Φιλολογικές Σηµειώσεις... Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης website: online.gr/

ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ ΤΗΣ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 1 ΟΜΗΡΟΥ Ο ΥΣΣΕΙΑ» (ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΗΜΗΤΡΗ Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗ) ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η «Οδύσσεια» είναι ένα έπος που ξεκινά ιn medias res (=στη µέση των πραγµάτων). Τοποθετεί δηλαδή προγενέστερα γεγονότα της αφετηρίας του στο εσωτερικό της αφήγησης (τεχνική εγκιβωτισµού). Καλύπτει 40 µέρες ευθύγραµµου αφηγηµατικού χρόνου, από τη στιγµή της αναχώρησης του Οδυσσέα από την Ωγυγία. ύο διαφορετικές γραµµές εξέλιξης συναντώνται τελικά στην καλύβα του χοιροβοσκού Εύµαιου (ραψωδία π). Η πρώτη ανήκει στον Τηλέµαχο και ξεκινά από την Ιθάκη. Περνά από τη Σπάρτη και την Πύλο και µε καθυστέρηση καταλήγει στον ταπεινό Εύµαιο. Η δεύτερη, του Οδυσσέα, ξεκινά από την Ωγυγία (το νησί της Καλυψώς, ραψ. ε) και µε γρηγορότερους ρυθµούς και ενδιάµεσο σταθµό τη Σχερία (Φαίακες) καταλήγει κι αυτή στην Ιθάκη. Από το σηµείο συνάντησης των δύο βασικών φορέων εξέλιξης των γεγονότων (Οδυσσέας Τηλέµαχος) και µετά τον αναγνωρισµό τους στο φτωχικό καλύβι του απόντος (τη συγκεκριµένη στιγµή) Εύµαιου, µπαίνει σ εφαρµογή το σχέδιο του Οδυσσέα για την εξόντωση των µνηστήρων. Σχέδιο που εκπληρώνεται στη ραψωδία χ (µνηστηροφονία). ΓΕΝΙΚΗ ΟΜΗ ΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΙΑΣ: Ο ΥΣΣΕΙΑ (12.110 στίχοι) ΡΑΨΩ ΙΕΣ (α δ) ΡΑΨΩ ΙΕΣ (ε µ) ΡΑΨΩ ΙΕΣ (ν ω) «ΤΗΛΕΜΑΧΕΙΑ» «ΦΑΙΑΚΙ Α» Ο Ο ΥΣΣΕΑΣ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ ραψ. α, β: Ιθάκη. Η ε ενδιάµεση ραψωδία Ο Οδυσσέας σκοτώνει τους ραψ. γ, δ: Πύλος, Σπάρτη ανάµεσα στην «Τηλεµάχεια» µνηστήρες (αντίστοιχα) και τη «Φαιακίδα». (ραψ. χ µνηστηροφονία). Ο Ο ΥΣΣΕΑΣ ΣΤΗ ΣΧΕΡΙΑ (ε θ) ΑΠΟΛΟΓΟΙ ΤΟΥ Ο ΥΣΣΕΑ (ι µ) Φαίακες Ναυσικά ιήγηση περιπετειών από τον ίδιο τον Οδυσσέα στους Φαίακες (τεχνική εγκιβωτισµού). ραψ. λ Νέκυια. (Στίχοι 1 498) «Θεῶν ἀγορά. Ἀθηνᾶς παραίνεσις πρὸς Τηλέµαχον. Μνηστήρων εὐωχία». (Συνέλευση των θεών. Η Αθηνά συµβουλεύει τον Τηλέµαχο. Οι µνηστήρες γλεντούν.) ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΑ ΙΗΓΗΣΗ: έκα χρόνια έχουν περάσει από την πτώση της Τροίας. Όλοι όσοι σε σκοτώθηκαν στις φονικές µάχες έχουν επιστρέψει στα σπίτια τους. Μόνο ο Οδυσσέας, ο βασιλιάς της Ιθάκης, δεν έχει επιστρέψει. Κανείς δε γνωρίζει που βρίσκεται ο πολυµήχανος ήρωας, εκτός από τους θεούς. 1

Ο Οδυσσέας βρίσκεται στο νησί Ωγυγία, πατρίδα της νύµφης Καλυψώς. Συµπληρώνει 7 χρόνια στον τόπο αυτό και συνολικά 20 µακριά από την Ιθάκη (10 χρόνια: Τρωική εκστρατεία + 1 χρόνο στην Αία: νησί της Κίρκης + 2 χρόνια: λοιπές περιπέτειες + 7 χρόνια στην Ωγυγία: νησί της Καλυψώς 20 χρόνια). Η Καλυψώ θέλει τον Οδυσσέα για άνδρα της και του υπόσχεται αθανασία. Εκείνος όµως τίποτε άλλο δε λαχταρά, όσο την πατρίδα του. Όλοι οι θεοί λυπούνται τον Οδυσσέα. Μόνο ο Ποσειδώνας τον κατατρέχει, γιατί ο ήρωας τύφλωσε το γιο του, τον Κύκλωπα Πολύφηµο (ραψ, ι) «Κυκλώπεια» (πρβλ. σατυρικό δράµα Ευριπίδη «Κύκλωψ»). Οι θεοί συγκεντρώνονται στον Όλυµπο (1 η θεῶν ἀγορά) και αποφασίζουν το ΝΟΣΤΟ του Οδυσσέα. Ο Ποσειδώνας λείπει στους µακρινούς Αιθίοπες (θυµίζουµε: ο Οδυσσέας βρίσκεται στην Ωγυγία αρχή έπους µε την τεχνική in medias res). Η Αθηνά (θεά προστάτιδα του Οδυσσέα) προτείνει στο συµβούλιο των θεών διπλό σχέδιο, το οποίο ο ίας κάνει αποδεκτό. α) Ο Ερµής να πάει στην Ωγυγία και να πληροφορήσει την Καλυψώ για τη θέληση των θεών. Ο Οδυσσέας πρέπει επιτέλους να επιστρέψει σπίτι του. β) Η ίδια η Αθηνά να πάει στην Ιθάκη, στο γιο του Οδυσσέα, Τηλέµαχο, να του δώσει θάρρος και να τον συµβουλεύσει να αναζητήσει τον πατέρα του (πρβλ. συµβουλές Αθηνάς για Ιθακησίων αγορά και ταξίδι στην Πύλο και στη Σπάρτη). Το (α) θα συντελεστεί µε κάποια καθυστέρηση (πρβλ. 2 η θεῶν ἀγορά ραψ. ε). Το (β) πραγµατοποιείται αµέσως. Η Αθηνά κατεβαίνει στην Ιθάκη (ραψ. α). Μεταφορά από το θεϊκό κόσµο του Ολύµπου στον ανθρώπινο της Ιθάκης. Στο παλάτι του βασανισµένου Οδυσσέα, οι µνηστήρες σπαταλούν το βιος του και διεκδικούν την πιστή γυναίκα του Πηνελόπη. Η Αθηνά παρουσιάζεται στον Τηλέµαχο µε τη µορφή του Μέντη, παλιού πατρικού φίλου (ανθρωποµορφισµός θεάς περίπτωση ενανθρώπισης). α) ίνει θάρρος στον Τηλέµαχο, χωρίς να ξεκαθαρίσει αν ο Οδυσσέας ζει. β) Τον παροτρύνει να καλέσει σε συνέλευση το λαό της Ιθάκης να καταγγείλει την υβριστική συµπεριφορά των µνηστήρων να ταξιδέψει στην Πύλο (Νέστορας) και στη Σπάρτη (Μενέλαος), για να µάθει για τον πατέρα του. Ο Τηλέµαχος θα βγει τελικά σε αναζήτηση του Οδυσσέα (ραψ. γ και δ). Ο νόστος του ήρωα, που έχει ήδη αποφασιστεί, αναστέλλεται προσωρινά µέχρι που ο πολύπαθος ήρωας θα πάρει το δρόµο της επιστροφής (πρβλ. ραψ. ε κ.