Πρωτοπρεσβύτερος π. PETRU SIDOREAC

Πρωτοπρεσβύτερος π. PETRU SIDOREAC Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΤΕΛΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΝΥΣΣΗΣ Δiπλωματική μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ. Σύμβουλος καθηγητής Πρωτοπρεσβύτερος π. Θεόδωρος ΖΗΣΗΣ Θεσσαλονίκη 2007

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΤΕΛΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΝΥΣΣΗΣ 1

Πρωτοπρεσβύτερος π. PETRU SIDOREAC Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΤΕΛΕΙΩΣΙΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΝΥΣΣΗΣ Διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ. Σύμβουλος καθηγητής Πρωτοπρεσβύτερος π. Θεόδωρος ΖΗΣΗΣ Θεσσαλονίκη 2007 2

3 Στην αγαπημένη μου οικογένεια, Πρεσβυτέρα Felicia και τέκνα Alexandra και Casiana.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ....6 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Η δημιουργία του ανθρώπου 14 ΙΙ. Εικων και ομοιωσις 29 ΙΙΙ. Η πτώση και οι συνέπειες αυτής.....36 1. Οι δερμάτινοι χιτώνες......44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΑΝΑΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Η ενσάρκωση του Χριστού προϋπόθεση της αναδημιουργίας του ανθρώπου.. 48 ΙΙ. Τα Θεία Μυστήρια της Εκκλησίας μέσα της πνευματικής τελειώσεως. 57 ΙΙΙ. Η αποκατάσταση.. 67 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΛΕΙΏΣΕΩΣ Γενικά δεδομένα για τις πνευματικές βαθμίδες. 77 Ι. ΑΠΑΘΕΙΑ πρώτη βαθμίδα της πνευματικής τελειώσεως..80 1. Τα πάθη και η αντιμετώπιση αυτών 82 2. Η αρετή συνεπάγεται παρρησία..93 3. Μωυσής ο άνθρωπος που είδε το Θεό.. 103 ΙΙ. ΘΕΩΡΙΑ δεύτερη βαθμίδα της πνευματικής τελειώσεως 116 1. Από την άρνηση στην αξιοποίηση του κόσμου. 119 2. Τα ουράνια και η αποκάλυψη του Θεού. 128 Α. Ο χώρος των αγγέλων 129 Β. Η σκηνή μια διπλή πραγματικότητα.. 135 ΙΙΙ. ΜΥΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΜΕ ΤΟ ΘΕΟ τρίτη βαθμίδα της πνευματικής τελειώσεως. 140 1. Από το φως στο γνόφο.. 141 2. Η έκσταση. 145 3. Η επέκταση 151 ΣΥMΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 157 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...158 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στο πλαίσιο της θεολογίας των πρώτων αιώνων, ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης αποτελεί μια προσωπικότητα που ξεχωρίζεται για τη πλούσια και βαθιά προσφορά της. Από όλα τα συγγράμματά του, και ειδικά από εκείνα που περιγράφουν την μυστική ζωή του ανθρώπου, καταλαβαίνουμε ότι μια ζωή που δεν κινείται στο χώρο της αγιοσύνης, δηλαδή της εφαρμογής της αρετής, δεν εκπληρώνει το σκοπό για τον οποίον έχει δημιουργηθεί και, κατά συνέπεια, είναι καταδικασμένη στην αιώνια αποτυχία. Η παρούσα εργασία μας μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια προσπάθεια να απαντήσουμε στην πρόσκληση του Αγίου Επισκόπου Νύσσης να αναλύσουμε την εσωτερική μας ζωή και να την καλυτερεύουμε συνεχώς. Βλέποντας πόσο εύκολα διδάσκει και πράττει αυτός την αρετή, παίρνουμε θάρρος και εμείς, οι σύγχρονοι αναζητητές της κοινής πορείας προς τη σωτηρία. Η επιλογή του θέματος της εργασίας μας, «Η πνευματική τελείωση του ανθρώπου κατά τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης», οφείλεται σε διάφορες αιτίες. Πρώτον, σαν χριστιανός και ιερέας, η πνευματική τελειότητα αποτελεί τον σημαντικότερο στόχο της ζωής μου, με σύγχρονες και ταυτόχρονα αιώνιες προεκτάσεις. Μελετώντας τα έργα του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, είχα την ευλογημένη ευκαιρία να κατανοήσω πιο βαθιά αυτό το φαινόμενο. Ελπίζω η εργασία μου, ασήμαντη προσφορά, 6

να βοηθήσει έστω και λίγο τους αναγνώστες στην πνευματική τους πορεία. Δεύτερον, σαν αλλοδαπός, ήθελα να έχω πρόσβαση στο πλουσιότατο θησαυρό της Ελληνικής θεολογίας, η οποία ξέρουμε πόσα προσέφερε και συνεχίζει να προσφέρει μέχρι σήμερα. Τρίτον, τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης τον θεωρώ προστάτη μου. Η ημερομηνία 10 Ιανουαρίου σημαίνει γι αυτόν την γέννηση για την αιώνια ζωή δια της οσίας κοιμήσεώς του, ενώ για μένα το ξεκίνημα της γήινης ζωής που κανονικά έχει τον ίδιο προορισμό. Προκειμένου να συντάξω αυτή την εργασία, εξερεύνησα τα έργα του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης που συσχετίζονται με το συγκεκριμένο θέμα, σε πρωτότυπο κείμενο και μετάφραση στη δημοτική. Επίσης, προσπάθησα να εξετάσω πώς κατανοούν οι σύγχρονοι ερευνητές την θεολογία του Αγίου Πατρός. Χάρηκα που είδα ότι αυτός προκαλεί το ενδιαφέρον όχι μόνο των θεολόγων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, άλλα και των ετεροδόξων που αναζητούν τις διαχρονικές αλήθειες της πατερικής διδασκαλίας. Στο τέλος των τετράχρονων μεταπτυχιακών σπουδών μου, θέλω να εκφράσω ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους που με τη συνδρομή τους έκαναν δυνατή αυτή την γιορτή της υπάρξεώς μου. Ευχαριστώ τον Μακαριώτατον Πατριάρχην της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουμανίας (τον τότε Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Μολδαβίας και Μπουκοβίνας), κ. Δανιήλ, για την άδεια που μου έδωσε να σπουδάσω στην Ελλάδα. Επίσης, θερμές ευχαριστίες για όλη τη βοήθεια που μου προσέφεραν κατά τη διάρκεια των σπουδών απευθύνω στους σεπτούς Ιεράρχες της Εκκλησίας της Ελλάδος, τον Άγιον Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, κ. Ιωήλ, τον Άγιο Νέας Κρίνης και Καλαμαριάς, κ. Προκόπιο και τον Άγιο 7

Ευγνωμοσύνη και σεβασμό οφείλω στον σύμβουλο καθηγητή μου, τον Παναιδεσιμολογιώτατον π. Θεόδωρο Ζήση, καθώς και τις συνεργάτριές του, την κα Σουλτάνα Λάμπρου και την κα Ανα Καραμανίδου, στους οποίους θαύμασα την αφοσίωση και την αγάπη προς την πατερική διδασκαλία. Προσθέτω το προσωπικό της Γραμματείας και της Βιβλιοθήκης. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στο Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών, για την οικονομική υποστήριξη και για την τιμή που μου έκανε να είμαι υπότροφός του. Ευχαριστώ ενθέρμως τον Άγιο Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Αγίου Αρσενίου του Καππαδόκου Χαλκιδικής, π. Θεόκλητο και τη συνοδεία αυτής της αυθεντικής πνευματικής όασης για την φιλοξενία που μου προσέφεραν κατά την περίοδο της συντάξεως της εργασίας μου. Τέλος, εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου προς τον κ. Παναγιώτη Τσολακόπουλο, συνταξιούχο καθηγητή από την Καβάλα, και προς τον συνεργάτη του, κ. Αθανάσιο Δημοτζίκη, που είχαν την καλοσύνη να μου προσκομίσουν σχετική βιβλιογραφία και να διορθώσουν το τελικό κείμενο της εργασίας αυτής. 8

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ PG Migne, Patrologia Graeca Ε.Π.Ε. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, έκδοση «Γρηγόριος Παλαμάς». βλ. βλέπε ὅ.π. ὅπου παραπάνω έκδ. έκδοση σ. σελίδα σσ. σελίδες 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπως είναι φυσικό, το θέμα της πνευματικής τελειώσεως αφορά κάθε άνθρωπο που ενδιαφέρεται για τη σωτηρία του. Το ημερολόγιο της Εκκλησίας μας είναι γεμάτο με ονόματα εκείνων που έκαναν τα πάντα για να σωθούν οι ψυχές τους. Ένας από αυτούς είναι και ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Γι αυτόν, η σωτηρία είναι αποτέλεσμα της επέμβασης του Θεού δια μέσου των Μυστηρίων της Εκκλησίας. Ο άνθρωπος συμμετέχει με την άσκηση και την εφαρμογή της αρετής, γενικά. Η ανθρωπολογία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης είναι μια ανθρωπολογία που έχει στο κέντρο όχι τον άνθρωπο όπως μας δείχνει η ετυμολογία της λέξεως - αλλά το Θεό. Για να εκφραστούμε αλλιώς, διατηρώντας οπωσδήποτε τον άνθρωπο στον ορισμό αυτής της λέξεως, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι στο κέντρο της ανθρωπολογίας του Αγίου Πατρός βρίσκεται ο άνθρωπος, αλλά μόνο ως κατ εικόνα του Θεού. Αυτό, επειδή ο άνθρωπος είναι ένας θεοφόρος μέσα στον οποίο αντανακλά η παρουσία, η αγάπη και το φως του Πρωτοτύπου του. Κατά συνέπειαν, ο άνθρωπος δεν θεωρείται ποτέ μόνος του, ανεξάρτητος από το Δημιουργό του. Η ύπαρξή του δικαιολογείται μόνο εάν αναγνωρίζει τη θεϊκή ρίζα που έχει, και κάνει προσπάθειες να προχωρήσει προς το καθ ομοίωση όσο του είναι δυνατόν. 10

