τῆς δύσεως κυρο~ῦ Γρηγορίου τοῦ Πακουριανοῦ πρὸς τὴν παρ αὐτοῦ κτισθεῖσαν μονὴ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Πετριτζιωτίσσης, έκδ. P. Gautier, Le typicon de Grégoire Pakourianos, REB 42 (1984) Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου, έκδ. Έρα Βρανούση, τ. Α : Αὐτοκρατορικά, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών], Ἀθῆναι 1980.

15 14 G. Zacos A. Veglery, Seals G. Zacos A. Veglery, Byzantine Lead Seals, τ. Α, μέρη 1-3, Basel Ιω. Ζωναράς Ἰωάννης Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν, έκδ. M. Pinder Th. Büttner-Wobst, CB, III, Bonnae 1897.

16 15 Γ. Βοηθήματα 1 H. Ahrweiler, Études H. Ahrweiler, Études sur les structures administratives et sociales de Byzance, Variorum Reprints, London H. Ahrweiler, Recherches Hélène Ahrweiler, Recherches sur l administration de l empire byzantin aux IXè-XIè siècles, Bulletin de Correspondance hellénique 84 (1960) 1-106, κυρίως σ. 52 κ.ε. (= H. Ahrweiler, Études, αρ. VIII) H. Ahrweiler, Mer Hélène Ahrweiler, Byzance et la Mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe-XVe siècles, [Bibliothèque Byzantine publiée sous la direction de Paul Lemerle. Études 5], Paris C. Amande, Encomio Carlotta Amande, L encomio di Niceforo Botaniate nell Historia di Attaliate: modelli, fonti, suggestioni letterarie, Serta Historica Antiqua 2 (1989) Κ. Άμαντος, Ιστορία Κ. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους τ.β : μ.χ., Αθήνα Μ. Angold, Βυζαντινή Αυτοκρατορία M. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το Μια πολιτική ιστορία, (β έκδοση, αναθεωρημένη και επαυξημένη), (ελλην. μετάφρ. Ευαγγελία Καργανιώτη, επιστημ. επιμέλεια Π. Α. Αγαπητός), Αθήνα N. Bănescu, Duchés N. Bănescu, Les duchés byzantins de Paristrion (Paradounavon) et de Bulgarie, [Institut roumain d études byzantines. Nouvelle série, 3], Bucarest Σ. Βαρναλίδης, Ο θεσμός της χαριστικής Κ. Βαρζός, Κομνηνοί H. Beck, Ministerpräsident Σ. Βαρναλίδης, Ο θεσμός της χαριστικής (δωρεάς) των μοναστηρίων εις τους Βυζαντινούς, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 21], Θεσσαλονίκη Κ. Βαρζός, Η γενεαλογία των Κομνηνών, τ. Α, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 20α], Θεσσαλονίκη H. Beck, Der byzantinische Ministerpräsident, BZ 48 (1955) (=H. Beck, Ideen und Realitäten in Byzanz, VR, London 1972, αρ. ΧΙΙΙ). 1 Η υπόλοιπη βιβλιογραφία που αναφέρεται άπαξ παρατίθεται στις υποσημειώσεις με τα πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία.

17 16 Kl. Belke N. Mersich, Phrygien und Pisidien Kl. Belke N. Mersich, Phrygien und Pisidien, TIB 7 [Österreichische Akademie Der Wissenschaften. Philosophisch - Historische Klasse Denkschriften, 211.Band], Wien H. Bibicou, Page Hélène Bibicou, Une page d histoire diplomatique de Byzance au XΙe siècle: Michel VII Doukas, Robert Guiscard et la pension des dignitaires, Byzantion ( ) S. Blöndal B. S. Benedikz, Varangians Β. Βλυσίδου Ελ. Κουντούρα-Γαλάκη Στ. Λαμπάκης Τ. Λουγγής Αλ. Σαββίδης, Μικρά Ασία S. Blöndal B. S. Benedikz, The Varangians of Byzantium, Cambridge Βασιλική Βλυσίδου Ελεωνόρα Κουντούρα -Γαλάκη Στ. Λαμπάκης Τ. Λουγγής Αλ. Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7 ος -11 ος αι.), [Ερευνητική βιβλιοθήκη, 1], Αθήνα A. Bon, Péloponnèse A. Bon, Le Péloponnèse byzantin jusqu en 1204, [Bibliothèque Byzantine, Études, 1], Paris C. M. Brand, C. M. Brand, Doukas, John, ODB, τ. 1, σ Doukas John C. M. Brand, C. M. Brand, Nikephoritzes, ODB, τ.2, σ Nikephoritzes G. Bratianu, Μonopole J. B. Bury, Administrative System Cl. Cahen, Mantzikert Cl. Cahen, Pénétration Cl. Cahen, Turcobyzantina G. Bratianu, Une expérience d économie dirigée. Le monopole du blé à Byzance au XIe siècle, Byzantion 9 (1934) J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos, [The British Academy Supplemental Papers I], London 1911 (ανατύπωση New York 1958). Πίνακες Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΑΠΘ 10 (1968) Cl. Cahen, La campagne de Mantzikert d'après les sources musulmanes, Byzantion 9 (1934) Cl. Cahen, La première pénétration turque en Asie- Mineure, Byzantion 18 (1948) 5-67 (=Cl. Cahen, Turcobyzantina, αρ.i) Cl. Cahen, Turcobyzantina et Oriens Christianus, VR, London Cl. Cahen, Turquie Cl. Cahen, La Turquie pré-ottomane, [Varia Turcica, 2], Istanbul-Paris 1988.