ε.). Τα λόγια της Αθηνάς αναπτερώνουν το ηθικό του Τηλέµαχου. Η Πηνελόπη κατεβαίνει από τα διαµερίσµατά της την ώρα που οι µνηστήρες γλεντούν και ζητά από τον αοιδό Φήµιο να µην τραγουδά το νόστο των Αχαιών ηρώων από την Τροία, γιατί αυτό την κάνει να θλίβεται περισσότερο, αφού ο δικός της άνδρας δεν επέστρεψε ακόµη. Ο Τηλέµαχος προτρέπει τη µητέρα του να αποσυρθεί και εκείνη υπακούει. Ο Τηλέµαχος µιλά σκληρά στους µνηστήρες. Τους ανακοινώνει την απόφασή του να καλέσει συνέλευση του λαού και απαιτεί να φύγουν αµέσως απ το σπίτι του. Άλλοι τα χάνουν, άλλοι τον περιπαίζουν και άλλοι ανησυχούν. Γνωστότεροι µνηστήρες είναι ο Αντίνοος και ο Ευρύµαχος. Οι µνηστήρες αναρωτιούνται για τον ξένο επισκέπτη (πρβλ. Αθηνά Μέντης), που έγινε άφαντος µετά τη συνοµιλία µε τον Τηλέµαχο. Η 1 η µέρα της «Οδύσσειας» τελειώνει. Στο κρεβάτι του ο Τηλέµαχος στριφογυρνάει στο µυαλό του αυτά που τον συµβούλευσε η Αθηνά. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο Οδυσσέας στην α ραψωδία (όπως και στις υπόλοιπες της «Τηλεµάχειας») είναι απών. Πρώτη φορά εµφανίζεται στη ραψωδία ε. Κι όµως όλοι µιλούν γι αυτόν (θεοί και άνθρωποι), πράττουν και ανησυχούν για λογαριασµό του. Το νήµα της αφήγησης ξεδιπλώνεται και θα συµπαρασύρει και τον Οδυσσέα, ανεξάρτητα που στην παρούσα στιγµή απουσιάζει. Η ραψωδία α καλύπτει ολόκληρη µέρα. Στο τέλος της 2 ης µέρας, ο Τηλέµαχος θα έχει αρχίσει κιόλας την αναζήτηση του Οδυσσέα, µε πρώτο σταθµό το παλάτι του Νέστορα στην Πύλο. 2

Στίχοι 1 108: 1 ο Προοίµιο της «Οδύσσειας» (στ. 1-13): 1. ΕΠΙΚΛΗΣΗ: στη Μούσα να του ανιστορήσει για τον άνδρα τον πολύτροπο. 2. ΙΗΓΗΣΗ: βασικά χαρακτηριστικά ήρωα και σε αδρές γραµµές το πλάνο του έργου. 3. ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: στη Μούσα να αρχίσει την αφήγηση από ένα σηµείο δικής της επιλογής και στη συνέχεια να την παρουσιάσει και στον ίδιο. 2 ο Προοίµιο της «Οδύσσειας» (στ. 14-25): Η Μούσα έχοντας ανταποκριθεί στην επίκληση του ποιητή, κάνει µία δική της πιο συγκεκριµένη εισαγωγή στο έργο, µε το στόµα του ποιητή. Τοποθετεί το χρονικό σηµείο από το οποίο κρίνει ότι πρέπει να αρχίσει να ξετυλίγεται η αφήγηση εισαγωγή ραψωδίας α. Ο Οδυσσέας στα δύο (2) προοίµια: Α. Πολύτροπος (επινοητικός, εφευρετικός και πολύξερος: ξέρει να ξεπερνά τις δυσκολίες µε πολλούς τρόπους), πολύπαθος και πολυβασανισµένος. Στόχος του η επιστροφή, τόσο η δική του όσο και των συντρόφων του στην πατρίδα και όχι µία µάταιη τυχοδιωκτική περιπλάνηση. Υπεύθυνος και ευσεβής, σε αντίθεση µε τους συντρόφους του (απερίσκεπτοι και ασεβείς). Β. Νοσταλγός (λαχταράει την Ιθάκη και τη γυναίκα του Πηνελόπη πρβλ. ραψωδία ε). Στ. 1 «Μούσα»: εδώ εννοεί τη Μούσα Καλλιόπη, προστάτιδα της επικής ποίησης. Οι Μούσες θεωρούνταν κόρες του ία και της Μνηµοσύνης. Ήταν εννέα (9): Καλλιόπη (της επικής ποίησης), Κλειώ (της ιστοριογραφίας), Ουρανία (της αστρονοµίας), Τερψιχόρη (του χορού), Θάλεια (της κωµικής ποίησης), Μελποµένη (της τραγικής ποίησης), Ερατώ (της λυρικής ποίησης), Ευτέρπη (της µουσικής) και Πολύµνια (της θρησκευτικής ποίησης). Η συνεργασία µε τις Μούσες έδινε αυτοπεποίθηση στον ποιητή και κύρος στο λόγο του, ενώ κανείς δεν µπορούσε να αµφισβητήσει την αλήθεια του έργου του. Στ. 9: Ο ποιητής παρουσιάζει τον άνθρωπο υπεύθυνο για τις πράξεις του. Αυτό θα φανεί και παρακάτω (α, στ. 36 39 κ.ε.), όπου ο ίας αναλύει το παράδειγµα του Αίγισθου που κακοπάθησε και σκοτώθηκε από δικές του απερισκεψίες, αν και οι θεοί τον είχαν προειδοποιήσει. Στ. 10 11 Προϊδεασµός: στο νησί του Ήλιου, τη Θρινακία, οι σύντροφοι του Οδυσσέα έφαγαν από υπερβολική πείνα τα βόδια του θεού. Εκείνος µε θυµό παραπονέθηκε στο ία, ο οποίος τσάκισε και το τελευταίο καράβι του Οδυσσέα στη θάλασσα. Ο ήρωας, παλεύοντας µε τα κύµατα, βγαίνει τελικά ναυαγός στην Ωγυγία (Καλυψώ). Από τότε άρχισε η 7ετία της παραµονής του κοντά στη νύµφη. Το περιστατικό της Θρινακίας το διηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες στη ραψωδία µ (τελευταία των µεγάλων απολόγων του ήρωα) («Μεγάλοι Απόλογοι Οδυσσέως»: ραψωδίες ι µ). Στ. 18 in medias res: το έπος ξεκινάει από τη µέση των πραγµάτων. Η αφήγηση δεν είναι ευθύγραµµη. εν ξεκινά δηλαδή από την αποχώρηση του Οδυσσέα από την Τροία, για να καταλήξει στην Ιθάκη. Αρχίζει από την Ωγυγία τον 20 ο χρόνο απουσίας του Οδυσσέα από την Ιθάκη και µε αναδροµικές αφηγήσεις (εγκιβωτισµούς) καλύπτει αργότερα (ραψ. ι µ: «Απόλογοι Οδυσσέως») τη δεκαετία από την πτώση της Τροίας έως το ποιητικό παρόν της αφήγησης. Ώσπου φτάνουµε στη ραψωδία ν. εν έχουµε πια κανένα κενό από το παρελθόν του Οδυσσέα και οδεύουµε σταθερά προς την αποκατάσταση του ήρωα στο βασίλειό του. Τεχνική «in medias res»: είναι η τεχνική, σύµφωνα µε την οποία µία αφήγηση ξεκινάει όχι από την αρχή των γεγονότων, αλλά από ένα άλλο σηµείο της ιστορίας, προχωρηµένο, δηλαδή από τη µέση των πραγµάτων. Στ. 20 22 Προϊδεασµός: ο ποιητής κάνει νύξη για τους αγώνες που πρέπει να καταβάλει και τις δυσκολίες που θα βιώσει ο Οδυσσέας επιστρέφοντας στην πατρίδα του. Στην «Οδύσσεια» για πρώτη φορά τονίζεται η ελευθερία που έχει ο άνθρωπος να ενεργεί αυτόβουλα. Παράλληλα, επισηµαίνεται ότι η ελευθερία αυτή συνεπάγεται και την ευθύνη για τις πράξεις του, για τις οποίες τιµωρείται ή αµείβεται από τους θεούς. Η παρατήρηση αφορά το παράδειγµα του Αιγίσθου, το οποίο αναφέρει ο ίας στη θεῶν ἀγορά, αλλά ταιριάζει και στην περίπτωση της επιπολαιότητας των συντρόφων του Οδυσσέα στη Θρινακία (η οποία επισηµαίνεται ήδη στους στίχους α, 9 11) και ακόµα ταιριάζει και στην αλαζονική συµπεριφορά των µνηστήρων. Στ. 24 «στο θεϊκό Οδυσσέα»: είναι η πρώτη ρητή αναφορά του ποιητή στο όνοµα του ήρωά του (µόλις στον 24 ο στίχο). Ο Οδυσσέας, όπως και άλλοι ήρωες στα έπη, χαρακτηρίζεται θεϊκός όχι τόσο για τη θεϊκή του καταγωγή (ήταν απόγονος του ία), όσο γιατί είχε εξαιρετικές ικανότητες και αρετές. 3