Ο κεντρικός σκοπός της εργασίας μας είναι να δείξουμε πώς καταλαβαίνει ο Άγιος Επίσκοπος Νύσσης αυτή τη πορεία της ψυχής προς την πνευματική τελειότητα. Γι αυτό, θα εξετάσουμε πρώτα πῶς βλέπει ο Άγιος Γρηγόριος τον άνθρωπο και τη σχέση του με το Θεό, τι σημαίνει η πτώση και ποιες είναι οι συνέπειες αυτής. Θα δούμε τη σημασία της ενσαρκώσεως του Λόγου του Θεού, ο οποίος ανακεφαλαιώνει στο πρόσωπό Του όλη την ανθρωπότητα. Χωρίς δημιουργία και πτώση δεν θα υπήρχε αναδημιουργία ὴ αποκατάσταση εν Χριστώ. Χωρίς αναδημιουργία, το κατ εικόνα δεν θα είχε τη δυνατότητα να αποκαλύψει ξανά τις αρχικές διαστάσεις δια των οποίων συγγένευε με τους αγγέλους. Έχουμε όμως και περιπτώσεις που μας δείχνουν πῶς η αρετή σαν έκφραση της παρουσίας του Θεού δίνει στον άνθρωπο την δύναμη να προχωρήσει πνευματικά μέχρι την κορυφή των ορίων του. Η πιο αντιπροσωπευτική μορφή είναι του Προφήτη Μωυσή, που γίνεται εικόνα κάθε ψυχής που παλεύει με τα πάθη και ανεβαίνει στο πνευματικό Όρος Σινά, όπου βλέπει ανέκφραστα θεάματα και πλησιάζει το Θεό όσο πιο πολύ γίνεται. Στην πορεία της, η ψυχή χρησιμοποιεί τα ορατά για να καταλάβει τον Αόρατον. Χρησιμοποιεί τον κόσμο, αλλά ταυτόχρονα τον αποφεύγει, αφού δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά μια απάτη. Η μοναδική αληθινή πραγματικότητα βρίσκεται μόνο στο Θεό. Η ψυχή ψάχνει το Θεό έξω για να τον βρει τελικά μέσα της. Προχωρώντας προς το βάθος της, αυτή έχει και μια κίνηση προς τα έξω, δηλαδή προς Αυτόν που την ελκύει συνεχώς. Σ αυτό το επίπεδο, τα δώρα που παίρνει η ψυχή κορυφώνονται με την έκσταση σημείο αναφοράς των αληθινά ενάρετων. Έτσι, η ψυχή γεύεται από αυτή τη ζωή τα αγαθά της μελλοντικής ζωής και την αιώνια μακαριότητα. Η γνωστή διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης περί επεκτάσεως εξηγεί με λεπτομέρειες 11

αυτή τη πορεία της ψυχής που έχει απορρίψει όλα τα εμπόδια που της δυσκολεύουν την άνοδο προς το Θεό. Επανερχόμενος στο κατάλληλο πνευματικό επίπεδο, ο άνθρωπος γίνεται εκπρόσωπος του ουρανού στη γη και μαρτυρία της αγάπης του Θεού σ ένα κόσμο τον οποίον πρέπει να τον φροντίζει, να τον κυριαρχεί και να τον αγιάζει. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 13

Ι. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Στο γενικό πλαίσιο της Θεολογίας, το βιβλικό θέμα της δημιουργίας του ανθρώπου είναι πρώτης σημασίας. Αυτό, επειδή συγγενεύει πολύ στενά με άλλα κεφάλαια που τράβηξαν την προσοχή των Αγίων Πατέρων, οι οποίοι θεωρούσαν όλη την ιστορία της ανθρωπότητας σαν ενιαίο στοιχείο. Έτσι, η δημιουργία του ανθρώπου γίνεται σημείο αναφοράς και συνδέεται με την ανθρωπολογία, τη Χριστολογία, τη σωτηριολογία, τη Μαριολογία και την εσχατολογία. Δεν θα ήταν δυνατόν αυτό το σημαντικό θέμα να μην απασχολεί και το μεγάλο θεολόγο της Εκκλησίας μας, τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης. Νομίζουμε ότι δύο ήταν οι λόγοι για τους οποίους ο συγγραφέας μας ασχολήθηκε με αυτό το θέμα. Πρώτον, σύμφωνα με τη δική του μαρτυρία, επρόκειτο για το ηθικό του χρέος να συνεχίσει το ατέλειωτο έργο του αδελφού του, του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου, ο οποίος εξαιτίας του προώρου του θανάτου δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τις Ὁμιλίες εἰς τὴν ἐξαήμερον με τις εξηγήσεις που αφορούσαν στη δημιουργία του ανθρώπου 1. Δεύτερον, ο Άγιος Γρηγόριος κατάλαβε πόσο αναγκαία ήταν μια τέτοια εργασία, η οποία να προσφέρει στην 1 Βλ. E. Corsini, Nouvelles Perspectives sur le Problème des Sources de l Hexaëmeron de Grégoire de Nysse, στο «Studia Patristica», τομ. 1, Akademie-Verlag, Berlin, 1957, σ. 94. 14

Εκκλησία μια δυνατή στάση απέναντι στα επιχειρήματα της θύραθεν φιλοσοφίας ή των διάφορων θρησκευτικών ρευμάτων που προσπαθούσαν να προβάλουν μια ξένη από τις έννοιες της Αγίας Γραφής ανθρωπολογική διδασκαλία. Γι αυτό, δείχνοντας ότι μόνο η Εκκλησία μπορεί να προσφέρει την αλήθεια αναφέρει στην αρχή του έργου του Περὶ κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου ότι «Mo/noj ga\r a)ci wj th\n kti sin tou= Qeou= kateno/hsen, o( kata\ Qeo\n ktisqeiìj oãntwj, kaiì e)n ei¹ko/ni tou= kti santoj th\n yuxh\n memorfwme/noj Basi leioj» 2. Χρησιμοποιώντας το κύρος του αδελφού του, ο Άγιος Γρηγόριος θα ερευνήσει το συζητούμενο θέμα αξιοποιώντας όλες τις γνώσεις του στους κλάδους της θεολογίας, της φιλοσοφίας 3, της φυσιολογίας και της ιατρικής. Επιπλέον, αυτό το κεφάλαιο θα ενταχτεί πολύ καλά στα ευρύτατα πλαίσια της θεολογίας του επισκόπου Νύσσης, η οποία δεν αφήνει τον άνθρωπο στη φάση μιας δημιουργημένης και, κατόπιν αμαρτίας, εγκατελλειμένης υπάρξεως, αλλά τον βάζει σε σχέση με το Χριστό, τον αναδημιουργεί, τον ντύνει πάλι με την ενδυμασία της αρχικής δόξης, τον εισάγει στο κλίμα του Αγίου Πνεύματος δια μέσου της συμμετοχής στην πνευματική και μυστηριακή ζωή. Όλα αυτά επειδή ο άνθρωπος είναι κατ εικόνα του Δημιουργού του, πρόσωπο που κτίστηκε για την αιωνιότητα. Αυτή είναι η πορεία την οποία παρακολουθεί ο άνθρωπος στη θεολογία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Το γεγονός της δημιουργίας του ανθρώπου μπορούμε να το αντιληφθούμε πιο σωστά μόνο τότε που ο άνθρωπος αποκαθίσταται και ξαναγίνεται αυτό που ήταν και ακόμα παραπάνω ως δώρο της ενσαρκώσεως του Χριστού. Θεωρημένο μόνο του, αυτό το θέμα είναι μια απλή πέρλα. Εντεταγμένο στην πνευματική αλυσίδα που αναφέραμε, αυτό 2 Περὶ κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, PG 44, 125 B. 3 Βλ. Sfantul Grigorie de Nyssa, Despre viaţa lui Moise sau despre desăvarşirea prin virtute, Traducere, studiu introductiv şi comentarii, Pr. Prof. I. Buga, Ed. Sf. Gheorghe Vechi, Bucureşti 1995, σ. 19 εε. 15

τελειοποιεί ένα κολιέ στο οποίο οι πέρλες παρατάσσονται, δείχνουν την ομορφιά τους και δικαιολογούνται αμοιβαίως. Έτσι, η πνευματική τελείωση του ανθρώπου προϋποθέτει μια μακρόχρονη πορεία, σε συνεργασία με το Θεό για να αποκαταστήσει αυτό που είχε λάβει κάποτε δωρεάν και εφάπαξ: «w j aàma tv= gene/sei basileu\j eiånai tw½n u(poxeiri wn prosh/kwn» 4. Στην ουσία, όλα όσα έγιναν με τον άνθρωπο στην απαρχή της υπάρξεώς του ήταν το αποτέλεσμα της μέγιστης τιμής που δέχθηκε από το Θεό - να είναι κατ εικόνα Του: «ou)de\n eàteron Qe%½ e)k tw½n oãntwn w moi wtai, plh\n th=j kata\ to\n aãnqrwpon kti sewj» 5. Ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο με το σκοπό να κυριαρχεί στον κόσμο. Είναι ο βασιλεύς που έρχεται τη τάξεως ακολουθία μετά από την κτίση των πάντων 6. Η παρουσία του επάνω στη γη δεν ήταν τυχαία. Αποτελούσε κομμάτι ενός σχεδίου που είχε φτιαχτεί πολύ πιο νωρίς. Όχι μόνο η αρχή, αλλά και η πορεία του. Πιο συγκεκριμένα, προς ποιο αρχέτυπο να ομοιάζει, ποιος θα είναι ο σκοπός της ύπαρξής του, τι πράξεις να κάνει κτλ. Μάλιστα, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για προκαθορισμό στη θεολογία του Αγίου Γρηγορίου. Το να είναι βασιλεύς των πάντων σημαίνει να έχει τα πάντα υπό τον έλεγχό του, να τα φροντίζει, να γίνει συνεργάτης του Θεού: «Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς» 7. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης, το αξίωμα του βασιλιά φαίνεται από διάφορα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο. Από τα φανερά, αναφέρουμε τόσο το όρθιο σχήμα του σώματος που τον βοηθάει να βλέπει τον 4 Ο.π., σ. 32. 5 Ο.π., σ. 22. 6 Η λέξη ακολουθία χρησιμοποιείται από τον Άγιο Γρηγόριο πάρα πολλές φορές. Εδώ, για να τονίσει τη δημιουργία του ανθρώπου στο τέλος. Σε άλλα κείμενα, για να δείξει μια λογική εξέλιξη, μια συνάφεια. 7 Γεν. 1, 28. 16