18 17 F. Chalandon, Alexis F. Chalandon, Les Comnènes. Études sur l empire byzantin aux Xie et XIIe siècles, τ.1: Essai sur le règne d Alexis 1er Comnène ( ), [Mémoires et Documents publiés par la société de l école deschartes, 5], Paris F.Chalandon, Domination normande Ε. Χατζηαντωνίου, Θέμα Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης J.-Cl.Cheynet, Aristocracy J.-Cl. Cheynet, Dévaluation J.-Cl. Cheynet, Διοίκηση J.-Cl. Cheynet, Du stratège au duc J.-Cl. Cheynet, L empire Byzantin et la Hongrie J.-Cl. Cheynet, Mantzikert J.-Cl. Cheynet, Pouvoir J.-Cl. Cheynet, Résistance J.-Cl. Cheynet, Toparque F. Chalandon, Histoire de la domination normande en Italie et en Sicile, [Burt Franklin Research and Source Work Series, 6], I., Paris 1907 (ανατύπωση New York 1960). Ελισάβετ Χατζηαντωνίου, Παρατηρήσεις σχετικά με την οικονομική διοίκηση του θέματος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης (11ος αι.), Βυζαντιακά 30 ( ) J. Cl. Cheynet, The Byzantine Aristocracy and its Military Function, VR, Aldershot J.-Cl. Cheynet, Dévaluation des dignités et dévaluation monétaire dans la seconde moitié du XIe siècle, Byzantion 53.2 (1983) (=J.-Cl. Cheynet, Aristocracy αρ. VI) J.-Cl. Cheynet, Η αυτοκρατορική διοίκηση, στο Ο Βυζαντινός Κόσμος, τ. Β, σ J.-Cl. Cheynet, Du stratège de thème au duc: chronologie de l évolution au cours du XIe siècle, TM 9 (1985) (=J.-Cl. Cheynet, Aristocracy αρ. XI) J.-Cl. Cheynet, L empire Byzantin et la Hongrie dans la seconde moitié du XIe siècle, Acta Historiae Artium XLIII, Budapest 2002, 5-13 (=Του ιδίου, La société byzantine. L apport des sceaux, τ. 2, [Bilans de Recherche 3/2], Paris 2088, αρ. 24, σ J.-Cl. Cheynet, Mantzikert: un désastre militaire?, Byzantion 50.2 (1980) (=J.-Cl. Cheynet, Aristocracy αρ. ΧΙΙΙ) J.-Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance ( ), [Byzantina Sorbonensia, 9], Paris J.-Cl. Cheynet, La résistance aux Turcs en Asie Mineure entre Mantzikert et la première Croisade, στο Ευψυχία, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler, I, Paris 1998, [Byzantina Sorbonensia, 16], σ (=J.-Cl. Cheynet, Aristocracy αρ. XIV). J.-Cl. Cheynet, Toparque et topotèrètès à la fin du 11 e siècle, REB 42 (1984)