Στ. 27 «Αιθίοπες»: µυθικός λαός. Το όνοµά τους σηµαίνει µελαψοί, µαύροι, µε ηλιοκαµένη όψη. Ήταν από τους αγαπηµένους λαούς των θεών ιδιαίτερα του Ποσειδώνα οι οποίοι τους επισκέπτονταν συχνά και παρακάθονταν στα δείπνα τους (πρβλ. το ταξίδι των 12 Ολύµπιων θεών στην «Ιλιάδα» στους Αιθίοπες, ταξίδι που καθυστέρησε τη Θέτιδα από τα να επισκεφτεί το ία για το θέµα του γιου της Αχιλλέα). Στ. 26 27: Η απουσία του Ποσειδώνα από την 1 η προοικονοµίας. θεῶν ἀγορά. Στοιχείο θυσία. Στ. 29 «εκατόµβη»: µία θυσία 100 βοδιών ή άλλων ζώων οπωσδήποτε µία πλούσια Στ. 31: Οι 12 θεοί του Ολύµπου ίας, Ποσειδώνας, Αθηνά, Απόλλων, Άρης, Άρτεµη, Αφροδίτη, ήµητρα, Ερµής, Εστία, Ήρα, Ήφαιστος. Στ. 38 40: Η µοίρα είναι το µερίδιο του καθενός στη ζωή πόσο είναι γραφτό του να δοξαστεί ή να υποφέρει, και πάνω απ όλα, πόσο είναι γραφτό του να ζήσει. Στα οµηρικά έπη εµφανίζονται όχι µόνο θεοί, αλλά και άνθρωποι που σκέφτονται να παραβιάσουν τη µοίρα. Όµως η παραβίασή της συνήθως αποφεύγεται. Αν πάλι συµβεί, έχει φοβερές συνέπειες. Είναι λοιπόν η µοίρα κάτι σαν νόµος που πρέπει να είναι σεβαστός από όλους, ανθρώπους και θεούς. Στ. 40 «Αίγισθος»: η αναφορά στον Αίγισθο γίνεται για την οικονοµία του µύθου. ίνεται η αφορµή στην Αθηνά να φέρει το θέµα του Οδυσσέα στη συνέλευση και να επισπευσθεί η επιστροφή του στην πατρίδα. Στ. 41 «Ατρείδης»: ο γιος του Ατρέα εδώ υπονοείται ο Αγαµέµνων. Γιος του Ατρέα ήταν και ο Μενέλαος. Αίγισθος: άτη (θόλωσε το µυαλό του έκανε επιλογές αντίθετες µε τη βούληση των θεών) ύβρις (αλαζονεία και ασέβεια) νέµεση (αφύπνιση αισθήµατος θείας δίκης) τίσις (αδυσώπητη τιµωρία και εκδίκηση θεών). Στ. 46 48: Ο Ορέστης, γιος του Αγαµέµνονα, σκοτώνει τη µητέρα του Κλυταιµνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο, εκδικούµενος τη δολοφονία του πατέρα του (περίπτωση αυτοδικίας). Στ. 44 «αργοφονιάς»: σταθερό επίθετο του θεού Ερµή. Το όνοµα του δόθηκε, επειδή σκότωσε ένα τέρας, τον Άργο τον Πανόπτη. Στ. 53 «Κρονίδη»: γιε του Κρόνου εδώ εννοείται ο ίας. Άλλοι γιοι του Κρόνου ήταν ο Ποσειδώνας και ο Άδης (Πλούτωνας). Στ. 61 «του Άτλαντα»: ο Άτλαντας ήταν Τιτάνας, γιος του Ιαπετού, θεός κυρίαρχος του ουρανού πριν από το ία. Πολέµησε εναντίον του ία στην Τιτανοµαχία και η τιµωρία του ήταν να κρατάει στους ώµους του τον ουράνιο θόλο. ΟΜΗ ΛΟΓΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: Προσφώνηση στον πατέρα της, το ία. ήλωση ότι συµφωνεί µαζί του. Αποδοκιµασία στάσης Αίγισθου και κάθε αντίστοιχης συµπεριφοράς. Προβάλλει ήθος Οδυσσέα (γενναίος και δύσµοιρος) ευνοϊκό κλίµα για τον ήρωα. Αποδοκιµασία για την Καλυψώ και για τον πατέρα της. Υπενθυµίζει ευσέβεια Οδυσσέα. ΠΡΟΪ ΕΑΣΜΟΙ: Νόστος Οδυσσέα: βέβαιος, αφού η Αθηνά καταφέρνει να συγκινήσει το ία. Τερµατισµός οργής του Ποσειδώνα: ο νόστος του Οδυσσέα θα αποφασιστεί απ όλους τους θεούς ένας αυτός δε θα µπορέσει να αντιταχθεί (α, στ. 90 92). Μετάβαση Ερµή στην Ωγυγία (πραγµατοποίηση: ραψ. ε). Μετάβαση Αθηνάς στην Ιθάκη (πραγµατοποίηση: αµέσως). 4

Απελευθέρωση Οδυσσέα από Καλυψώ: δε θα µπορέσει να αντιταχθεί στη θέληση του ία (α, στ. 99: «απαράβατη εντολή µας»). Στ. 73 «ο ίας που τα σύννεφα συνάζει»: οι τρεις γιοι του Κρόνου, ίας, Άδης (Πλούτωνας) και Ποσειδώνας, µοιράστηκαν µε κλήρωση τον κόσµο. Ο ίας πήρε τον ουρανό, ο Άδης τον Κάτω Κόσµο και ο Ποσειδώνας τη θάλασσα (και την ξηρά, η οποία επέπλεε πάνω στη θάλασσα, όπως πίστευαν οι αρχαίοι). Ο ίας είχε όπλο τον κεραυνό. Ήταν µάλιστα υπεύθυνος για τα καιρικά φαινόµενα. Ο Ποσειδώνας, µε όπλο την τρίαινα, τάραζε τη θάλασσα και προκαλούσε σεισµούς στην ξηρά. Γι αυτό και τον ονόµαζαν κοσµοσείστη (πρβλ. α, στ. 86). Στ. 83 «Κύκλωπες»: στον Όµηρο είναι δαίµονες, κατώτερες θεότητες. Ήταν γιγάντια κι άγρια όντα. Τους έλεγαν Κύκλωπες, γιατί είχαν ένα µόνο στρογγυλό µάτι (από τη λ. «κύκλος» και «ὢψ» = µάτι). Στ. 97 «ψυχοποµπός»: σταθερό επίθετο του Ερµή. Ο θεός ονοµάζεται έτσι, γιατί πίστευαν πως αυτός οδηγούσε τις ψυχές στον Κάτω Κόσµο. Στίχοι 109 361 (Η Αθηνά στην Ιθάκη Συνάντηση µε Τηλέµαχο): Ο ποιητικός χώρος αλλάζει απότοµα. Από τον Όλυµπο µεταφερόµαστε µε ιλιγγιώδη ταχύτητα ενός στίχου (α, στ. 116) στην Ιθάκη. Η Αθηνά προβαίνει σε ενανθρώπιση (=µεταµόρφωση θεού σε άνθρωπο). ιάκριση: Ενανθρώπιση θεού: εµφάνιση θεού µε τη µορφή ανθρώπου. Επιφάνεια θεού: εµφάνιση θεού µε τη θεϊκή του ιδιότητα (πρβλ. «Ιλιάδος» Α Η Αθηνά συγκρατεί τον Αχιλλέα). Στ. 109 114: Η προετοιµασία της Αθηνάς (πρόκειται για τυπικό θέµα µοτίβο, πρβλ. ανάλογη προετοιµασία Ερµή στη ραψωδία ε). Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΝΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΘΕΙ ΣΕ ΜΕΝΤΗ: Ο Μέντης παλιός φίλος του Οδυσσέα φυσική η παρουσία του στο παλάτι και το ενδιαφέρον του για τον παλιό του φίλο. Ως φίλος του Οδυσσέα, θα κερδίσει την εµπιστοσύνη του Τηλέµαχου, θα λειτουργήσει σαν πατέρας και θα έχει το δικαίωµα να του δώσει συµβουλές και να τον ωθήσει στην αναζήτηση του πατέρα του. Η παρουσία του Μέντη δε θα κινήσει τις υποψίες των µνηστήρων. Στ. 121 «παίζοντας τους πεσσούς»: είναι το αρχαιότερο ελληνικό επιτραπέζιο παιχνίδι. εν ξέρουµε πως ακριβώς παιζόταν. Πάντως, οι πεσσοί ήταν πετραδάκια. Στ. 123 «κήρυκες»: ιερά και απαραβίαστα πρόσωπα, τα οποία κρατούσαν ως σύµβολο του αξιώµατός τους ένα σκήπτρο. Συγκαλούσαν το λαό σε συνέλευση έδιναν το λόγο στον οµιλητή, παραχωρώντας του το σκήπτρο. Έκαναν διαπραγµατεύσεις αντιπάλων στον πόλεµο. Είχαν πολλές αρµοδιότητες σε κοινωνικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις. Στ. 124 «σµίγουν σε κρατήρες µε νερό κρασί»: οι αρχαίοι έπιναν σχεδόν πάντα νερωµένο κρασί κι όχι «άκρατο». Και αυτό για να είναι πάντα δροσερό και για να µη µεθούν. Στ. 141 «Η Αθηνά Παλλάδα»: παλλάδα είναι το θηλυκό του «πάλλαξ» (=νεαρό αγόρι, παλικάρι). Άρα, Παλλάδα, σύµφωνα µε µία εκδοχή, σηµαίνει νεαρή κοπέλα. Άλλοι πίστευαν ότι ως πολεµική θεά «πάλλει» το δόρυ και την αιγίδα και γι αυτό ονοµάστηκε έτσι. ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ: Υποδοχή και πρώτες περιποιήσεις του ξένου (προσφώνηση, θερµή χειραψία, τακτοποίηση). Λουτρό (από δούλες). Τραπέζι (κάθισµα σε τιµητική θέση, νερό για να πλυθεί πριν το φαγητό, εκλεκτή µερίδα φαγητού και ποτού). Επίσηµη υποδοχή (σε εξαιρετικές περιπτώσεις οργάνωση αθλητικών αγώνων). 5

Ερωτήσεις (ποιος είναι, από που έρχεται, ποιος είναι ο σκοπός της επίσκεψής του συζήτηση). Προσφορά δώρων ως επισφράγιση φιλίας, που ήταν ιερή και µεταβιβαζόταν στους απογόνους. Στα δώρα του ξενιστή υπήρχε µε την πρώτη ευκαιρία και ίσης αξίας αντίκρισµα από την πλευρά του φιλοξενούµενου. Τους ξένους προστάτευε ο Ξένιος ίας πρβλ. «Ιλιάδος» Ζ, Γλαύκου και ιοµήδους εταιρική οµιλία. ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ: βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Είναι θλιµµένος κι αγανακτισµένος. Νιώθει µοναξιά κι έλλειψη ελπίδας. Παρά τα προβλήµατά του προσφέρει φιλοξενία στον ξένο, πράγµα που δείχνει ευγένεια ήθους και κοινωνική ευαισθησία. ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ: είναι άπληστοι και ανεύθυνοι. Η συµπεριφορά τους είναι προκλητική. Είναι αναιδείς, εγωιστές και αναγκάζουν τον αοιδό Φήµιο να τραγουδάει, παρά τη θέλησή του, για το κέφι τους. Στ. 172: Ο Φήµιος τραγουδούσε για τους µνηστήρες «από ανάγκη», όπως σηµειώνει ο ποιητής. Προοικονοµείται η σωτηρία του από τη σφαγή της ραψωδίας χ (µνηστηροφονία). Στ. 174 187: Ο Τηλέµαχος παρακάµπτει για την ώρα την εθιµοτυπία της φιλοξενίας. ε ζητάει αµέσως από τον ξένο να του δώσει πληροφορίες για το πρόσωπό του µιλάει αυθόρµητα στον ξένο και εκµυστηρεύεται το βάσανά του. Ο Λαέρτης, όταν ο Οδυσσέας αναχώρησε για την Τροία, ήταν σχετικά νέος. Γιατί λοιπόν είχε παραχωρήσει τόσο νωρίς τη βασιλεία στο γιο του; Άλλωστε, στο θεσµό της κληρονοµικής βασιλείας, µόνο όταν ο βασιλιάς πεθάνει, τον αντικαθιστά ο διάδοχός του. Γιατί ο Οδυσσέας φεύγοντας δεν άφησε στη θέση του τον πατέρα του, παρά εµπιστεύτηκε την εξουσία στον Μέντορα, έναν ευγενή φίλο του; Απαντήσεις: ο θεσµός της βασιλείας στα µέσα των γεωµετρικών χρόνων (που ζει ο Όµηρος) αρχίζει να κλονίζεται και δεν είναι τόσο ισχυρός. Αυτό εξάλλου φανερώνει και η παρουσία των µνηστήρων, που δεν είναι παρά επίδοξοι διεκδικητές του θρόνου και συµπεριφέρονται αυθαίρετα, αδιαφορώντας για τα νόµιµα δικαιώµατα που έχει ως διάδοχος ο Τηλέµαχος. Εξάλλου και η ανάληψη από έναν ευγενή του ρόλου του επόπτη του παλατιού είναι δείγµα παρακµής της βασιλείας. Στ. 188 196: Ερωτήσεις Τηλέµαχου στην Αθηνά Μέντη, µε βάση το τυπικό της φιλοξενίας. Στ. 194: Αδηµονία να µάθει αν ο ξένος έχει σχέση µε τον πατέρα του. Στ. 197 κ.ε.: Οι απαντήσεις της Αθηνάς είναι πλαστές, αλλά πειστικές και κερδίζουν την εµπιστοσύνη του Τηλέµαχου (εξυπηρέτηση οικονοµίας έργου). Στ. 202 «µπλάβο πέλαγος»: πέλαγος µε σκούρο µπλε χρώµα, µελανί. Στ. 203 «στην Τεµέσα»: πιθανόν πρόκειται για την Ταµασσό της Κύπρου, φηµισµένη για τα ορυχεία χαλκού της. Στ. 204 205: Την εποχή αυτή το εµπόριο γινόταν κυρίως µε ανταλλαγή προϊόντων (ανταλλακτική οικονοµική δραστηριότητα). Η χρήση σιδήρου θεωρείται εξαιρετικά αµφίβολη την εποχή του Τρωικού πολέµου το πιθανότερο είναι ότι ο Όµηρος µεταφέρει ένα στοιχείο πολιτισµού της δικής του εποχής σε προγενέστερους χρόνους. Τη µεταφορά αυτή την ονοµάζουµε αναχρονισµό. Στ. 207 213: Αναφορά της Αθηνάς Μέντη στο Λαέρτη (πατέρα του Οδυσσέα). Η αναφορά αυτή αποσκοπεί στο να κερδίσει την εµπιστοσύνη του Τηλέµαχου (και όντως το καταφέρνει) λόγοι οικονοµίας έπους. Η αναφορά στο Λαέρτη είναι παρέκβαση επική επιβράδυνση. Επιβραδύνσεις σ ένα έπος είναι ενδιαφέρουσες διηγήσεις, που ξεκουράζουν τον ακροατή από την ένταση που προκαλεί η κύρια διήγηση. Στ. 217 228: Αισιόδοξη µαντεία Αθηνάς, που στηρίζεται σε τεκµήρια. 1. Μεταφυσικά τεκµήρια: της εµπνέουν τη µαντεία εκείνη την ώρα οι θεοί («όπως µέσα στο νου µου την ξυπνούν οι αθάνατοι» - α, στ. 222 223). 6