ουρανό 8 όσο και τα όργανα του σώματος που του διευκολύνουν τη ζωή 9. Πέρα, όμως, από τα φανερά υπάρχουν άλλα στοιχεία τα οποία εξασφαλίζουν τη μοναδικότητα του ανθρώπου. Αυτά συσχετίζονται με τη ψυχή. Μεταξύ των δύο κατηγοριών έχει ένα ουσιώδη σύνδεσμο: «iãdion th=j logikh=j fu/sewj ai xeiírej a)napefh/nasin, ouàtw tou= pla/stou dia\ tou/twn e)pinoh/santoj t%½ lo/g% th\n eu)koli an» 10. Η διπλή φύση του ανθρώπου, αποτελούμενη από ψυχή και σώμα, περιέχει και το θείο και το γήινο. Αυτό το κορύφωμα της καππαδοκικής διδασκαλίας για τον άνθρωπο, τον θέλει αυτόν δημιουργημένο για την απόλαυση, με την καλή έννοια της λέξεως, σύμφωνα με το ρηθέν της Γραφής. Δια της ψυχής έπρεπε να απολαμβάνει το Θεό και δια των αισθήσεων τα αγαθά της γης. Μεταξύ των δύο στοιχείων υπήρχε μια ενότητα και ισορροπία που έκαναν να είναι πάντα σε αρμονία και να μην έχουν συγκρούσεις. Ο στόχος, όπως προείπαμε, ήταν κοινός: «ouàtwj oiâo/n ti skeu=oj ei¹j basilei aj e)ne/rgeian e)pith/deion th\n h(mete/ran fu/sin o( a)ristote/xnhj e)dhmiou/rghse, toiíj te kata\ th\n yuxh\n proterh/masi kaiì au)t%½ t%½ tou= sw matoj sxh/mati toiou=ton eiånai paraskeua/saj, oiâon e)pithdei wj pro\j basilei an eãxein» 11. Αυτός ο κοινός στόχος και η σωστή εφαρμογή θα του εξασφάλιζε την ευτυχία, την μακαριότητα για της οποίας την απόκτηση ο σημερινός άνθρωπος αγωνίζεται τόσο. Λοιπόν, αυτό που είναι πιο χαρακτηριστικό για τον άνθρωπο είναι η ψυχή. Ο ορισμός της ψυχής μας δίδεται στο Διάλογο περι ψυχής και αναστάσεως: «oàj fhsi noera\n au)th\n eiånai ou)si an, kaiì t%½ o)rganik%½ sw mati zwtikh\n du/namin pro\j th\n tw½n ai¹sqh/sewn e)ne/rgeian e)mpoieiín» 12. 8 Περὶ κατασκευῆς, 8, PG 44, 144 A-C. 9 Σε μια φαινομενικά απλή εξέλιξη, ο συγγραφέας ανακαλύπτει καινούριες έννοιες του βιβλικού κειμένου που συνδέεται με τη δημιουργία. Π.χ., το απλό γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει χέρια με τα οποία προμηθεύει τα απαραίτητα τρόφιμα δίνει στη γλώσσα τη δυνατότητα να μιλάει. Με άλλα λόγια, αυτή δεν χρησιμοποιείται στο να βόσκει, όπως γίνεται σε πάρα πολλά ζώα, αλλά στο να εκφράζεται. Βλ. Περὶ κατασκευῆς, 9, PG 44, 149 B- 151 A. 10 Περὶ κατασκευῆς, 8, PG 44, 149 A. 11 Ο.π., 4, PG 44, 136 B. 12 Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως, PG 46, 48 C. 17

Η ψυχή είναι αυτή που εξασφαλίζει την ύπαρξη του ανθρώπου και κατέχει κάθε μέλος του σώματος. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο, η συνύπαρξη τους συνεχίζεται και μετά το θάνατο: «kata\ to\n au)to\n lo/gon kaiì h( noera\ th=j yuxh=j fu/sij, kaiì tv= sundromv= tw½n stoixei wn e)nqewreiítai, kaiì dialuqe/ntwn ou)k a)pokri netai, a)lla\ kaiì e)n au)toiíj me/nei kaiì e)n t%½ xwrism%½ au)tw½n sumparekteinome/nh ou) diako/ptetai, ou)de\ pro\j to\n a)riqmo\n tw½n stoixei wn ei¹j merika\ tmh/mata katakermati zetai» 13. Ο Θεός έπλασε τη ψυχή να συγγενεύει και με Αυτόν, αλλά και με το σώμα. Από εδώ η τάση προς τον απέραντο και, ταυτόχρονα, προς το κτιστό. Η ενεργοποίηση αυτoύ του διπλού προσανατολισμού έγινε στον Αδάμ, ο οποίος αναζητούσε το Θεό και κυριαρχούσε στον κόσμο. Αυτός ξέρει πολύ καλά τι πρέπει να κάνει. Δεν είναι αποπροσανατολισμένος όπως ο πρωτάνθρωπος του Πλάτωνα 14. Αφού ο προορισμός του ανθρώπου είναι η συμμετοχή στα θεϊκά αγαθά 15, αυτός πρέπει σε όλα να ρυθμίζεται σύμφωνα με το Θεό 16 και να επηρεάζει στην ίδια κατεύθυνση όλη την φύση, δοξάζοντας έτσι το Θεό 17. Αυτό συμβαίνει μόνο τότε που η ψυχή συνειδητοποιεί τη «συγγένεια» 18 με το Θεό, βασισμένη στη παρουσία των άκτιστων ενεργειών στην ανθρώπινη φύση κατά τη δημιουργία της 19. Αυτή η φύση περιέχει μια ψυχή και ένα σώμα προικισμένα με όλα τα απαραίτητα για να πραγματοποιήσει το σκοπό της. Ο άνθρωπος, το τελευταίο δημιούργημα του Θεού έλαβε την θρεπτική και αυξητική δύναμη από τη φυτική ζωή, καθώς και την αισθητική δύναμη από την 13 Ο.π., PG 46, 48 B. 14 Τίμαιος, 40 d 44 a. Για την επίδραση της φιλοσοφίας στο χώρο της Εκκλησίας, βλ. Κωνσταντίνου Π. Καβαρνού, Τα Ελληνικά γράμματα και η Ορθοδοξία, Μετάφρασις εκ της Αγγλικης υπο Μιχαήλ Μαραγγούλα, Εκδόσεις «Ορθοδόξου Τύπου» Αθήνα 1975. Για τον Άγιο Γρηγόριο βλ. σ. 24. 15 Λόγος κατηχητικός ὁ μέγας, 5, PG 45, 21 C. 16 Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως, PG 46, 120 Α. 17 Εις την Κυριακην προσευχην λόγοι, PG 44, 2, 1137 C-D. 18 Η λέξη «συγγένεια» χρησιμοποιείται συχνά στα έργα του Αγίου Γρηγορίου: PG 44, 133 Β, 733 D, 156 C, PG 46, 173 Β, 348 C. 19 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia Sfântului Grigorie de Nyssa, Căderea în păcat şi restaurarea omului, Editura Institutului Biblic şi de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Bucureşti 1996, σ.113. Βλ. και PG 45, 21 C-D. 18

άλογη ζωή 20. Η ψυχή βοηθιέται από το γεγονός ότι δεν υπάρχει εξαιρετικό προσόν μέσα σ αυτήν το οποίο να μην έχει και η θεία φύση. Κατά συνέπειαν, εκείνα που είναι ξένα για το Θεό είναι εκτός των ορίων της ψυχής 21. Παρ όλα αυτά, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο Θεός και ο νους ταυτίζονται. Το πολύ να πούμε ότι ο νους είναι όμοιος με το Θεό, χωρίς όγκο και εκτός πάσης διαστημικής μέτρησης, όπως και Αυτός. Η φύση τους υπέστη μεγάλη διαφορά 22. Αυτή τη φύση δεν μπορούμε να τη γνωρίσουμε 23. Η ενότητα, που αποτελείται από ψυχή και σώμα, καλείται να συνεργάζεται για την απόκτηση της σωτηρίας. Ο άγιος δεν καταργεί το σώμα και τις επιθυμίες του, αλλά προσανατολίζεται με όλες τις δυνάμεις του προς την πραγματοποίηση του ηθικού νόμου που τον στέλνει κοντά στο Θεό. Η ψυχή είναι μια κατά την ουσία της. Αν και είναι άϋλη, συνυπάρχει με το σώμα και εκφράζεται δια των αισθήσεων. Μιλώντας γι αυτήν την κοινωνία του νου προς το σωματικό, ο Επίσκοπος Νύσσης λέει ότι δεν μπορούμε να την κατανοήσουμε επειδή ο νους ούτε μέσα είναι (αφού το ασώματο δεν κρατείται μέσα στο σώμα), ούτε απ έξω περιέχει κάτι (διότι τα ασώματα δεν περιλαμβάνουν τίποτα). Η άποψη του Αγίου Γρηγορίου είναι ότι ο νους, αγγίζοντας τη φύση κατά ένα τρόπο που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε και να κατανοήσουμε και αφού συνάπτεται με αυτήν, υφίσταται και μέσα σ αυτήν και γύρω από αυτήν, χωρίς ούτε να κάθεται μέσα σ αυτήν ούτε να την περιπτύσσεται 24. Η στάση του Αγίου Πατρός για τη σχέση ψυχή και σώματος είναι λοιπόν πολύ αισιόδοξη 25. Δεν συμφωνεί με τον Πλάτωνα και τους μανιχέους οι οποίοι υποστήριζαν ότι το σώμα είναι η 20 Περὶ ψυχῆς, PG 46, 60 B. 21 Ὅ.π, PG 46, 52 A. 22 Ὅ.π, PG 46, 41 B-C. 23 Περὶ κατασκευῆς, 11, PG 44, 156 B.. 24 Περὶ ψυχῆς, Εισαγωγή, ΕΠΕ 1, σ. 111. 25 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 89. 19