19 18 J.-Cl. Cheynet, Trois familles J.-Cl. Cheynet E. Malamut C. Morrisson, Prix et salaires J.-Cl. Cheynet J. F. Vannier, Études Σ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αντιβασιλεία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Θεσμοί Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Σύγκλητος Fl. Curta, Southeastern Europe G. Dagron, Αστική Οικονομία P. Diaconu, Petchénègues F. Dölger, Finanzverwaltung Ανθ. Δημοσθένους, Μιχαήλ Ζ J.-Cl. Cheynet, Trois familles du duché d Antioche, στο J.-Cl. Cheynet J. F. Vannier, Études, J.-Cl. Cheynet E. Malamut C. Morrisson, Prix et salaires à Byzance (Xe-XVe siecle), στο Hommes et richesses dans l'empire byzantin, τ. 2, έκδ. V. Kravari, J. Lefort, C. Morrisson, [Realités Byzantines 3], Paris 1991, σ J.-Cl. Cheynet J. F. Vannier, Études Prosopographiques, [Byzantina Sorbonensia, 5], Paris Σταυρούλα Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος και η εποχή του (ενδέκατος αιώνας μ.χ), Αθήνα Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ἡ Ἀντιβασιλεία εἰς τὸ Βυζάντιον, Σύμμεικτα 2 (1970) Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Ἐκλογή, Ἀναγόρευσις και στέψις τοῦ βυζαντινοῦ αὐτοκράτορος, [Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 22.2], Ἀθῆναι Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της βυζαντινής αυτοκρατορίας Κράτος, διοίκηση, οικονομία, κοινωνία, Αθήνα Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινὴ Ἱστορία, τ. Β 1, ( ) 2, Θεσσαλονίκη 1998, τ. Β 2 ( ) 2, Θεσσαλονίκη 1997, τ. Γ 1 ( ), Θεσσαλονίκη Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Ἡ σύγκλητος εἰς τὸ βυζαντινὸν κράτος, ΕΑΙΕΔ 2, Ἀθῆναι Florin Curta, Southeastern Europe in the Middle Ages , Cambridge G. Dagron, Αστική Οικονομία (μετάφρ. Ν. Γουλανδρής), στο ΟΙΒ, τ. 2, P. Diaconu, Les Petchénègues au Bas-Danube, [Bibliotheca Historica Romaniae, 27], Bucarest F. Dölger, Beiträge zur Geschichte der byzantinischen Finanzverwaltung, besonders des 10. und 11. Jahrhunderts, [Byzantinisches Archiv, 9], Leipsig Berlin 1927 (ανατύπωση Hildesheim 1960). Ανθ. Δημοσθένους, Μιχαήλ Ζ Δούκας ( ). Ο ανίκανος αυτοκράτορας;, Θεσσαλονίκη 2005.

20 19 L. Garland, Empresses Lynda Garland, Byzantine Empresses.Women and Power in Byzantium A.D , London New York L. Garland, Imperial Women Σ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή δικαιοσύνης Α. Γκουτζιουκώστας, Ἀσηκρῆτις Α. Γκουτζιουκώστας, Μυστικός Lynda Garland, The Eye of the Beholder : Byzantine Imperial Women and Their Public Image from Zoe Porphyrogenita to Euphrosyne Kamaterissa Doukaina ( ), Byzantion 64 (1994) και Σ. Γεωργίου, Οι τιμητικοί τίτλοι επί Κομνηνών ( ), (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη Α. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αιώνες). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 37], Θεσσαλονίκη Α. Γκουτζιουκώστας, Η εξέλιξη του θεσμού των ἀ- σηκρῆτις και του πρωτοασηκρῆτις στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής γραμματείας, Βυζαντινά 23 ( ) Α. Γκουτζιουκώστας, Το αξίωμα του μυστικού. Θεσμικά και προσωπογραφικά προβλήματα, Θεσσαλονίκη H. Grégoire, Notes H. Grégoire, Notes de la Géographie historique sur les confins pisido-phrygiens. Lampè-Chôma-Charax-le Buzan Dağ et la patrie de Nicéphore Botaniate, Bulletin de la Classe des Lettres et des Sciences morales et politiques 34 (1948) Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Παρακμή R. Guilland, Aυτοκράτορες Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Παρακμή και πτώση του θεματικού θεσμού. Συμβολή στην εξέλιξη της διοικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης του Βυζαντίου από το 10ο αιώνα κ.ε., [Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Παράρτημα, 58], Θεσσαλονίκη R. Guilland, Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες και το θέλγητρον του μοναστηρίου, ΕΕΒΣ 21 (1951) R. Guilland, Drongaire Le Drongaire et le Grand drongaire de la Veille, BZ 43 (1950) (=R. Guilland, Recherches I ). R. Guilland, Logothètes R. Guilland, Logariaste R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Les Logothètes, REB 29 (1971) R. Guilland, Logariaste, JÖB 28 (1969) (=R. Guilland, Titres, XXI). R. Guilland, R. Guilland, Le Protovestiaire, REB 2 (1944)