2. Φυσικά τεκµήρια: ο Οδυσσέας είναι προικισµένος µε τόσο εξαιρετικές ικανότητες, ώστε θα καταφέρει να υπερπηδήσει κάθε δυσκολία («έστω κι αν τον κρατούν τα σίδερα, θα βρει τρόπο να γυρίσει, αυτός είναι πολυµήχανος» - α, στ. 227 228). Στ. 229 235: Ερώτηµα Αθηνάς για την καταγωγή του Τηλέµαχου. Με την παράλληλη αναφορά στον Οδυσσέα, η Αθηνά επιχειρεί να του δώσει το πρότυπο που έχει στερηθεί. Αφού είναι γιος του Οδυσσέα, αυτό του δηµιουργεί υποχρεώσεις. Τον αναγκάζει να µοιάσει στον πατέρα του και να φανεί αντάξιός του. Αυτός είναι σε γενικές γραµµές και ο λόγος της προσωρινής αναστολής του νόστου του Οδυσσέα. Αν και η επιστροφή του είναι πλέον αποφασισµένη από τους θεούς (ήδη από τη ραψωδία α), θα αρχίσει µόλις στη ραψωδία ε. Θα προηγηθεί η αναζήτηση του ήρωα από το γιο του στην Πύλο και στη Σπάρτη. Ο Τηλέµαχος πρώτα ανδρώνεται από τον ποιητή («Οδύσσειας» α δ), δοξάζεται από τους φίλους του Οδυσσέα, µετασχηµατίζεται σε αντάξιο γιο του Ιθακήσιου βασιλιά κι έπειτα ο πολύπαθος ήρωας ξεκινά για να τον συναντήσει. Στ. 241 245: Στιγµιαία άρνηση του ηρωικού ιδανικού. Στη θέση του αντιπαραθέτει την ήρεµη και ειρηνική ζωή ενός άσηµου ανθρώπου. Η άρνηση δεν είναι συνειδητή, αλλά επιφανειακή και φευγαλέα. Πρόκειται για εκτόνωση και διέξοδο στην πίκρα και την απόγνωση. Αργότερα όµως (α, στ. 266), ο ίδιος ο Τηλέµαχος είναι που θα εκτιµήσει τη δόξα που παίρνει ο γιος, όταν ο πατέρας πεθάνει ένδοξα. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ: Τηλέµαχος: νιώθει αγανάκτηση και θλίψη για το θάνατο του πατέρα του και απόγνωση για την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι. Αισθάνεται απαισιόδοξα για το µέλλον και άτολµα, αφού δεν αναλαµβάνει την ευθύνη για την αντιµετώπιση των µνηστήρων. Αθηνά Μέντης: είναι πειστική, αναπτερώνει το ηθικό του Τηλέµαχου, κυρίως µε τις διαβεβαιώσεις ότι ο Οδυσσέας ζει, αλλά και µε επαίνους για τον ίδιο και τον πατέρα του. Οδυσσέας (έµµεσα): γενναίος πολεµιστής, πάντα σε ετοιµότητα να αποκαταστήσει την τάξη του σπιτιού του και να υπερασπιστεί την οικογενειακή του τιµή (πρβλ. α, στ. 181 193). Άνθρωπος κοινωνικός και κοσµογυρισµένος, κοσµοπολίτης (α, στ. 195 196), µε εξαιρετικές ικανότητες και ευφυΐα (α, στ. 228). Στ. 251 252 «γεύµα/εταιρικό»: γεύµα συντροφικό, στο οποίο όλοι οι συµµετέχοντες φέρνουν φαγητά και ποτά. Στ. 257 259: Ο Τηλέµαχος κάνει αναδροµή στο παρελθόν, για να το αντιπαραβάλλει µε το παρόν και να υπογραµµίσει την τραγικότητα της τωρινής κατάστασης. Στ. 260 261: Θεοί µε ελαττώµατα (ανθρωποµορφισµός θεών). Ο Όµηρος εδώ αναφέρεται σε παλιότερη αντίληψη από τη δική του εποχή, ότι δηλαδή οι θεοί είναι ρυθµιστές της µοίρας των ανθρώπων. Στ. 263 264: Τιµηµένος θάνατος είναι α) ο ένδοξος θάνατος στο πεδίο της µάχης ή β) ο ήρεµος θάνατος κάποιου στο σπίτι, στα χέρια των δικών του. Ο θάνατος δεν αποτιµάται ως απώλεια του αγαθού της ζωής, αλλά ως τρόπος καταξίωσης, τόσο του ίδιου του νεκρού όσο και των απογόνων του. Εκείνο λοιπόν που βασανίζει τον Τηλέµαχο είναι ο πιθανόν ατιµωτικός θάνατος του πατέρα του. Η υστεροφηµία ήταν η ύψιστη κατάκτηση των νεκρών και σπουδαία κληρονοµιά για τους απογόνους τους. Στ. 267 «Άρπυιες»: φτερωτές δαιµονικές θεότητες της θύελλας, που άρπαζαν τους ανθρώπους και τους εξαφάνιζαν. Στ. 273 «στο ουλίχιο, στη Σάµη και στη δασωµένη Ζάκυνθο»: πρόκειται για κάποια από τα νησιά των Επτανήσων. Το ουλίχιο δεν έχει ταυτιστεί µε βεβαιότητα. Η Σάµη πρέπει να είναι η Κεφαλλονιά. Η Ζάκυνθος πιθανότατα είναι το νησί που και σήµερα φέρει το ίδιο όνοµα. Στ. 288 289 «Ίλος»: γιος του Μέρµερου και εγγονός του Ιάσονα και της Μήδειας, από την οποία έµαθε να φτιάχνει δηλητηριώδη φάρµακα. Στ. 288 «Εφύρη»: είναι πόλη της Θεσπρωτίας ή της Ηλείας. Αλλού ο Όµηρος µε τη λέξη «Εφύρα» εννοεί την Κόρινθο (πρβλ. «Ιλιάδας» Ζ, στ. 152). Πριν προχωρήσει στο σχέδιό της η Αθηνά, προβάλλει εκ νέου τον Οδυσσέα ως πρότυπο. Θέλει να πείσει τον Τηλέµαχο ότι µπορεί να του µοιάσει και να αντιµετωπίσει τους µνηστήρες. Προετοιµάζει, λοιπόν, το έδαφος για τις συµβουλές (α, στ. 280 κ.ε.). 7

Στ. 286 294: Παρέκβαση επιβράδυνση α) έτσι φέρνει µπροστά στα µάτια του Τηλέµαχου τον πατέρα του σε πλήρη πολεµική εξάρτυση, β) λειτουργεί κι ως επιβράδυνση χαλαρώνει την ένταση. Έτσι, εξυπηρετείται και η πρόθεση του ποιητή, ο Οδυσσέας να είναι µόνιµα παρών στην αφήγηση (έστω κι έµµεσα). Στίχος 298 κ.ε. (έως 361) «Ἀθηνᾶς σχέδιον πρὸς Τηλέµαχον»: ΣΧΕ ΙΟ ΑΘΗΝΑΣ: 1. Κάλεσµα Ιθακησίων σε συνέλευση Τηλέµαχος εντολή στους µνηστήρες να φύγουν από το παλάτι. 2. Αν η µητέρα του θέλει να παντρευτεί, να πάει πίσω στον πατέρα της κι αυτός να φροντίσει για το γάµο της. 3. Ο Τηλέµαχος να αναζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του στην Πύλο + Σπάρτη. 4. Αν µάθει ότι ο Οδυσσέας δε ζει, να του αποδώσει ταφικές τιµές. 