φυλακή της ψυχής, ούτε με την ιδέα ότι η ψυχή βρίσκεται μόνο σ ένα μέρος του σώματος 26. Μας διδάσκει ότι η ψυχή βρίσκεται σε όλα τα μέλη του σώματος: «Ou)kou=n ou)de\n e)mpo/dio/n e)sti tv= yuxv= kata\ to\ iåson pareiínai toiíj tou= sw matoj stoixei oij, kaiì sugkekrame/noij dia\ th=j sundromh=j, kaiì a)poluome/noij dia\ th=j a)nakra/sewj» 27. Ο Θεός δημιούργησε το σώμα με κάποια λογικότητα, δίνοντάς του τη δυνατότητα να καταλαβαίνει τις επιθυμίες της ψυχής και να συμμετέχει στην πραγματοποίησή τους. Το σώμα πρέπει να εισάγεται σε κάτι που είναι πιο θεϊκό, με μια συνεχή κίνηση, για να αποφύγει η ψυχή την αποπροσωποποίηση και τη σωματοποίησή της 28. Εξετάζοντας το χρόνο που πλάστηκε ο άνθρωπος, στο 16 ο κεφάλαιο του έργου του Περι κατασκευης του ανθρώπου, προβάλλει, επηρεασμένος από τον Φίλωνα και τον Ωριγένη, τη διδασκαλία της διπλής δημιουργίας. Μ αυτή τη στάση του ασχολήθηκαν αρκετοί θεολόγοι κατά τον 19 ον αιώνα 29 καθώς και τον περασμένο αιώνα 30. Κατ αρχήν, παρατηρήθηκε η δυσκολία των περισσοτέρων ερευνητών να ερμηνεύσουν σωστά το κεφάλαιο της δημιουργίας του ανθρώπου κατά τον Επίσκοπο Νύσσης. Επιπλέον, αυτό το κεφάλαιο θεωρήθηκε ως αίνιγμα που δεν εναρμονίζεται διδασκαλία του, οπωσδήποτε και να ερμηνευτεί 31. με την γενική 26 Οι στωικοί και κυρίως ο Ποσιδόνιος έλεγαν ότι η έδρα της ψυχής είναι η καρδιά. Ο Πλοτίνος και οι νεοπλατωνιστές έλεγαν ότι η ψυχή (ο νους) βρίσκεται στον εγκέφαλο. 27 Περὶ ψυχῆς, PG 46, 48 Α. 28 Ὅ.π PG 46, 88 Α-Β. 29 Π.χ. Friederich & P. Böringer, Die alte Kirche Achter Teil. Das vierte Jahrhundert. Die drei Cappadozier, 2 Ausg., Stuttgart, 1876, σ. 84. 30 Παναγιώτου Χρήστου, Το ανθρωπινο πλήρωμα του ανθρώπου κατά την διδασκαλίαν του Γρηγορίου Νύσσης, στο «Κληρονομιά», 4, (1972), Ε. Ματζούλα, Η ενσάρκωσις του Λόγου και η θέωσις του Ανθρώπου κατά την διδασκαλίαν Γρηγορίου Νύσσης, Αθήνα 1965, A. Lieske, Die Theologie der Chritusmystik Gregors von Nyssa, Z. K. Th. 70 (1949), σσ. 321-325, J. Laplace, Gregoire de Nysse, La création de l homme, στο «Sourses chrétiennes» 6, Paris 1943. 31 Ε. Corsini, Plérôme humain et plérôme cosmique chèz Grégoire de Nysse, στο C. Ph., σ. 111. 20

Στην ουσία, η δημιουργία του ανθρώπου είναι μια, αν και μπορούμε να μιλήσουμε για δύο φάσεις. Ο άγιος επίσκοπος μιλάει για μια ιδεατή (αλλά όχι με την έννοια που προώθησε ο Πλάτωνας) και μια ιστορική κατάσταση 32. Είναι ο κόσμος νοητός που αναφέρει πολλές φορές στα έργα του. Μπορούμε να εξετάσουμε τη δημιουργία του ανθρώπου με δύο διαφορετικούς τρόπους: εκ θεϊκής καθώς και εξ ανθρωπίνης όψεως. Στην πρώτη περίπτωση, η δημιουργία έγινε εφάπαξ και για πάντα. Στη δεύτερη, αυτό το γεγονός κατανοείται σαν διαδοχή ενεργειών 33. Αυτό σημαίνει ότι ο Αδάμ είναι η πρώτη ιστορική πραγματοποίηση του πληρώματος που κτίστηκε εφάπαξ στο πρόσωπό του. Το πλήρωμα της ανθρώπινης φύσης περιέχει όλους τους ανθρώπους, αν και αυτοί θα ζήσουν σε διαφορετικές εποχές ή σε διαφορετικά μέρη. Η ονομαζόμενη πρώτη δημιουργία αφορούσε έναν άνθρωπο που είχε βιολογικό υπόβαθρο 34 και ταυτόχρονα είχε tv= duna/mei όλα τα προσόντα που θα ενεργοποιήσει μετά. Κατά την πρώτη κατασκευή προηγείται η αυξητική και θρεπτική δύναμη, μετά η αισθητική και μετά η λογική 35. Βασισμένος σε διάφορα κείμενα του Αγίου Γρηγορίου 36, ο γνωστός Γάλος θεολόγος Jean Danielou υποστηρίζει ότι στην αρχή, ο άνθρωπος δεν είχε γένος επειδή ούτε το Αρχέτυπό του είχε 37. Η βιβλική επιχειρηματολογία βρίσκεται στη Γένεση 1, 26-27, όπου αναφέρεται η δημιουργία του κατ εικόνα και μετά του ανθρώπου άνδρας και γυναίκα. Υπάρχουν, όμως, και άλλες θέσεις απέναντι σ αυτό το θέμα, οι οποίες αποτελούν μια απόδειξη της δυσκολίας των κειμένων του 32 Περὶ ψυχῆς, ΕΠΕ 1. Εισαγωγή, σ. 74. 33 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 79. 34 Jean Danielou, Platonisme et Théologie mystique. Doctrine spirituelle de Saint Grégoire de Nysse. Aubier, Editions Montaigne 1944, σ. 57. 35 Περὶ κατασκευῆς, 29, PG 44, 237 C. 36 Περὶ παρθενίας, PG 46, 348 Α, Περὶ κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, PG 44, 185 Α, Εἰς τὰ Ἂσμα τῶν Ἀσμάτων, PG 44, 916 Β. 37 Jean Danielou, Platonisme, σ.57. 21

συγγραφέα μας. Πώς καταλαβαίνει ένας Ρουμάνος θεολόγος - αυτή τη φορά - τη στάση του Καππαδόκου, φαίνεται στο εξής κείμενο: «Εάν η αποκαταστημένη φύση θα διατηρήσει τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των δύο φύλων, αν και η λειτουργία τους δεν θα αντιστοιχεί πια μ αυτό που γνωρίζουμε τώρα, αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο Επίσκοπος Νύσσης κατανοούσε τον πρωτάνθρωπο μια ύπαρξη χωρίς φύλο. Οι λειτουργίες του σώματος πριν την πτώση και μετά την τελική αποκατάσταση γνωρίζονται μόνο από Αυτόν που τις καθόρισε και που θα τις αποκαταστήσει στο τέλος των αιώνων» 38. Με τον ανδρόγυνο γινόταν αυτό που λέει ο Απόστολος Παύλος ότι στο Χριστό δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ άνδρα και γυναίκας 39. Αυτή η διαφορά μεταξύ άρρενος και θήλεος, η οποία δεν βλέπει προς το θείο αρχέτυπο, αλλά προς την αλογώτερη φύση 40, δεν αποκλείει το κατ εικόνα στον άνθρωπο. Εδώ φαίνεται ότι σωστή είναι η στάση του δεύτερου θεολόγου που αναφέραμε προηγουμένως. Η ζωή των πρώτων ανθρώπων δεν περιείχε σεξουαλικό ένστικτο. Αυτό ενεργοποιήθηκε δια της αμαρτίας του Αδάμ: «o( pro\ th=j paraba/sewj bi oj a)ggeliko/j tij hån: dio\ kaiì h( pro\j to\ a)rxaiíon th=j zwh=j h(mw½n e)pa/nodoj toiíj a)gge/loij w moi wtai» 41. Ο Θεός έπλασε τα πάντα και τον άνθρωπο καλά λίαν 42, όμως ήξερε ότι θα αμαρτάνει και θα χρειαστεί άλλο τρόπο αναπαραγωγής. Γι αυτό εμφύτευσε στην ανθρωπότητα τον κτηνώδη και άλογο τρόπο της διαδοχής του ενός από τον άλλο 43, πολύ διαφορετικό από τον τρόπο που πολλαπλασιάζονται οι άγγελοι και με προορισμό να σταματήσει στην αποκατάσταση του 38 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 80. 39 Γαλ. 3, 26. 40 Περὶ κατασκευῆς, 16, PG 44, 185 A. 41 Ὥ. π, 17, PG44, 187 D. 42 Γεν. 1, 31. 43 Περὶ κατασκευῆς, 17, PG 44, 189 C-D. 22