21 20 Protovestiaire (=R. Guilland, Recherches I ). R. Guilland, Recherches R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines, Ι-ΙΙ, [Berliner Byzantinische Arbeiten, 35], Berlin Amsterdam R. Guilland, Titres R. Guilland, Titres et fonctions de l empire byzantin, VR, London J. F. Haldon, Πόλεμοι του Βυζαντίου C. Hannick G. Schmalzbauer, Synadenoi J. F. Haldon, Οι πόλεμοι του Βυζαντίου. Μάχες και εκστρατείες της βυζαντινής εποχής, ελλην. μετάφρ. Ν. Πρωτονοτάριος, Αθήνα C. Hannick G. Schmalzbauer, Die Synadenoi. Prosopographische Untersuchung zu einer byzantinischen Familie, JÖB 25 (1976) J. Harris, Byzantium J. Harris, Byzantium and the Crusades 2, London New York Α. Harvey, Ανάπτυξη Α. Harvey, Οικονομική ανάπτυξη στο Βυζάντιο (μτφ. Ελένη Σταμπόγλη), Αθήνα M. Hendy, Economy B. Hill, Imperial Women M. Hendy, Studies in Byzantine Monetary Economy c , Cambridge New York Melbourne 1985, (ανατύπωση 1990). Barbara Hill, Imperial Women in Byzantium Power, Patronage and Ideology, London B. Hill, Women Barbara Hill, Alexios I Komnenos and the Imperial Women, στο M. Mullett D. Smythe, Alexios I Komnenos, σ Α. Hohlweg, Beiträge Α. Hohlweg, Beiträge zur Verwaltungsgeschichte des Oströmischen Reiches unter den Komnenen, [Miscellanea Byzantina Monacensia, 1], München H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία R. Janin, Constantinople R. Janin, Églises H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Β : Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση 3 (μτφ. Ταξ. Κόλιας, Κατερίνα Συνέλλη, Γ.Χ. Μακρής, Ιωαν. Βάσσης ), Αθήνα R. Janin, Constantinople Byzantine. Développement urbain et répertoire topographique 2, [Archives de l orient chrétien, 4A], Paris R. Janin, La géographie ecclésiastique de l empire byzantin. Première partie: le siège de Constantinople et le patriarcat œcuménique. Tome III: Les églises et les monastères 2, Paris R. Janin, Francs R. Janin, Les Francs au service des Byzantins, ΕΟ 29 (1930) M. Jeffreys, Psellos M. Jeffreys, Psellos and his emperors : fact, fiction and

22 21 and his emperors Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Βρ. Καραλής, Μιχαήλ Ψελλός Γ. Καρδαράς, Κοινωνικά κινήματα P. Karlin-Hayter, Hétériarque Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί και Χρονογράφοι genre, στο History as Literature in Byzantium: Papers from the 40 th Spring Symposium of Byzantine Studies, March 2007, έκδ. Ruth Juliana Macrides, [Society for the Promotion of Byzantine Studies 15], Farnham 2010, σ Ι. Καραγιαννόπουλος, Ἱστορία Βυζαντινοῦ Κράτους, τ. Β ( ), (ανατύπωση 5 η ) Θεσσαλονίκη Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος 4, Θεσσαλονίκη Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας 5, Θεσσαλονίκη Βρ. Καραλής (μετάφραση επιλεγόμενα βιβλιογραφία), Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, τ. Β, Αθήνα Γ. Καρδαράς, Κοινωνικά κινήματα με εθνικές παραμέτρους: Θωμάς ο Σλάβος, Πέτρος Δελεάνος και Γεώργιος Βοϊτάχος, στο Λαϊκές εξεγέρσεις στο Βυζάντιο, Ελευθεροτυπία, Ιστορικά, Αθήνα 2011, σ Patricia Karlin-Hayter, L Hétériarque. L évolution de son rôle du De Cerimoniis au Traité des Offices, JÖB 23 (1974) Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Γ (11 ος -12 ος αι.), Αθήνα A. Kazhdan, Athanatoi A. Kazhdan, Athanatoi, ODB, τ. 1, σ A. Kazhdan, Michael Attaliates A. Kazhdan, Melissenos A. Kazhdan S. Franklin, Literature Α. Kazhdan A. Wharton Epstein, Αλλαγές R. Kerbl, Byzantinische Prinzessinen A. Kazhdan, The social views of Michael Attaliates, στο A. Kazhdan S. Franklin, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge 1984, σ A. Kazhdan, Melissenos, ODB, τ.2, σ A. Kazhdan S. Franklin, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge A. Kazhdan Ann Wharton Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11 ο και τον 12 ο αιώνα, (μτφ. Αν. Παππάς), ΜΙΕΤ, Αθήνα R. Kerbl, Byzantinische Prinzessinen in Ungarn zwischen und ihr Einfluss auf das Arpadenkönigreich, [Dissertation der Universität Wien