5. Να φροντίσει για το γάµο της µητέρας του. 6. Να εξοντώσει τους µνηστήρες. Πηνελόπη: κόρη του Ικαρίου και της Περίβοιας και ανεψιά του Τυνδάρεω (Ικάριος και Τυνδάρεως: αδέρφια). Άρα, η Πηνελόπη είναι πρώτη εξαδέρφη της Ελένης και της Κλυταιµνήστρας. Σύζυγος του Οδυσσέα, φηµισµένη για τη συζυγική της πίστη. Στ. 320 «παιδωµή»: παίδεµα, βάσανα. Στ. 323 324 «τιµώντας τον νεκρό και µε κτερίσµατα/πολλά»: τα κτερίσµατα ήταν οι διαδικασίες τιµής και λατρείας των νεκρών, αλλά κυρίως µε τον όρο αυτόν εννοούνται τα αντικείµενα που τοποθετούσαν στον τάφο του νεκρού και συµβολικά εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του. Αν και αυτό δεν ήταν απόλυτο, τα κτερίσµατα που έβαζαν στον τάφο, ήταν ανάλογα µε το φύλο, την ηλικία και την ιδιότητα του νεκρού: όπλα, κοσµήµατα, παιχνίδια και γενικά αγαπηµένα του πράγµατα. Τέλος, βρίσκουµε και αγγεία, καλά κλεισµένα, µε τρόφιµα και ποτά. Η ΑΘΗΝΑ ΚΕΝΤΡΙΖΕΙ ΤΟ ΑΝ ΡΙΚΟ ΦΙΛΟΤΙΜΟ ΤΟΥ ΤΗΛΕΜΑΧΟΥ: 1. Του υπενθυµίζει ότι δεν είναι παιδαρέλι (έµµεση επίπληξη). 2. Προβάλλει ως παράδειγµα τον Ορέστη (συνοµήλικος του Τηλέµαχου έφτασε ως το φόνο προς αποκατάσταση της οικογενειακής του τιµής). 3. Τον κολακεύει («σε βλέπω ωραίο και αψηλό/και δέξου κι εσύ πως είσαι παλικάρι» - α, στ. 334 335). 4. Τον τοποθετεί µπροστά στην ευθύνη για τη δική του υστεροφηµία (α, στ. 335 336). Στ. 329 «αναφανδόν»: εντελώς φανερά, κατά µέτωπον. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ: Τηλέµαχος: τροµοκρατηµένος, ανώριµος νέος, άβουλος + παθητικός θεατής, σε απόγνωση + απελπισία, ανίσχυρος, απαισιόδοξος. Μετά τις συµβουλές της Αθηνάς αναπτέρωση ηθικού η εφηβική ανωριµότητα παραχωρεί τη θέση της στην ανδρική ωριµότητα. Ο Τηλέµαχος είναι έτοιµος να αναλάβει υποχρεώσεις αφυπνίζεται. Αθηνά: δείχνει ειλικρινές ενδιαφέρον για τα προβλήµατα του Τηλέµαχου. Κερδίζει την εµπιστοσύνη του και κεντρίζει το φιλότιµό του. ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΑΘΗΝΑΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟΥ (ΕΠΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ): 1. Ο θνητός Τηλέµαχος δε γνωρίζει ότι ο συνοµιλητής του είναι θεός ο ακροατής το γνωρίζει. 2. Και οι µνηστήρες αγνοούν την παρουσία της θεάς Αθηνάς. Στ. 351 353 «το δώρο σου όµως /µου το προσφέρεις την επόµενη φορά/που θ ανέβω στο σπίτι σου»: ήταν προσβολή να αρνηθεί κάποιος το δώρο που του προσέφεραν. Έτσι κι εδώ η Αθηνά, που δεν µπορεί να δεχτεί δώρο ως Μέντης, δεν αρνείται το δώρο του Τηλέµαχου µε τη δικαιολογία πως επείγεται να φύγει, ζητά να το αναβάλει για την επόµενη συνάντησή τους. Στ. 360 361: Ήρθε η ώρα για τον Τηλέµαχο να περάσει από την εφηβική ανωριµότητα και δειλία, στην υπευθυνότητα και τόλµη του ώριµου άνδρα. Η συνειδητοποίηση από τον Τηλέµαχο της θεϊκής ιδιότητας της Αθηνάς του έδωσε αυτοπεποίθηση και κουράγιο. Σηµείωση: η Αθηνά Μέντης δε µεταµορφώθηκε σε πουλί, αλλά χάθηκε ξαφνικά µε την ταχύτητα ενός πουλιού. Στη στέγη υπήρχε άνοιγµα πάνω από την εστία, ώστε, όταν άναβαν φωτιά, να φεύγει ο καπνός. 8

Στίχοι 362 498 (Η εµφάνιση της Πηνελόπης Ο Τηλέµαχος καταπλήσσει τη µητέρα του και τους µνηστήρες): Στ. 363 365: Η Αθηνά ήταν οργισµένη µε τον Αίαντα το Λοκρό, το γιο του Οϊλέα, γιατί αυτός ατίµασε την Κασσάνδρα, την κόρη του Πριάµου που είχε µαντικό χάρισµα, όταν είχε καταφύγει ικέτισσα στο βωµό της θεάς. Όµως και πολλοί άλλοι θεοί είχαν θυµώσει µε τους Έλληνες, γιατί δε σεβάστηκαν τα ιερά τους κατά την άλωση της Τροίας. ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΡΑΓΟΥ ΙΟΥ ΤΟΥ ΦΗΜΙΟΥ (πολύ σηµαντικό για την εξέλιξη της πλοκής): 1. Μας επαναφέρει στο σηµείο, όπου είχαµε αφήσει τους µνηστήρες, πριν από τη συνοµιλία Αθηνάς Μέντη και Τηλέµαχου. 2. Αποτελεί αφορµή για την εµφάνιση της Πηνελόπης. 3. Ενισχύει τη θεατρικότητα της σκηνής: ο Φήµιος παίζει κιθάρα και τραγουδά (ως αοιδός), οι µνηστήρες «κρέµονται» από τα χείλη του. 4. Λειτουργεί ως επιβράδυνση της σύγκρουσης Τηλέµαχου µε µνηστήρες. 5. είχνει ότι η τέχνη έχει τη δύναµη να εξευγενίζει τα ήθη. Στ. 385: Η Πηνελόπη είχε απευθύνει το λόγο επικριτικά στο Φήµιο. Αντίθετα, βλέπουµε να της απαντά ο Τηλέµαχος. Στόχος του ποιητή είναι να καταδειχθεί η ψυχική µεταµόρφωση του Τηλέµαχου και να γίνει γνωστή στην Πηνελόπη. Στ. 409 410: Σαφής υπαινιγµός για την οµορφιά της Πηνελόπης. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ: Τηλέµαχος: ώριµος πια άνδρας, παρεµβαίνει δυναµικά, προβάλλει τις απόψεις του, κάνει υποδείξεις, δίνει συµβουλές. Πηνελόπη: µένει κατάπληκτη από το απροσδόκητο ύφος του γιου της. Νιώθει κρυφή υπερηφάνεια για τον Τηλέµαχο, ίσως και ανακούφιση (ενστερνίζεται τις παρατηρήσεις και υποδείξεις του συµµορφώνεται µε τις εντολές του, καθώς αποµακρύνεται, χωρίς να πει ούτε µία λέξη βλ. α, στ. 403). ιατηρεί ακόµα άσβεστη την αγάπη για τον Οδυσσέα (βλ. θρήνο της: α, στ. 375 384). Είναι σοβαρή και σεµνή (όπως εµφανίζεται µπροστά στους άνδρες), διακριτική και αξιοπρεπής (όπως απευθύνεται στο Φήµιο), ευαίσθητη (συγκινείται και κλαίει), θελκτική ως γυναίκα, υπακούει στον Τηλέµαχο (που είναι ο άνδρας του σπιτιού), αφοσιωµένη σύζυγος. Στ. 399 «ρόκα»: είναι το εργαλείο του αργαλειού, το οποίο κατέληγε σε σχήµα Υ ή Ψ και το χρησιµοποιούσαν για να τοποθετούν επάνω του µία τούφα µαλλί. Από κει σιγά σιγά έκλωθαν το νήµα. Σύγκρουση Τηλέµαχου Μνηστήρων: Στ. 425 «θα βρείτε τον χαµό»: προειδοποίηση προϊδεασµός προσήµανση για την τελική σφαγή των µνηστήρων από τον Οδυσσέα. Στ. 430 «κι έγινες