ανθρώπου, δηλαδή στην άλλη ζωή 44. Αν και φαίνεται παράξενο, ο Άγιος Γρηγόριος υποστηρίζει τη θεωρία σύμφωνα με την οποία οι άγγελοι πολλαπλασιάστηκαν μ ένα τρόπο άγνωστο στον πεσμένο στην αμαρτία άνθρωπο. «¹All' oàstij e)stiìn e)n tv= fu/sei tw½n a)gge/lwn tou= pleonasmou= tro/poj, aãr)r(htoj me\n kaiì a)nepino/htoj stoxasmoiíj a)nqrwpi noij, plh\n a)lla\ pa/ntwj e)sti n, ouâtoj aän kaiì e)piì tw½n braxu/ ti par' a)gge/louj h)lattwme/nwn a)nqrw pwn e)nh/rghsen, ei¹j to\ w risme/non u(po\ th=j boulh=j tou= pepoihko/toj me/tron to\ a)nqrw pinon auãcwn. Ei¹ de\ stenoxwreiítai tij e)pizhtw½n to\n th=j gene/sewj tw½n a)nqrw pwn tro/pon, ei¹ mh\ prosedeh/qh th=j dia\ tou= ga/mou sunergi aj o( aãnqrwpoj, a)nterwth/somen kaiì h(meiíj to\n th=j a)ggelikh=j u(posta/sewj tro/pon, pw½j e)n a)pei roij muria/sin e)keiínoi. kaiì mi a ou)si a oãntej, kaiì e)n polloiíj a)riqmou/menoi» 45. Ο παραλληλισμός που κάνει ο Άγιος Πατήρ μεταξύ ανθρώπων και αγγέλων απέναντι στον πολλαπλασιασμό δια γάμου μας καθοδηγεί στο συμπέρασμα ότι, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, και οι άγγελοι πολλαπλασιάστηκαν με την πάροδο του χρόνου. Δεν μας αφήνει να καταλάβουμε ότι όλοι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν την ίδια στιγμή: «Tou=to ga\r prosfo/rwj a)pokrinou/meqa t%½ profe/ronti, Pw½j aän hån di xa tou= ga/mou o( aãnqrwpoj; ei¹po/ntej, oàti kaqw j ei¹si ga/mou xwriìj oi aãggeloi: to\ ga\r oàmoion e)kei noij to\n aãnqrwpon eiånai pro\ th=j paraba/sewj, dei knusin h( ei¹j e)keiíno pa/lin a)pokata/stasij» 46. Απέναντι στο θέμα της ουσίας του σώματος των πρωτοπλάστων, ο Αρχιεπίσκοπος Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας, Αθηναγόρας Κοκκινάκης, στην Εισαγωγή που γράφει στην μετάφραση στη δημοτική του πρωτότυπου έργου του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως, αναφέρει: «Κατά τινας μελετητὰς τοῦ θεολογικοῦ συστήματος τοῦ Γρηγορίου ἡ φορὰ τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὰ αἰσθητὰ 44 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 80. 45 Περὶ κατασκευῆς, 17, PG 44, 189 A. Εδώ ο Άγιος Γρηγόριος παραπέμπει την Αγ. Γραφή (Δανιήλ 7,10). 46 Ὅ.π., 17, PG 44, 189 B. 23

εὑρίσκεται καὶ εἰς τὴν ἀνάγκην τῆς τροφῆς, διότι εἰς τὸν ἰδεατὸν κόσμον ὁ πρωτάνθρωπος ἀντεμετώπιζε τὴν ἀνάγκην τῆς τροφῆς, δεδομένου ὅτι ἔλαβεν ἂδειαν ἵνα τρώγῃ τοὺς καρποὺς ἐκτὸς τοῦ ἀπηγορευμένου. Ἡ αἴσθησις ἑπομένως τῆς ἀνάγκης τῆς τροφῆς συνδέει τὸν ἄνθρωπον μὲ τὰ αἰσθητὰ. Ἀλλὰ τὰ αἰσθητὰ αὐτὰ δὲν εἶναι ὡς νοοῦται. Τὰ αἰσθητὰ τοῦ ἰδεατοῦ κόσμου εἶναι νοερὰ. Οἱ καρποὶ καὶ τὸ σῶμα τοῦ ἀνθρώπου ἔχουν νοερὰν φύσιν διότι τὰ πάντα εὑρίσκονται ἐντὸς τῆς ἰδεατῆς σφαίρας. Ἑπομένως ἡ στροφἡ τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὰ αἰσθητὰ δὲν φανερώνεται εἰς τὴν ἀνάγκην τῆς τροφῆς διὰ τὴν ὁποίαν εἶχε θεϊκὴν ἂδειαν, ἀλλὰ διὰ τῆς τοποθετήσεως ἐντὸς τοῦ πλαισίου τῆς αὐτεξουσιότητος τοῦ ἀνθρώπου τῆς πονηρᾶς ὑποδείξεως τοῦ πειράζοντος, ἵνα γίνῃ ὡς ὁ Θεός, προώρως» 47. Το σώμα του Αδάμ στην πρώτη του κατάσταση δεν ήταν όπως το δικό μας το σημερινό, αλλά άϋλο, αναφέρει ο εν λόγω μεταφραστής, τονίζοντας ότι ο Μωυσής περιγράφει στην Αγία Γραφή την δευτερογενή κατάσταση των πρωτοπλάστων. Σε σύγκριση με τον ιστορικόν άνθρωπο, «ο πρωτάνθρωπος ήταν θεοειδές, ως αυτεξούσιος και ικανός να γίνη κοινωνός της δόξης του Θείου Αρχετύπου διότι είχε σώμα ήλιοειδές ὴ φωτοειεδές, χαρακτηριστικά δηλαδή των θεοπρεπών ιδιωμάτων του αρχετύπου» 48. Όσον αφορά στο πότε δημιουργείται ο άνθρωπος ο μεταγενέστερος του Αδάμ, κατά την εποχή του Αγίου Γρηγορίου κυκλοφορούσαν τρεις εκδοχές. Μια από αυτές, του Ωριγένη, βασισμένη 47 Περὶ ψυχῆς, ΕΠΕ 1, Εισαγωγή, σ. 73. 48 Περὶ κατασκευῆς, ΕΠΕ 5, Eισαγωγή, σ. 65,. Βλ. περισσότερα στο Π. Χρηστού, Το Ανθρώπινον Πλήρωμα, Θεσσαλονικη 1972, τόμ. 4, τεύχος Α, σ. 41, Κ. Β. Σκουτέρη, Συνέπειαι της Πτώσεως και Λουτρόν Παλιγγενεσίας. Εκ Ανθρωπολογίας του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Διατριβή επι υφηγεσία, Αθήναι 1973, σσ. 28-38. 24

στην πλατωνική φιλοσοφία, υποστήριζε ότι η ψυχή προηγούνταν του σώματος. Η θεωρία αυτή καταδικάστηκε από τη 2η Οικουμενική Σύνοδο. Η δεύτερη εκδοχή ανήκε στο Μεθόδιο Ολύμπου και πρόβαλλε την προΰπαρξη του σώματος. Η τελευταία, του Τερτυλλιανού, έλεγε ότι οι ψυχές παίρνουν την ύπαρξή τους από τις ψυχές των γονέων, όπως και τα σώματα. Μερικοί ερευνητές 49 θεωρούν ότι ο Νύσσης δεχόταν την τρίτη εκδοχή. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο, η θεωρία της προΰπαρξης της ψυχής δεν δικαιολογείται. Το σώμα και η ψυχή δημιουργούνται μαζί. Στην ουσία, αυτός ακολουθεί τη γραμμή του Αθηναγόρα του Αθηναίου 50 και του Αγίου Ειρηναίου που έλεγε ότι ούτε το σώμα χωρίς ψυχή είναι άνθρωπος, ούτε η ψυχή χωρίς σώμα και ότι η ψυχή συνεχίζει να έχει εκτυπωμένη επάνω της τη σφραγίδα του σώματος μετά το χωρισμό των δύο 51. Μια διδασκαλία σημαντική του Επισκόπου Νύσσης είναι ότι ο Θεός δημιούργησε όλες τις ανθρώπινες υπάρξεις στην αρχή και ο μεταγενέστερος ερχομός τους στον κόσμο αποτελεί μόνο την είσοδό τους στην ιστορία 52 : «tv= qei # prognw sei te kaiì duna/mei pa=sa h( a)nqrwpo/thj e)n tv= prw tv kataskeuv= periei lhptai» 53. Αυτό επειδή για το Θεό δεν υπάρχουν παρελθόν και μέλλον. Απόδειξη το γεγονός ότι ο νους είναι εγκαθιδρυμένος σε όλους τους ανθρώπους κατά τον ίδιο τρόπο. Έχει σημασία να σημειώσουμε ότι ο συγγραφέας μας προβάλλει αυτές τις απόψεις ως φιλοσοφικές σκέψεις και όχι ως δόγματα: «w j e)n gumnasi aj eiãdei toiíj eu)gnw mosi tw½n a)krowme/nwn prosqh/somen» 54. 49 Χ. Ανδρούτζου, Δογματική, Αθήνα 1907, σ. 134 και Ε. Στεφάνου, La co-existence initiale du corps et de l ame d apres S. Gregoire de Nysse et S. Maxime l Apologete, στο Echos d Orient, XXXI (1932), σ. 307. 50 Περὶ ἀναστάσεως νεκρών 15, PG 6, 1004 D-1005 Α. 51 Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνυμου γνωσεως, PG 7, 834 Ε και 837 Α. 52 Για μια σωστή ερμηνεία αυτού του θέματος βλ. Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 98 εε. 53 Περὶ κατασκευῆς, 16, PG 44, 185 B. 54 Ὅ.π., 16, PG 44, 185 A.. 25

Η ψυχή πλάστηκε αθάνατη. Ο θάνατος του σώματος δεν επηρεάζει την πορεία της. «Ou) ga\r e)peidh\ lu/etai to\ sugkei menon, kinduneu/ei sundialuqh=nai t%½ sunqe/t% to\ mh\ sugkei menon» 55. Για να εξηγήσει ότι σύνδεσμος μεταξύ ψυχής και σώματος μπορεί να ξαναγίνει στην ανάσταση, ο άγιος Επίσκοπος αναφέρει μεταξύ άλλων παραδειγμάτων τον ζωγράφο που ανακατεύει τα χρώματα και θυμάται το χαρακτηριστικό του καθενός για την περίπτωση που θέλει να τα ανασυνθέσει πάλι 56. Ένα στοιχείο που πρέπει να διασαφηνιστεί είναι εάν η ψυχή έχει κάποια μορφή και εάν καταλαμβάνει χώρο. Ο επίσκοπος Νύσσης λέει ότι μόνο τα πράγματα έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, «yuxh\n de\ a)sw maton ouåsan, mhdemi an a)na/gkhn eãxein e)k fu/sewj to/poij tisiìn e)gkate/xesqai» 57 και συνεχίζει: «O toi nun to\ me\n eiånai tou=to, periì ouâ o( lo/goj e)stiì, dia\ th=j par' au)tou= deiknume/nhj h(miín e)nergei aj mh\ a)mfiba/llwn, to\ de\ oà ti e)sti gnw½nai boulo/menoj, i kanw½j aän euàroito, mh\ tou=to maqeiín eiånai au)to\ oá katalamba/nei h( aiãsqhsij, mh\ xrw½ma, mh\ sxh=ma, mh\ a)ntitupi an, mh\ ba/roj, mh\ phliko/thta, mh\ th\n ei¹j tri a dia/stasin, mh\ th\n e)piì to/pou qe/sin, mhde/ ti tw½n periì th\n uàlhn katalambanome/nwn oàlwj mhde\n iãdv, ti aãllo para\ tau=ta/ e)stin» 58. Ο Άγιος Γρηγόριος δεν δέχεται τον τριμερή άνθρωπο 59 για τον οποίο μιλούσε ο Ωριγένης (σώμα, ψυχή, νους), και ο Ειρηναίος (σώμα, ψυχή, Άγιο Πνεύμα). Διδάσκει την ύπαρξη τριών λειτουργιών της φύσης του ανθρώπου: της θρεπτικής, της αισθητικής και της λογικής. Οι πρώτες δύο χαρακτηρίζουν και την άλογη φύση που υπήρχε πριν κτιστεί αυτός 60. 55 Περὶ ψυχῆς, PG 46, 44 D-45 A. 56 Ὅ.π., PG 46, 41 C-D, 73B 77B. 57 Ὅ.π., PG 46, 69B. 58 Ὅ.π., PG 46, 40C. 59 Περὶ κατασκευῆς, 29, PG 44, 233D. 60 Ὅ.π., PG 44, 145 Α. 26