23 22 Ath. Kolia- Dermitzaki, Negotiations Ι. Κονιδάρης, Μοναστηριακή περιουσία Ελ. Κουντούρα- Γαλάκη, Θέμα Αρμενιακών 143], Wien Athina Kolia-Dermitzaki, Michael VII Dukas, Robert Guiscard and the Byzantine-Norman Marriage Negotiations, Bsl 58.1 (1997) I. Koνιδάρης, Το δίκαιον της μοναστηριακής περιουσίας, Αθήνα Ελένη Κουντούρα-Γαλάκη, Θέμα Αρμενιακών, στο Β. Βλυσίδου Ελ. Κουντούρα-Γαλάκη Στ. Λαμπάκης Τ. Λουγγής Αλ. Σαββίδης, Μικρά Ασία, σ H. Kühn, Armee H. Kühn, Die byzantinische Armee im 10. und 11. Jahrhundert. Studien zur Organisation der Tagmata, Wien A. Laiou, Marriages Angeliki Laiou, Imperial Marriages and Their Critics in the Eleventh Century: The Case of Skylitzes, DOP 46 (1992) F. Lauritzen, Psellos F. Lauritzen, Psellos early career at court, VV 68 (2009) Οδ. Λαμψίδης, Ποινή τυφλώσεως Οδ. Λαμψίδης, Ἡ ποινὴ τῆς τυφλώσεως παρὰ Βυζαντινοῖς, Αθήνα J. Laurent, Byzance J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides dans l Asie Occidentale jusqu en 1081, Paris Nancy J. Laurent, Roum J. Laurent, Byzance et les origines du sultanat de Roum, στο Μélanges Ch. Diehl, τ.ι: Histoire, Paris 1930, σ J. Laurent, Turcs Seldjoucides V. Laurent, Gouverneurs Γ. Λεβενιώτης, Ουρσέλιος Γ. Λεβενιώτης, Κατάρρευση J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides en Asie Mineur. Leur traités antérieurs à Alexis Comnène, Βυζαντίς 2 (1911) V. Laurent, La chronologie des gouverneurs d Antioche sous la seconde domination byzantine ( ), Mélanges de l Université St. Joseph, Beyrouth, τ. 38 (1962) σ Γ. Λεβενιώτης, Το στασιαστικό κίνημα του Νορμανδού Ουρσελίου (Ursel de Bailleul) στην Μικρά Ασία ( ), [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών, 19], Θεσσαλονίκη Γ. Λεβενιώτης, Η πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή. Το ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μικρά Ασία κατά το β ήμισυ του 11 ου αι., [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 43 Α και Β ], Θεσσαλονίκη Γ. Λεβενιώτης, Γ. Λεβενιώτης, Η συνθήκη ειρήνης Ρωμανού Δ Διογένη

24 23 Μαντζικέρτ B. Leib, Constantin Doukas B. Leib, Jean Doukas B. Leib, Nicéphore III Botaniates Ρ. Lemerle, Agrarian History Alp Arslan μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ (τέλη Αυγούστου αρχές Σεπτεμβρίου 1017), Βυζαντιακά 27 (2009) B. Leib, Un basileus ignoré-constantin Doukas (V ), Bsl 17 (1956) B. Leib, Jean Doukas, César et moine. Son jeu politique à Byzance de 1067 à 1081, ΑnΒoll 68 (1950) B. Leib, Nicéphore III Botaniates ( ) et Marie ď Alanie, Actes du VIe Congrès International ď Études Byzantines (27 juillet 2 aout 1948 ),τ.i, Paris 1950 (ανατύπωση Nendeln /Liechtenstein 1978 ) σ Ρ. Lemerle, The Agrarian History of Byzantium from the Origins to the Twelfth Century. The Sources and Problems, Galway P. Lemerle, Byzance P. Lemerle, Byzance au tournant de son destin ( ), στο P. Lemerle, Cinq Études, αρ. V, σ P. Lemerle, Cinq Études P. Lemerle, Michel Attaleiates P. Lemerle, Cinq Études sur le XIe siècle byzantin, Paris P. Lemerle, La Diataxis de Michel Attaleiates (Mars 1077), στο P. Lemerle, Cinq Études, αρ.ιι, σ P. Lemerle, Roga P. Lemerle, «Roga» et rente d état aux Xe-XIe siècles, REB 25 (1967) (=P. Lemerle, Le monde de Byzance: Histoire et institutions, VR, London 1978, αρ.xvi). I. G. Leontiades, I. G. Leontiades, Die Tarchaneiotai. Eine Tarchaneiotai prosopographisch-sigillographische studie, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 27], Θεσσαλονίκη J. N. Ljubarskij, J. N. Ljubarskij, Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλός Μιχαήλ Ψελλού: Συνεισφορά στην ιστορία του βυζαντινού ουμανισμού, ελλην. μετάφρ. Αργυρώ Τζέλεσι, Αθήνα Τ. Λουγγής, Ιδεολογία Τ. Λουγγής, Η ιδεολογία της βυζαντινής ιστοριογραφίας, Αθήνα R. Macrides, Kinship Ruth Macrides, Kinship and Justice in Byzantium, 11 th - 15 th Centuries, VR, Aldershot-Brookfield USA Singapore Sydney R. Macrides, Marriages P. Magdalino, Grain Supply R. Macrides, Dynastic Marriages and their Political Kinship, στο J. Shepard S. Franklin, Byzantine Diplomacy, σ P. Magdalino, The Grain Supply of Constantinople, Ninth-Twelfth Centuries, στο Constantinople and Its