επηρµένος»: και πήραν τα µυαλά σου αέρα. Στ. 440: Στα οµηρικά χρόνια κλονίζεται ο χαρακτήρας της κληρονοµικότητας του θεσµού της βασιλείας (αναχρονισµός). Στ. 454 455: Οι ερωτήσεις που διατυπώνει ο Ευρύµαχος είναι όµοιες µ αυτές που διατύπωσε ο Τηλέµαχος προς την Αθηνά (τυπικό µοτίβο). Στ. 469 471: Η αναστάτωση των µνηστήρων προκαλείται από την αλλαγή του Τηλέµαχου. Η αναστάτωση όµως αυτή είναι στιγµιαία και επιφανειακή, αφού οι µνηστήρες ξαναγυρνούν στο γλέντι τους (άγνοια µνηστήρων για την επιβολή θεϊκής δικαιοσύνης που πλησιάζει) (επική ειρωνεία). Στ. 477: Σε αντίθεση µε τους µνηστήρες, ο Τηλέµαχος έχει πολλές έγνοιες (το στοιχείο της αντίθεσης είναι πολύ αγαπητό στον Όµηρο). Στ. 479 491: Επιβράδυνση αναφορά στην Ευρύκλεια. Στ. 485: Ο στίχος εννοεί την Αντίκλεια, τη µητέρα του Οδυσσέα και γυναίκα του Λαέρτη. ΠΡΟΣΟΧΗ ΜΕΘΟ ΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ Σ ΕΝΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: 1. Μέθοδος άµεσης έκθεσης: ο ίδιος ο ποιητής διαγράφει τους χαρακτήρες των προσώπων περιγραφικά, δίνοντας χαρακτηρισµούς (στατική παρουσίαση) περιορίζεται η δυνατότητα ακροατή ή αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συµπεράσµατα. 9

2. ραµατική µέθοδος: ο ποιητής έτσι παρουσιάζει τους χαρακτήρες των προσώπων µέσα από τη συµπεριφορά τους, µέσα απ όσα κάνουν και όσα λένε (δυναµική παρουσίαση). Ο ακροατής και ο αναγνώστης αφήνεται να σχηµατίσει τη δική του γνώµη για το χαρακτήρα των προσώπων. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ: Τηλέµαχος (µε τη µέθοδο της άµεσης έκθεσης): «µε τη δική του γνώση» και «µε σύνεση και γνώση» (γνωστικός και µυαλωµένος), «έτσι ωµά τους µίλησε» - µε παρρησία, «κι έγινες επηρµένος» - φαντασµένος, καυχησιάρης, γεµάτος θράσος (εκτίµηση Αντίνοου δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα, αφού εκφράζει την άποψη ενός ανθρώπου που νιώθει ένοχος και απειλείται γι αυτό είναι και αναξιόπιστος). (Με τη δραµατική µέθοδο): επιθετικός στους µνηστήρες (τους κατηγορεί για υπεροψία και µέθη), αυτοπεποίθηση και δυναµισµός. Η ευγενική του όµως καταγωγή δεν του επιτρέπει να παρεκτρέπεται και γι αυτό τους προτρέπει να συνεχίσουν το δείπνο υπεύθυνος και αποφασιστικός (πρόθεσή του να συγκαλέσει συνέλευση του λαού), ψύχραιµος και τολµηρός (βλ. εντολές προς τους µνηστήρες: «έξω από το παλάτι πια» και διάλογο µε µνηστήρες), διπλωµατία και ευστροφία (φανερώνει µόνο όσα ο ίδιος κρίνει απαραίτητα να ακουστούν). Ευρύκλεια (µε τη µέθοδο της άµεσης έκθεσης): «υπόδειγµα αφοσίωσης» και «στοχαστική γερόντισσα». Πρόσωπο που υπηρετεί τον Τηλέµαχο µε αφοσίωση και αγάπη. Μορφή έµπιστη και σεβάσµια. Αντίνοος: είρωνας («καλά σε δασκαλεύουν οι θεοί»), απότοµος και εριστικός, αποκαλύπτει µέσα στην ταραχή του τη φιλοδοξία του για την καταπάτηση του θρόνου και καταριέται τον Τηλέµαχο να µη γίνει ποτέ βασιλιάς. Η βιασύνη του να εκδηλωθεί ανοιχτά τον έκανε να πανικοβληθεί και να χάσει την αυτοκυριαρχία του. Ευρύµαχος: ήπιος και διπλωµατικός. Αντί να εκτραπεί σε προσβολές και κατάρες, συµπεριφέρεται δήθεν φιλικά στον Τηλέµαχο πίσω όµως απ αυτό το προσωπείο κρύβεται µία πονηρή, ύπουλη και ανειλικρινής τακτική. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ (σελ. 57 64): 1. α) Επίκληση: στ. 1 ο ποιητής, αν και νιώθει ασφαλής, προικισµένος µε το ταλέντο που του χάρισαν οι θεοί, έχει παράλληλα και επίγνωση της περιορισµένης ανθρώπινης γνώσης και γι αυτό επικαλείται τη Μούσα. β) Παράκληση: στ. 12 13 ο ποιητής ζητά από τη Μούσα να αρχίσει από κάποιο σηµείο την αφήγηση της ιστορίας. 2. α) Περιπέτειες Οδυσσέα πριν από την Καλυψώ: «βρέθηκε ως τα πέρατα του κόσµου γνώρισε πολιτείες πολλές έζησε καταµεσής στο πέλαγος πάθη πολλά», «κι έφαγαν τα βόδια του υπέρλαµπρου Ήλιου». β) Περιπέτειες Οδυσσέα µετά την Καλυψώ: περιπέτειες στην πατρίδα «ούτε κι εκεί δεν έλειψαν οι αγώνες». Όλα τα παραπάνω στοιχεία των στίχων 2 11 και 20 25 αποτελούν τη διήγηση του προοιµίου της «Οδύσσειας». 3. Χαρακτηριστικά Οδυσσέα στους στίχους 1 11, εκτός από «πολύτροπος» (=πολυµήχανος): «της Τροίας πάτησε το κάστρο το ιερό» (η άλωση της Τροίας είναι κατόρθωµα του Οδυσσέα, αφού το τέχνασµα του ούρειου Ίππου ήταν δικό του και µ αυτό οι Αχαιοί εισέβαλαν κρυφά µέσα στην πόλη) «που βρέθηκε ως τα πέρατα του κόσµου να γυρνά και γνώρισε πολιτείες πολλές, έµαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές», «πάθη πολλά που τον σηµάδεψαν», «σηκώνοντας το βάρος για τη δική του τη ζωή και των συντρόφων του το γυρισµό». Όλα αυτά τα στοιχεία, που ο ποιητής παραθέτει στους στίχους 1 11, µας κάνουν να συµπεράνουµε ότι ο ανώνυµος ήρωάς του είναι ο Οδυσσέας. Το όνοµα αυτού για πρώτη φορά αναφέρεται µόλις στο στίχο 24 («στον θεϊκό Οδυσσέα»). 4. Φυσικά, οι σύντροφοι του Οδυσσέα είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους, γιατί παρά την προειδοποίηση του Οδυσσέα να µην αγγίξουν τα βόδια του Ήλιου στο νησί Θρινακία, εκείνοι έδρασαν αυτόβουλα και αυθαίρετα, επιπόλαια και ανεύθυνα και τελικά πέθαναν από δικό τους κρίµα. Σηµείωση: η απερισκεψία αυτή των συντρόφων του Οδυσσέα στο νησί του Ήλιου, τη Θρινακία, θα στερήσει από τον ήρωα το τελευταίο από τα πλοία που του είχε αποµείνει (είχε ξεκινήσει από την Τροία την επιστροφή του µε 12 καράβια, 10