Το μεγαλείο του ανθρώπου φαίνεται και από τη σχέση του με το σύμπαν. Το τελευταίο περιέχεται σε κάποιο βαθμό στο ανθρώπινο σώμα, προσφέροντάς του έτσι τη δυνατότητα να το γνωρίζει από μέσα. Η στάση του Αγίου Γρηγορίου απέναντι στον κόσμο και το σύμπαν κάνει τον μεγάλο θεολόγο π. Dumitru Stăniloae να τονίσει ότι ο άνθρωπος «πρέπει να υπερβαίνει την εγωιστική προσκόλληση με τον κόσμο, όμως δεν τον καταργεί, αλλά τον κάνει διαφανή 61 και τον αγιάζει αυτόν καθώς και τον εαυτό του δια της απελευθερώσεώς απ αυτόν» 62. Ο άνθρωπος είναι ο κρίκος μεταξύ δύο κόσμων: του αισθητού και του νοητού. Γι αυτό το λόγο ο άγιος Γρηγόριος χρησιμοποιεί τη λέξη μεθόριος, με διπλή έννοια: μια κατά τη νεοπλατωνική τάση και μια κατά το πνεύμα της Αγίας Γραφής και του Φίλωνα 63. Παρ όλα αυτά, είναι πολύ προσεκτικός. Δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να καμαρώνει με το να είναι ένας μικρόκοσμος 64. Τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία αποτελείται το σώμα γη, πυρ, αηρ και υδωρ αντιστοιχούν και σε άλλες υπάρξεις. Η μεγαλοπρέπειά του βασίζεται στο γεγονός ότι πλάστηκε κατ εικόνα του Θεού 65. Ο στόχος του πρέπει να είναι η ένωση με το Δημιουργό του. Έτσι, αξιοποιείται η άποψη του Αγίου Γρηγορίου σύμφωνα με την οποία αυτό που είναι κατώτερο συμμετέχει κατά τη φύση του σε κάτι ανώτερο διατηρώντας μέσα του αυτό που προϋπήρχε μέχρι να κτιστεί το τελευταίο 66. 61 Δηλαδή να τον μετατρέψει σ ένα βιβλίο στο οποίο να «διαβάσει» τα μυστήρια του Θεού. 62 Pr. Prof. Dumitru Stăniloae, Iisus Hristos Lumina lumii şi îndumnezeirea omului, Ed. Anastasia, Bucureşti 1993, σ. 24. 63 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 101. 64 Οι ερευνητές διαφωνούν μεταξύ τους για το θέμα της αποδοχής ὴ μη αποδοχής από τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης της στωικής προελεύσεως επονομασίας του ανθρώπου ως μικρόκοσμο. Π.χ., ο π. Vasile Raduca βλέπει τον συγγραφέα μας να συμφωνήσει μ αυτήν την επονομασία, στο Antropologia Sfântului Grigorie de Nyssa, σ. 71 και 84. 65 Περὶ κατασκευῆς, 16, PG 44, 180 A. Βλ. Αρχιμ. Ηλία Μαστρογιαννοπούλου, Πατέρες της Εκκλησίας και ο άνθρωπος, Έκδοση Δευτέρα, Εκδόσεις «Ζωής», Θεσσαλονίκη, σσ. 160-161. 66 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 107. 27

ΙΙ. ΕΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΜΟΙΩΣΙΣ Στο προηγούμενο κεφάλαιο, παρουσιάσαμε, σε γενικές γραμμές, τη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης για τη δημιουργία και την 28

αρχική κατάσταση του ανθρώπου. Αποτελούμενος από σώμα και ψυχή, αυτός δεν πλάστηκε τυχαία, αλλά κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν Θεού. Αυτό το στοιχείο είχε εξεταστεί και από άλλους Πατέρες της Εκκλησίας. Ο συγγραφέας μας δεν συμφωνεί απολύτως μ αυτούς και, επομένως, έρχεται με καινούριες έννοιες. Σ όλη την προσπάθειά του τονίζει την αξία του ανθρώπου, ο οποίος δια μέσου της δημιουργίας και υπάρξεώς του έπρεπε να αποτελέσει μια μαρτυρία της Αγίας Τριάδος και των μυστηρίων που συσχετίζονται μ Αυτήν 67. Σε ποιο θεολογικό περιβάλλον προβάλλει ο Άγιος Γρηγόριος τις απόψεις του; Ο ίδιος μας το χαρακτηρίζει: μερικοί έβλεπαν το κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν σαν ικανότητα του ανθρώπου να άρχει και να εξουσιάζει, άλλοι σαν κάτι νοερόν και αόρατο της ψυχής, ενώ άλλοι σαν κάτι άφθαρτο και αναμάρτητο όταν πλάστηκε ο Αδάμ ὴ σαν προφητεία για το Βάπτισμα 68. Προσφέροντας μια προσωπική απάντηση, ο Νύσσης παρατηρεί ότι μόνο ο άνθρωπος δέχτηκε αυτή την τιμή, όχι όμως και οι άγγελοι, οι οποίοι είναι νοεροί, άυλοι και ουράνιοι και, γενικά, έχουν μεγαλύτερες δυνάμεις από τον άνθρωπο. Επομένως, το κατ εικόνα είναι κάτι πιο βαθύ. Παρ όλα αυτά, σ όλη τη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης δεν βρίσκουμε έναν ορισμό πολύ σαφή του κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν. Δεν εξηγεί πουθενά την ουσία του επειδή, μας λέει, άγνωστη είναι και η ουσία του αρχετύπου του. Αν και δεν μπορούμε να ορίσουμε με ακρίβεια τη φύση του κατ εικόνα 69, έχουμε τη δυνατότητα να καταλαβαίνουμε την ύπαρξή της βλέποντας τις ενέργειες του 67 Περὶ τοῦ, τὶ ἐστὶ το, κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν, PG 44, 1332 A-D. 68 Ὅ.π., PG 44, 1328 C 1329 A. 69 «¹Anw numo/j sou kaiì aãgnwstoj h( noera\ kaiì a)qa/natoj th=j yuxh=j ou)si a kat' ei¹ko/na tupikh\n tou= a)nwnu/mou kaiì a)gnwri stou kaiì a)qana/tou Qeou= kaqe/sthken. OuÃte ga\r Qeou=, ouãte yuxh=j logikh=j ou)si an eãgnw tw½n e)c ai¹w½no/j tij gegenhme/nwn a)nqrw pwn. Zwopoio\j kaiì sustatikh\ kaiì pronohtikh\ h( yuxh\ u(pa/rxei th=j tetrastoi xou tou= sw matoj fu/sewj, kat' ei¹ko/na Qeou= tou= pronohtou= pa/shj tetrapera/tou kaiì th=j aãnw kti sewj», ὅ.π., PG 44, 1332 B. 29

ανθρώπου, δηλαδή ενός προσώπου: σοφία, αρετή, ελευθερία, απλότητα της ψυχής, ιδέα κάθε καλού κτλ. 70 Όλα αυτά είναι αγαθά που αποτελούν την περιουσία του κατ εικόνα. Σ αυτά προσθέτονται άλλα δύο στοιχεία τα οποία δεν τα ονομάζουμε δώρα, αλλά συμμετοχή. Πρόκειται για το νου και τη φρόνηση 71. Αυτά προσφέρουν μια ειδική ομορφιά στον άνθρωπο η οποία δε βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη ποιότητα της υπάρξεώς του αλλά σ ολόκληρο τον άνθρωπο. Δεν έχει αισθητικό, αλλά αξιολογικό χαρακτήρα. Γι αυτό είναι συνώνυμη με το καλό και με την αρετή 72. Όλα αυτά είναι τα αγαθά του Θεού που αποτυπώθηκαν επάνω στον άνθρωπο 73 Για να ολοκληρώσουμε τη λίστα που παρουσιάσαμε πιο πάνω, αφήνουμε πάλι τον Άγιο Γρηγόριο να μας μιλήσει: «Polueidh= de\ kaiì poiki la ta\ oi oneiì xrw mata th=j ei¹ko/noj, di' wòn h( a)lhqinh\ a)nazwgrafeiítai morfh\, ou)k e)ru/qrhma kaiì lampro/thj, kaiì h( poia\ tou/twn pro\j aãllhla mi cij, ou)de/ tinoj me/lanoj u(pografh\ o)fru/n te kaiì o)fqalmou\j u(palei fousa, kaiì kata/ tina kra=sin ta\ koiíla tou= xarakth=roj u(poskia/zousa, kaiì oàsa toiau=ta zwgra/fwn xeiírej e)petexnh/santo: a)ll' a)ntiì tou/twn kaqaro/thj, a)pa/qeia, makario/thj, kakou= panto\j a)llotri wsij, kaiì oàsa tou= toiou/tou ge/nouj e)stiì, di' wòn morfou=tai toiíj a)nqrw poij h( pro\j to\ QeiÍon o(moi wsij. Toiou/toij aãnqesin o( dhmiourgo\j th=j i¹di aj ei¹ko/noj th\n h(mete/ran diexa/race fu/sin» 74. Όλα αυτά τα δώρα με τα οποία ήταν προικισμένος ο Αδάμ χαθήκαν εξαιτίας της αμαρτίας. Τότε, το κατ εικόνα αμαύρωσε, «h( kaki a t%½ qeoeideií xarakth=ri perixuqeiísa aãxrhston e)poi hse/ soi to\ a)gaqo\n u(pokekrumme/non toiíj ai¹sxroiíj prokalu/mmasin» 75. Νομίζουμε ότι άδικα θεωρήθηκε ο Άγιος Γρηγόριος υποστηρικτής της εντελώς καταστροφής του κατ εικόνα. Εκείνοι που βασίζονται σε κείμενα όπως «ou)ke/ti 70 Περὶ κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, 16, PG 44, 184 Β. 71 Ὅ. π., 16, PG 44, 149 B. 72 Ὅ. π., 5, PG 44, 137 Α. 73 Στυλιανού Γ. Παπαδοπούλου, Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, Εκδοτική Εστία, Αθήνα 1986, σ.198. 74 Περι κατασκευης, 5, PG 44, 137, B. 75 Eις τους Μακαρισμούς, VI, PG 44, 1272 Α. 30