25 24 H. Maguire, Byzantine Court Δ. Μαμαγκάκης, Γυναίκα Δ. Μαμαγκάκης, Μαρία Αλανή Τρ. Μανιάτη- Κοκκίνη, Προνομιούχοι M. McQueen, Normans G. Moravcsik, Byzantinoturcica R. Morris, Monastic Exemptions C. Morrisson, Δημόσια οικονομικά C. Morrisson, Michaèlaton C. Morrisson, Monnaie C. Morrisson, Το βυζαντινό νόμισμα Γ. Μωυσείδου, Βόρειοι γείτονες Hinterland, Papers from the Twenty-Seventh Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993, εκδ C. Mango G. Dagron, [Publications of the Society for the Promotion of Byzantine Studies 3], Aldershot H. Maguire,Byzantine Court Culture from , Washington, D.C Δ. Μαμαγκάκης, Γυναίκα και πολιτική δράση στο Βυζάντιο. Η μαρτυρία της Άννας Κομνηνής: Τέσσερα γυναικεία πορτραίτα μέσα από την Ἀλεξιάδα, [Σειρά Εκδόσεων Ινστιτούτου Σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας 5], Λευκωσία Δ. Μαμαγκάκης, Μαρία η Αλανή. Μια μοναχική βασίλισσα ή μια βασιλική μοναχή;, Βυζαντιακά 24 (2004) Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη-Κοκκίνη, Προνομιούχοι υπήκοοι στα μέσα του 11 ου αιώνα, στο Β. Βλυσίδου, Η αυτοκρατορία σε κρίση (;), σ M. McQueen, Relations between the Normans and Byzantium , Byzantion 56 (1986) G. Moravcsik, Byzantinoturcica I: Die Byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker 2, [Berliner Byzantinistiche Arbeiten, 10], Berlin Byzantinoturcica II : Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen 2, [Berliner Byzantinistiche Arbeiten, 11], Berlin Rosemary Morris, Monastic Exemptions in Tenth and Eleventh- Century Byzantium, στο Property and Power in the Early Middle Ages, εκδ. W. Davies P. Fouracre, Cambridge 1995, σ Νόμισμα, Δημόσια οικονομικά και ανταλλαγές, στο Ο Βυζαντινός Κόσμος, τ. Β, σ Cécile Morrisson, Le Michaèlaton et les noms des monnaies à la fin du Cie siècle, TM 3 (1968) Cécile Morrisson, Monnaie et finances à Byzance: analyses, techniques, VR, Aldershot Brookfield C. Morrisson, Το βυζαντινό νόμισμα: Παραγωγή και κυκλοφορία, στο ΟΙΒ, τ. Γ, Αθήνα 2006, σ (μετάφραση Δ. Κυρίτσης). Γ. Μωυσείδου, Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονες του τον 10ο αιώνα, Αθήνα 1995.