καθώς και µε όσους συντρόφους κατάφεραν να γλιτώσουν το θάνατο στη µάχη). Οπότε ο ίδιος, µόνος, ταλαιπωρηµένος ναυαγός, θα φτάσει στο νησί της Καλυψώς (Ωγυγία) παραµονή 7 χρόνια. Εκεί τον συναντούµε στην αρχή της «Οδύσσειας». 6. α) Στην 1 η θεῶν ἀγορά, οι θεοί ξεκινούν τη συζήτηση µιλώντας για τους ανθρώπους και τη συµπεριφορά τους, µε αφορµή την ενθύµηση από το ία της περίπτωσης του Αίγισθου. Κατόπιν, συζητείται µε παρέµβαση της Αθηνάς ο νόστος του Οδυσσέα και οι θεοί αποφασίζουν θετικά (λείπει από τη συνέλευση ο θανάσιµος εχθρός του ήρωα, ο Ποσειδώνας). β) Ο νόστος του Οδυσσέα θα πραγµατοποιηθεί µε βάση συγκεκριµένο σχέδιο, το οποίο σκιαγραφείται από την Αθηνά (πρβλ. α, στ. 94 108). 7. α) Στάση θεών απέναντι στο νόστο του Οδυσσέα: Αθηνά: θεωρεί ότι ο Οδυσσέας δικαιούται να επιστρέψει επιτέλους στην πατρίδα του, αφού βασανίζεται τόσα χρόνια. ίας: νιώθει συµπάθεια και εκτίµηση για τον Οδυσσέα προτείνει στους θεούς να σκεφτούν πως θα γυρίσει ο ήρωας στην πατρίδα. Ποσειδώνας: είναι ο µόνος που εµποδίζει το γυρισµό του Οδυσσέα, γιατί ο ήρωας τύφλωσε το γιο του, τον Κύκλωπα Πολύφηµο. Λοιποί θεοί: µε τη σιωπή τους δείχνουν να συµφωνούν µε τη στάση του ία. β) Ευνοϊκή µεροληπτική στάση Αθηνάς απέναντι στον Οδυσσέα: Η Αθηνά χρησιµοποιεί έξυπνα το παράδειγµα µε τον Αίγισθο. Μεταφέρει τη συζήτηση στην υπόθεση του Οδυσσέα. Προσπαθεί να συγκινήσει το ία, αναφέροντας τα βάσανα του Οδυσσέα, για τα οποία και η ίδια υποφέρει. Υπενθυµίζει την ευσέβεια του ήρωα. Παρουσιάζει µε παραστατικό τρόπο τη συναισθηµατική κατάσταση του Οδυσσέα, όσο ακόµα βρίσκεται στην Ωγυγία και κάνει λόγο για δολερή συµπεριφορά της Καλυψώς. Σκόπιµα δεν αναφέρεται στην οργή του Ποσειδώνα, γιατί στο θέµα αυτό ο Οδυσσέας έχει τις ευθύνες του. 8. β) Αναφορά στον Αίγισθο από το ία: γίνεται για την οικονοµία του µύθου, προκειµένου να πάρει αφορµή η Αθηνά και να στρέψει την προσοχή των θεών στον Οδυσσέα. Σηµείωση: ο Αίγισθος είναι πρώτος εξάδερφος του Αγαµέµνονα και γιος του Θυέστη (αδερφού του Ατρέα). Το όνοµα «Αίγισθος» παράγεται από τη λέξη «αἴξ» και το ρήµα «ἑσθίω» (=κατσίκα + τρώω), γιατί ο Αίγισθος τράφηκε για ένα διάστηµα από βοσκούς µε κατσικίσιο γάλα. 9. Γεγονότα, για τα οποία ο ποιητής µας προετοιµάζει ότι θα συµβούν (προϊδεασµοί, προσηµάνσεις, προειδοποιήσεις) (µόνο στους στίχους 26 108, α): Νόστος Οδυσσέα (ήδη αποφασισµένος). Τερµατισµός οργής Ποσειδώνα. Μετάβαση Ερµή στο νησί της Καλυψώς. Μετάβαση Αθηνάς στην Ιθάκη. Απελευθέρωση Οδυσσέα από την Καλυψώ. Τιµωρία των µνηστήρων (αυτή η προσήµανση παρουσιάζεται αργότερα α, στ. 425). 12. Στίχοι 109 173: Σκηνές της ενότητας. ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΠΟΣ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΙΤΛΟΣ στ. 109 114 Όλυµπος Αθηνά Προετοιµασία θεών στ. 115 Ουρανός Αθηνά Μαγικό πέταγµα θεών στ. 116 119 Ιθάκη (εξώπορτα παλατιού) Αθηνά Μέντης Άφιξη µεταµορφωµένης θεάς στ. 120 126 Ιθάκη (πύλες παλατιού) Μνηστήρες κήρυκες παιδόπουλα Το θέαµα των µνηστήρων στ. 127 132 Ιθάκη (πύλες παλατιού) Τηλέµαχος Τηλεµάχου ονειροπόληση 11

στ. 133 153 Ιθάκη (εξώπορτα) Τηλέµαχος Μέντης Υποδοχή ξένου στ. 154 161 Ιθάκη (αίθουσα παλατιού) Τηλέµαχος Μέντης - παρακόρη είπνο φιλοξενίας στ. 161 173 Ιθάκη (αίθουσα παλατιού) Μνηστήρες κήρυκες είπνο γλεντιού 13. β) Θεσµός της φιλοξενίας στην αρχαιότητα: Ήταν ιερός θεσµός. ηµιουργήθηκε από την ανάγκη διαµονής των ταξιδιωτών σε κάποιο µέρος, αφού δεν υπήρχαν πανδοχεία ή ξενοδοχεία. Από µία πρακτική ανάγκη λοιπόν, η φιλοξενία έγινε ένδειξη ενός υψηλού πολιτισµού και ενός ιδιαίτερα καλλιεργηµένου πολιτισµικού επιπέδου του ελληνικού λαού. 14. Η κατάσταση στην Ιθάκη: Απόλυτη αταξία, αποσύνθεση στους θεσµούς, κατάπτωση κοινωνικής ηθικής ακυβερνησία. 20. α) Πάνω στον τάφο του νεκρού υψώνεται τύµβος και µία επιτύµβια στήλη (α, στ. 262 265). β) Υπεύθυνος για το γάµο µιας γυναίκας είναι ο πατέρας της σ αυτόν απευθύνονται οι υποψήφιοι γαµπροί αυτός επιλέγει τον κατάλληλο και δίνει στην κόρη του προίκα (α, στ. 306 308). γ) Φιλοξενία (α, στ. 139 161). δ) Εµπόριο ανταλλακτικό (α, στ. 201 204). 21. γ) Αποφεύγεται η µονότονη αφήγηση, προσδίδεται ποικιλία στο λόγο και το έργο κερδίζει σε ζωντάνια και αµεσότητα. 25. Οι αοιδοί στην αρχαιότητα: α) Έργο: επαγγελµατίες τραγουδιστές συνέθεταν τα λόγια και τη µουσική των τραγουδιών τους, που συνόδευαν µε φόρµιγγα ή λύρα. Το επάγγελµα ήταν κλειστό µεταδιδόταν από πατέρα σε γιο. β) Κοινωνική θέση: οι αοιδοί δεν ανήκουν ούτε στην τάξη των ευγενών ούτε των δούλων. Σηµαντική + τιµητική θέση < πρόσωπα µε θεϊκή έµπνευση. γ) Θέµα τραγουδιών: κατορθώµατα ηρώων και θεών. Ο Φήµιος, ωστόσο, τραγουδάει νόστους (έργο µεταγενέστερων ραψωδών). δ) Πότε και που τραγουδούσαν: σε διάφορες συγκεντρώσεις κυρίως όµως στα παλάτια των βασιλιάδων. ε) Απήχηση στο κοινό: θέλγουν, συγκινούν, ευφραίνουν τους ακροατές. ΤΕΛΟΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΡΑΨΩ ΙΑ α ΤΗΣ «Ο ΥΣΣΕΙΑΣ» Επιµέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος sapiens@otenet.gr 12