thnikau=ta th=j oi¹kei aj au)t%½ kaiì kata\ fu/sin ei¹ko/noj th\n xa/rin die/swzen, a)lla\ pro\j to\ aiåsxoj th=j a(marti aj metemorfw qh» 76, δεν καταλαβαίνουν τη συνολική στάση του επάνω σ αυτό το θέμα. Η ενεργοποίηση αυτών των δώρων γίνεται δια βαπτίσματος και είναι δυνατή χάρη στην ενσάρκωση του Λόγου 77. Αυτά αφορούν τη ψυχή. Αυτό δε σημαίνει ότι το σώμα δε συμμετέχει στο κατ εικόνα 78. Ο Αδάμ είχε σώμα και ψυχή. Παρ όλα αυτά, ο Άγιος επίσκοπος Νύσσης λέει πολύ καθαρά ότι το κατ εικόνα δεν ταυτίζεται με τη μορφή του σώματος: «Pwj oun h( grafh\ eipen h(ma=j kat' eiko/na qeou= gegenh=sqai; ta\ peri qeou= didaxqwmen, ta\ peri h(mwn au)twn noh/swmen, oti ou)k exomen to\ Kat' eiko/na e)n morfv= swmatoj. fqeirome/nou ga\r swmatoj morfh/, ou)k e)n fqart% de\ to\ afqarton sxhmatizetai, ou) fqarto/n e)sti tou= a)fqa/rtou eikwn» 79. Ο νους είναι εικόνα του Θεου, το σώμα είναι η εικόνα της εικόνας 80. Έχουμε πει παραπάνω ότι το κατ εικόνα στον άνθρωπο δείχνει το μυστήριο της Αγίας Τριάδος. Έτσι, η ψυχή είναι αγέννητη και χωρίς αιτία (όπως και ο Πατήρ). Η ψυχή γεννάει το νοερόν λόγον της με τρόπο άρρητο, αόρατο, ανερμήνευτο και άσχετο από το πάθος (όπως και ο Πατήρ γεννάει τον Υιόν). Ο νους (το πνεύμα, κατά τον Απόστολο Παύλο Α Κορ. 2, 10) δεν είναι χωρίς αιτία ούτε χωρίς γέννηση, αλλά εκπορεύεται (όπως και το Άγιο Πνεύμα): «¹Age/nnhtoj me\n ga\r pa/lin e)stiìn h( yuxh\ kaiì a)nai tioj, ei¹j tu/pon tou= a)gennh/tou kaiì tou= a)naiti ou Qeou= kaiì Patro/j: ou)k a)ge/nnhtoj de\ o( noero\j au)th=j lo/goj, a)ll' e)c au)th=j gennw menoj a)r)r(h/twj kaiì a)ora/twj kaiì a)nermhneu/twj kaiì a)paqw½j. O de\ nou=j ou)de\ a)nai tio/j e)stin, ou)de\ a)ge/nnhtoj, a)ll' e)kporeuto\j pantiì 76 Περὶ παρθενίας, PG 46, 372 Β. 77 Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας μας θα δείξουμε λεπτομερώς πως γίνεται αυτό προκειμένου να προχωρήσει ο άνθρωπος στο δρόμο της πνευματικής τελείωσης, υπόθεση που αποτελεί το κεντρικό θέμα αυτής της εργασίας. 78 Επάνω σ αυτό το θέμα, ο συγγραφέας μας έχει τις ίδιες απόψεις με τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Βλ. Εις Ανδριάνδας, 11, 4, PG 49, 124, Εις Γένεση, Ομιλία 12, 5, PG 53, 103 104. Βλ. επίσης Πρωτοπρεσβύτερου Θεοδώρου Ζήση, Η σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου κατά τον Άγιον Ιωάννην Χρυσόστομον, Σειρά «Πατερικά» 2, Εκδόσεις Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 67-72. 79 Περι της του ανθρώπου γενέσεως και εις το κατ εικόνα και καθ ομοίωσιν, ΕΠΕ 5, σ. 372. 80 Περι ψυχής, ΕΠΕ 1, Εισαγωγή, σ. 66. 31

diatre/xwn kaiì ta\ pa/nta diaskopw½n, kaiì a)ora/twj yhlafw½n kat' ei¹ko/na kaiì o(moi wsin tou= panagi ou kaiì e)kporeutou= Pneu/matoj, periì ouâ eiãrhtai, oàti «To\ Pneu=ma pa/nta e)reun#=, kai ta\ ba/qh tou= Qeou=» 81. Μια πολύ τολμηρή και νέα διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου είναι εκείνη σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος έχει μέσα του τρεις εικόνες του Θεού: «Ou)kou=n ti baqu/teron h(miín tw½n prokeime/nwn to\ $`kat' ei¹ko/na$` tou= a)nqrw pou ai¹ni ttetai. Ou) ga\r mi an tina\ ei¹ko/na kaiì o(moi wsin Qeou= o( aãnqrwpoj ke/kthtai, a)lla\ kaiì deute/ran, kaiì tri thn e)ceikoni zwn wðsper e)n e)so/ptr% tiniì kaiì skiagrafi # tupikv=, ou) fusikv=, th=j trisuposta/tou Qeo/thtoj to\ musth/rion: ou) mo/non de\, a)lla\ kaiì th\n e)nanqrw phsin tou= e(no\j th=j a(gi aj Tria/doj Qeou= Lo/gou safw½j progra/fwn» 82. Πέρα από την έννοια του κατ εικόνα, στο βιβλικό κείμενο βλέπουμε και τη λέξη ομοίωσις. Το πώς κατάλαβε ο Άγιος Γρηγόριος την ομοίωση και τη σχέση της με το κατ εικόνα ερμηνεύτηκε διαφορετικά από τους ειδικούς. Δεν είναι πρώτη φορά που συμβαίνει αυτό. Οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι αυτός δεν κάνει διάκριση μεταξύ εικόνας και ομοιώσεως. Π. χ., ο J. Danielou αναφέρει ότι «η έννοια εικών δείχνει την πλήρη ομοιότητα με το Θεό, όχι μόνο την φυσική ομοιότητα της ψυχής με το Θεό, αλλά όλη την πνευματική ζωή. Η λέξη ομοίωσις δείχνει συνήθως την προσπάθεια υλοποιήσεως του κατ εικόνα και δεν έχει διαφορετικό αντικείμενο» 83. Υπάρχουν, όμως, και θεολόγοι που συμφωνούν ότι ο Άγιος Γρηγόριος βλέπει διαφορετικά τις δύο έννοιες 84. Αυτή η διπλή στάση των ερευνητών οφείλεται από μια πλευρά στο γεγονός ότι οι δύο λέξεις φαίνεται να μοιάζουν και από την άλλη 81 Περι του, τι εστι, PG 44, 1333 B-C. 82 Ὅ. π., PG 44, 1329 B. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η παρατήρηση του συγγραφέα μας ότι ο υιός του πρώτου ζευγαριού και όχι ο Αδάμ όπως ήμασταν συνηθισμένοι να ακούμε - έγινε εικόνα και ομοίωση και τύπο του Χριστού ως άνθρωπο, και έχει μέσα του όλους τους ανθρώπους που είναι υιοί και προήλθαν από γέννηση. 83 J. Danielou, Platonisme, σ. 48. Βλ. και άλλο έργο του: Gregoire de Nysse, La vie de Moysis, στο «Sources chretiennes», nr. 1, σ. 133. 84 R. Leys, L image de Dieu chez Saint Grégoire de Nysse, Bruxelles, 1951, p. 116. Το ίδιο πιστεύουν ο Hans Urs von Balthazar και J. Laplace. 32

πλευρά σε «μια πολύ στατική προοπτική για την ανθρώπινη φύση (πρόταση της μετασχολαστικής δυτικής θεολογίας) δια της οποίας οι δυτικοί ερμηνευτές εξέταζαν το έργο του μεγάλου Καππαδόκου. Πιο συγκεκριμένα, προσπάθησαν να εισαγάγουν τη θεολογία του Αγίου Επισκόπου Νύσσης στα δικά τους πλαίσια, αγνοώντας την βαθιά και προσωποποιημένη αντίληψη του Αγίου Πατρός» 85. Πώς καταλαβαίνει ο θεολόγος που μόλις παραπέμψαμε τη στάση του Αγίου Γρηγορίου; Δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο άνθρωπος έχει μια φυσική και μια υπερφυσική ζωή, αλλά μια ζωή αγκιστρωμένη (στερεωμένη) στο υπερφυσικό. Η φυσική κατάσταση της ανθρώπινης υπάρξεως προσανατολίζεται προς το υπερφυσικό επειδή καλείται να υπερβαίνει τον εαυτό της συνεχώς ψάχνοντας το αρχέτυπό της. Έτσι, ο άνθρωπος, αξιοποιώντας δυναμικά όλα τα δώρα που είχε πάρει, φτάνει στο σημείο να έχει κάποια ομοιότητα με το Θεό. Λοιπόν, η ομοίωσις είναι ο δυναμικός χαρακτήρας του κατ εικόνα. Αυτός ο δυναμισμός ανήκει στη φύση του ανθρώπου 86. Και συμπεραίνει: «Γι αυτό, θεωρούμε ότι οι έννοιες κατ εικόνα και ομοίωσις δεν είναι συνώνυμες στον Επίσκοπο Νύσσης» 87. Νομίζουμε ότι σ αυτό το συμπέρασμά του βασίστηκε και στο εξής κείμενο: «Kat' ei¹ko/na ga\r eãxw to\ logiko\j eiånai, kaq' o(moi wsin de\ gi nomai e)n t%½ xrhsto\j gene/sqai» 88. Πώς εκφράζεται στον άνθρωπο η ομοίωση με το Θεό; Αυτό γίνεται πάλι με τη βοήθεια του Θεού, ο οποίος φύτεψε μέσα μας αυτή τη δυνατότητα 89. Μας απαντάει ο Άγιος: με το να ενεργοποιήσεις την αρετή (έχουμε εδώ το δυναμικό χαρακτήρα του κατ εικόνος): «e)a\n ge/nv fila/delfoj, sumpaqh/j, w moiw qhj qe%½. e)a\n a)fv=j t%½ e)xqr%½ a)po\ kardi aj, w moiw qhj qe%½. e)a\n oiâo/j e)stin e)piì se\ to\n a(martwlo\n o( qeo/j, 85 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, p. 130. 86 Στους θεολόγους της αλεξανδρινής σχολής και στον Άγιο Ειρηναίο, π.χ., το κατ εικόνα δεν χαρακτηριζόταν από αυτό το δυναμισμό, αλλά θεωρώταν πιο στατικό. 87 Pr. Dr. Vasile Răducă, Antropologia, σ. 123. 88 Περι της του ανθρώπου, 1, ΕΠΕ 5, σ. 394. 89 Περι του βιου Μωσεως η περι της κατ αρετην τελειοτητος, II, PG 44, 429 A. 33