26 25 M. Mullett, Ex-basilissa Ed. de Muralt, Chronographie D. Nicol, Byzantium and Venice Ν. Οικονομίδης, Οικονομία N. Oikonomides, Byzantium Ν. Oikonomidès, Donations of Castles N. Oikonomides, Economic Life N. Oikonomidès, Fiscalité M. Mullett, The disgrace of the ex-basilissa Maria, Bsl 45 (1984) Ed. de Muralt, Essai de chronographie byzantine , I., St. Petersburg D. Nicol, Byzantium and Venice. A Study in Diplomatic and Cultural Relations, Cambridge Ν. Οικονομίδης, Ο ρόλος του βυζαντινού κράτους στην οικονομία, στο ΟΙΒ, τ. 3, σ N. Oikonomides, Byzantium from the Ninth Century to the Fourth Crusade. Studies, Texts, Monuments, VR, Great Britain/USA Ν. Oikonomidès, The Donations of Castles in the Last Quarter of the 11th century, Polychronion. Festschrift F. Dölger, Heidelberg 1966, p (=Του ιδίου, Documents et études sur les institutions de Byzance, VR, London 1976, XIV). N. Oikonomides, Social and Economic Life in Byzantium,VR, Ashgate N. Oikonomidès, Fiscalité et exemption fiscale à Byzance (IXe-XIe s.), [Monographies, 2], Athènes N. Oikonomides, Peira N. Oikonomides, The «Peira» of Eustathios Romaios: an Abortive Attempt to Innovate in Byzantine Law, FM VII (1986) (N. Oikonomides, Byzantium, XII). N. Oikonomidès, Serment Ν.Oikonomidès, Organisation N. Oikonomides, Title and Income G. Ostrogorsky, Ιστορία N. Oikonomidès, Le serment de l impératrice Eudocie (1067). Un épisode de l histoire dynastique de Byzance, REB 21 (1963) (=N. Oikonomidès, Documents et études sur les institutions de Byzance, VR, London 1976, III). N. Oikonomidès, L évolution de l organisation administrative de l empire byzantin au XIe siécle ( ), TM 6 (1976) (=N. Oikonomides, Byzantium, αρ. ΙX). N. Oikonomides, Title and Income at the Byzantine Court, στο H. Maguire, Byzantine Court, σ (=N. Oikonomides, Economic Life, αρ. XVII). G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους (με βιβλιογραφικές προσθήκες), τ. B (ελλην. μετάφρ. Ι. Παναγόπουλος, επιστ. επιμέλεια Ε. Χρυσός), Αθήνα Α. Παναγοπούλου, Αγγελική Παναγοπούλου, Οι διπλωματικοί γάμοι στο

27 26 Διπλωματικοί γάμοι Βυζάντιο (6 ος -12 ος αιώνας), Αθήνα S. Papaioannou, Michael Psellos I. Pérez-Martín, Miguel Ataliates S. Papaioannou, Michael Psellos: Rhetoric and Authorship in Byzantium, Cambridge Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ἱστορία, έκδ. Inmaculada Pérez- Martín, Miguel Ataliates Historia, [Nueva Roma,15], Madrid D. Polemis, Doukai D. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, [University of London Historical Studies, 22], London D. Polemis, Notes D. Polemis, Notes in the Eleventh Century Chronology ( ), BZ 58 (1965) Ι. Πολέμης, Μιχαήλ Ατταλειάτης B. Radojĉić, Κωνσταντίνος Μποντίν A. G. C. Savvides, Byzantino- Normannica Αλ. Σαββίδης, Εξεγέρσεις Αλ. Σαββίδης, Frontier zone themes Αλ. Σαββίδης, Μελέτες Αλ. Σαββίδης, Μιχαήλ Ατταλειάτης Αλ. Σαββίδης, Προσωπογραφία Ι. Πολέμης, Μιχαήλ Ατταλειάτης Ιστορία (μετάφρασηεισαγωγή-σχόλια), [Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας, 8], Αθήνα B. Radojĉić, Περί της εξεγέρσεως του Κωνσταντίνου Μποντίν, Actes du XIIe congrès international d études byzantines, Ochride Septembre 1961, τ. ΙΙ, Βeograd 1964, σ A. G. C. Savvides, Byzantino-Normannica. The Norman Capture of Italy and the First Two Norman Invasions in Byzantium, [Orientalia Lovaniensia Analecta 165], Louvain Paris Αλ. Σαββίδης, Οι εξεγέρσεις του 11 ου αιώνα, στο Αλ. Σαββίδης, Μελέτες, αρ.ιι, σ Αλ. Σαββίδης, The frontier zone themes (Chaldia- Coloneia) to the Seljuk beginnings (α έκδοση: Αρχείον Πόντου 48, Αθήνα , σ ) στο Βυζαντινά, Τουρκικά, Μεσαιωνικά. Ιστορικές Συμβολές, Αθήνα 2002, αρ. ΧΧ, σ Αλ. Σαββίδης, Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11 ου - 13 ου αι., Αθήνα 1986 (β έκδοση Αθήνα 1995). Αλ. Σαββίδης, Μιχαήλ Ατταλειάτης, στο ΕΠΛΒΙΠ, τ. Γ : Αντίοχος Αψίμαρος, σ Η μεσαιωνική μικρασιατική προσωπογραφία στα πλαίσια του Εγκυκλοπαιδικού Προσωπογραφικού Λεξικού Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού, Πρακτικά Ε Πανελληνίου Συνεδρίου για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, Θεσσαλονίκη 2000, σ (= Του ιδίου, Βυζαντινά, Τουρκικά Μεσαιωνικά. Ιστορικές Συμβολές, Θεσσαλονίκη 2002, αρ. ΧΧΧΙΙ, σ ).

28 27 Αλ. Σαββίδης, Σελτζούκοι Τούρκοι Αλ. Σαββίδης, Τούρκοι W. Seibt, Eastern Frontier W. Seibt, Philaretos Brachamios Αλ. Σαββίδης, Το Βυζάντιο και οι Σελτζούκοι Τούρκοι τον 11 ο αιώνα², Αθήνα Αλ. Σαββίδης, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο. Α : Προοθωμανικά φύλα στην Ασία και στα Βαλκάνια 2, Αθήνα W. Seibt, The Eastern Frontier of Byzantium in the Decennia after Mantzikert Can Seals Help to Reconstruct the Development?, στο Proceedings of the 22 nd International Congress of Byzantine Studies, Sofia, August 2011, τ. 2: Abstracts of Round Table Communications, Sofia 2011, σ. 102 (υπό δημοσίευση στο SBS 12 [2014]). W. Seibt, Philaretos Brachamios - General, Rebell, Vasall? στο Καπετάνιος και Λόγιος. Μελέτες στη μνήμη του Δ. Ι. Πολέμη (Captain and Scholar: Papers in memory of D. I. Polemis.), Άνδρος 2009, σ W. Seibt, Sebastos W. Seibt, Der byzantinische Rangtitel Sebastos in vorkomnenischer Zeit, TM 16 (2010) (Mélanges Cécile Morrisson) W. Seibt, Soteroupolis-Anakopia J. Shepard S. Franklin, Byzantine Diplomacy J. Shepard, Steppe-Nomads Α. Σιδέρη, Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού Β. Skoulatos, Personnages W. Seibt, The Byzantine Thema of Soteroupolis- Anakopia in the 11th Century, Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, 6.2 (2012) Byzantine Diplomacy, Papers from the 24 th Spring Symposium of Byzantine Studies (Cambridge March 1990), έκδ. J. Shepard S. Franklin, [Society for the Promotion of Byzantine Studies, Publication 1], Brookfield J. Shepard, Byzantium and the Steppe-Nomads: The Hungarian Dimension, εν Byzanz und Ostmitteleuropa Beiträge zu einer table-ronde de XIX International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996, έκδ. G. Prinzing M. Salamon [Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik, 3] Wiesbaden 1999, σ Α. Σιδέρη, Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού, Αθήνα B. Skoulatos, Les personnages byzantins de l Alexiade. Analyse prosopographique et synthèse, [Université de Louvain, Recueil de Travaux d Histoire et de Philologie 6e série, fasc. 20], Louvain 1980.

29 28 P. Soustal, Thrakien P. Soustal, Thrakien (Thrake, Rodope und Haimimontos), TIB 6, [Österreichische Akademie Der Wissenschaften. Philosophisch Historische Klasse Denkschriften, 211.Band], Wien Vl. Stanković, Konstantios Doukas E. Stein, Untersuchungen Vl. Stanković, Nikephoros Bryennios, Anna Komnene and Konstantios Doukas. A Story about Different Perspectives, BZ (2007) E. Stein, Untersuchungen zur spätbyzantinischen Verfassungs- und Wirtschaftsgeschichte, Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte 2 (1921) (ανατύπωση Amsterdam 1962) E. Stein, Studien E. Stein, Studien zur Geschichte des byzantinischen Reiches vornehmlich unter des Kaisern Justinus II und Tiberius Constantinus, Stuttgart P. Stephenson, Balkan Frontier P. Stephenson, Byzantium s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans ( ), Cambridge N. Svoronos, Études N. Svoronos, Études sur l'organisation interieure, la société et l'économie de l'empire byzantin, London N. Svoronos, Privileges Ν. Svoronos, Les privileges de l église a l'époque des Comnenes, TM 1 (1965) (=Του ιδίου, Études, VII). K. Todt, Antiocheia K. Todt, Region und griechisch-orthodoxes Patriarchat von Antiocheia in Mittelbyzantinischer Zeit ( ), BZ 94.1 (2001) Σ. Τρωιάνος, Πηγές Σ. Τρωιάνος, Οι Πηγές του Βυζαντινού Δικαίου 3, Αθήνα Κομοτηνή Ε. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ε. Τσολάκης, Μιχαήλ Ατταλειάτης Δ. Τσουγκαράκης, Κρίση A. Tuilier, Michael VII et le pape Ε. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 11 ου και 12 ου αιώνα, Θεσσαλονίκη Ε. Τσολάκης, Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης ως κριτικός των επιχειρήσεων και της τακτικής του πολέμου, Βυζαντινά 1 (1969) Δ. Τσουγκαράκης, Η Αυτοκρατορία σε κρίση και η οπτική των συγχρόνων: μια ανάγνωση των μαρτυριών, Η Αυτοκρατορία σε κρίση (;), A. Tulier, Michel VII et le pape Grégoire VII: Byzance et la réforme grégorienne, Actes du XV Congrès International d Études Byzantines, Athènes 1980, σ