toiou=toj ge/nv e)piì to\n ei¹j se\ peplhmmelhko/ta a)delfo/n, tv= pro\j to\n plhsi on eu)splagxni # w moiw qhj qe%» 90. Η ομοίωση με το Θεό μας αφορά όλους μας και έχει την απαρχή της στο βάπτισμα: «ti e)sti xristianismo/j; qeou= o(moi wsij kata\ to\ e)ndexo/menon a)nqrw pou fu/sei. ei¹ a)nede/cw to\ eiånai xristiano/j, e)pei xqhti gene/sqai oàmoioj qe%½, eãndusai Xristo/n. pw½j de\ e)ndu/sv o( mh\ sfragisa/menoj, pw½j e)ndu/sv o( to\ ba/ptisma mh\ labw n, o( to\ eãnduma th=j a)fqarsi aj mh\ deca/menoj;» 91. Προχωρώντας, ο Άγιος Γρηγόριος παρουσιάζει μια λίστα με εκφράσεις της επιθυμίας του ανθρώπου για την ομοίωση με το πρωτότυπό του. Δημιουργεί στον αναγνώστη την εντύπωση ότι διαβάζει μια σελίδα της περίφημης Φιλοκαλίας: «Qe%½ ouån oàmoioj e)ge/nou dia\ th=j xrhsto/thtoj, dia\ th=j a)necikaki aj, dia\ th=j koinwni aj, dia\ tou= fila/delfoj kaiì fila/llhloj eiånai, misopo/nhroj, katakratw½n tw½n paqw½n th=j a(marti aj, iàna soi u(pa/rxv to\ aãrxein» 92. Φαίνεται εδώ πόσο σπουδαία είναι η προσωπική προσπάθεια. Ο άνθρωπος έχει ελευθερία. Εάν την αξιοποιεί διαλέγοντας το καλό, σημαίνει ότι απαντάει θετικά στην πρόσκληση του Δημιουργού του. Ο προορισμός του είναι ο παράδεισος. Θα φτάσει εκεί αφού πρώτα θα νικήσει τα θηρία που κρύβονται στην ψυχή. Αυτά φέρνουν τα ονόματα των παθών που μας υποδουλώνουν: ο θυμός, ο δόλος, η υποκρισία, η πλεονεξία, η θηλομανία κτλ. 93. Δεν πλησιάζεις το Θεό τότε που του γυρνάς την πλάτη με τις αμαρτίες 94. Ο πρώτος άνθρωπος θα μπορούσε να μην του γυρνά τη πλάτη. Η αμαρτία του ακριβώς αυτό σημαίνει. Γι αυτό, στην πορεία της ζωής μας εμφανίστηκε ένα καινούριο κεφαλαίο: η πτώση. 90 Περι της του ανθρώπου, 1, ΕΠΕ 5, σσ. 394-396. 91 Ὅ. π., 1, ΕΠΕ 5, σ. 396. Για τη σημασία του Βαπτίσματος και των Μυστηρίων, γενικά, στην προσπάθεια του ανθρώπου να τελειοποιηθεί θα μιλήσουμε σε άλλο κεφάλαιο. 92 Ὅ. π., 1, ΕΠΕ 5, σ.400. 93 Ὅ. π., 1, ΕΠΕ 5, σ. 400. 94 Περι του βιου Μωσεως, II, PG. 44, 429 A. 34

ΙΙΙ. Η ΠΤΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΥΤΗΣ Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης εντάσσεται στην κατηγορία των Αγίων Πατέρων που εξέτασαν με πολλή προσοχή το γεγονός της πτώσης του ανθρώπου στην αμαρτία. Μιλάει συχνά για την κατάσταση του ανθρώπου πριν και μετά την πτώση. Η πρώτη αμαρτία αποτελεί το σημείο που αλλάζει εντελώς η πορεία του ανθρώπου και ολόκληρης της δημιουργίας. Την αρχική κατάσταση μακαριότητας αντικαθιστά μια κατάσταση ντροπής και απομάκρυνσης από το Θεό και, κατ επέκτασιν, από κάθε καλό. Όσο αισιόδοξος ήταν ο συγγραφέας μας, παρουσιάζοντας στο προηγούμενο κεφάλαιο τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κατ εικόνα, τόσο λυπημένος και μελαγχολικός είναι όταν περιγράφει τον άνθρωπο που στερείται φως και προοπτική. Βεβαίως, δεν πρόκειται για μια λύπη γεμάτη απελπισίας. Η προβολή στην οθόνη της ιστορίας της μορφής του Χριστου πρότυπο και, ταυτόχρονα, σωτήρας του ανθρώπου προσφέρει στη θεολογία του 35

Αγίου Γρηγορίου Νύσσης μια αύρα ελπίδας και εμπιστοσύνης σ Εκείνον που δημιούργησε τον άνθρωπο με σκοπό την ευτυχία του. Δεν θα επαναλάβουμε αυτά που έχουμε αναφέρει στο προηγούμενο κεφάλαιο, αλλά, σαν εισαγωγή στο παρόν κεφάλαιο, θα προσθέσουμε ακόμα λίγες μαρτυρίες για την πρώτη παρουσία του ανθρώπου στον παράδεισο, η οποία θα σταματήσει με την αμαρτία. Μας εξηγεί ο Άγιος: «to/te qa/natoj ou)k hån, no/soj a)ph=n, to\ e)mo\n kaiì to\ so/n, ta\ ponhra\ tau=ta r(h/mata, th=j zwh=j tw½n prw twn e)cw risto. w j ga\r koino\j o( hàlioj kaiì o( a)h\r koino\j kaiì pro\ pa/ntwn tou= qeou= h( xa/rij kaiì h( eu)logi a koinh/, ouàtwj e)n iãs% kaiì h( panto\j a)gaqou= metousi a kat' e)cousi an proe/keito, kaiì h( no/soj th=j pleoneci aj ou)k e)gnwri zeto, kaiì to\ pro\j to\ e)lattou=sqai miísoj kata\ tw½n u(perexo/ntwn ou)k hån (ou)de\ ga\r oàlwj to\ u(pere/xon hånÿ kaiì muri a e)piì tou/toij aãlla, aá ou)d' aän parasth=sai tij dunhqei h t%½ lo/g% pamplhqe\j tw½n ei¹rhme/nwn kata\ to\ megaleiíon proe/xonta, le/gw dh\ th\n pro\j a)gge/louj o(motimi an, th\n e)piì qeou= parrhsi an, th\n tw½n u(perkosmi wn a)gaqw½n qewri an, to\ t%½ a)fra/st% ka/llei th=j makari aj fu/sewj kaiì h(ma=j w rai +zesqai, deiknu/ntaj e)n e(autoiíj th\n qei an ei¹ko/na tv= wðr# th=j yuxh=j e)pisti lbousan» 95. Σε άλλο έργο του, ο Άγιος Γρηγόριος αναφέρει: «Gumno\j me\n th=j tw½n nekrw½n derma/twn e)pibolh=j, e)n parrhsi # de\ to\ tou= qeou= pro/swpon ble/pwn, ouãpw de\ dia\ geu/sewj kaiì o(ra/sewj to\ kalo\n kri nwn, a)lla\ mo/non tou= kuri ou katatrufw½n kaiì tv= doqei sv bohq%½ pro\j tou=to sugxrw menoj, kaqwüj e)pishmai netai h( qei a grafh/, oàti ou) pro/teron au)th\n eãgnw, priìn e)corisqh=nai tou= paradei sou kaiì priìn e)kei nhn a)ntiì th=j a(marti aj, hán a)pathqeiísa e)ch/marte, tv= tw½n w di nwn timwri # katakriqh=nai» 96. Η πτώση έχει διπλή αιτία: μια εξωτερική και μια εσωτερική. Από έξω έρχεται ο πειρασμός του διαβόλου, ονομαζόμενος και «αδελφός 95 Εις τον Εκκλησιαστην, VI, PG 44, 708 C-D. 96 Περι παρθενιας, ΧΙΙ, PG 46, 373 C. Σ αυτό το σημείο δυσκολεύομαι να καταλάβω την άποψη του γράφοντος την Εισαγωγή στο έργο Περι ψυχης και αναστασεως (ΕΠΕ 1, σ. 72) σύμφωνα με την οποία «η πτωσις του ανθρώπου ελαβε χωραν περαν της ιστοριας, εις του πρωτανθρωπου την ιδεατην πολιτειαν, οπου ειδομεν δεν υπηρχεν η γενετικη διακρισις». Το βιβλικό κείμενο δείχνει ότι η πτώση ήταν αποτέλεσμα «συνεργασίας» του πρώτου άνδρα με τη γυναίκα του, κατά τη συμβουλή του φιδιού. 36