«Η φυσιογνωμία του Σωκράτη με επίκεντρο. την Απολογία του»

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ( ΜΠΦ 508 ) ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Σ. ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΘΕΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Η φυσιογνωμία του Σωκράτη με επίκεντρο την Απολογία του» ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΡΑΓΚΙΩΤΗ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ Α.Ε.Μ.: 309 Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η 2006

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.σ. 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. Πηγές..σ. 2-8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2. Η ζωή και η διδασκαλία του...σ. 9-30 2.1 Η ζωή του. σ. 9-11 2.2 Επιδράσεις...σ. 12-14 2.3 Το περιεχόμενο της διδασκαλίας του...σ. 15-22 2.3.1. Περί γλώσσας...σ. 23-25 2.3.2. Περί έρωτος και κάλλους. σ. 26-28 2.3.3. Πολιτικές απόψεις Δημοκρατία σ. 39-30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3. Η φυσιογνωμία του Σωκράτη στην Απολογία... σ. 31-33 3.1 Θεαίτητος. σ. 34-37 3.2 Ευθύφρων. σ. 38-42 3.3 Απολογία... σ. 43-62 3.4 Κρίτων... σ. 63-68 3.5 Φαίδων...σ.69-79 Επίλογος... σ. 80-81

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο αξιοπρεπής και ταυτόχρονα άδικος θάνατος του Σωκράτη το 399 π.χ. αποτέλεσε μία από τις μελανότερες σελίδες στην ιστορία της αθηναϊκής δημοκρατίας. Από τη στιγμή εκείνη κι έπειτα η σπανιότατη φυσιογνωμία του έγινε αντικείμενο πολλών συζητήσεων αφού πράγματι η ζωή του και η διδασκαλία του είναι πάντοτε επίκαιρη. Σαν άνθρωπος και σαν φιλόσοφος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον, αφήνοντας ανεξίτηλα σημάδια στον τρόπο σκέψης πολλών ανθρώπων από την εποχή του μέχρι και σήμερα, δημιουργώντας μια αίσθηση για το ήθος και την αξιοπρέπεια όπως λίγοι το έκαναν στο πέρασμα του χρόνου. 1 Η ζωή και η διδασκαλία του Σωκράτη είναι δυνατό ν αναλυθεί χάρη στις σημαντικές πληροφορίες που δίνουν οι πηγές και κυρίως ο Πλάτων, ο οποίος έζησε από κοντά τον φιλόσοφο καθώς υπήρξε μαθητής του. 2 Η πορεία του Σωκράτη έχει το εξής ασυνήθιστο στοιχείο: δεν άφησε κανένα γραπτό. Όλα όσα γνωρίζουμε γι αυτόν προέρχονται από τις καταγραφές κυρίως του Πλάτωνα. Η Απολογία Σωκράτους είναι πιθανώς το πρώτο έργο του, το οποίο συνέγραψε λίγο μετά το θάνατο του δασκάλου του. Μέσα απ αυτό αναδύονται τα πιο σημαντικά στοιχεία του φιλοσοφικού του στοχασμού και παρέχονται πληροφορίες για τη δίκη και το θάνατό του. 3 1 Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, μτφ. Ανδρεάδη Η., Αθήνα, Κάκτος, 1991, σ.15 2 Βλ. Τατάκης Β.Ν., Ο Σωκράτης: η ζωή του, η διδασκαλία του, Αθήνα Αστήρ, 1970, σ.27-28 3 Βλ. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους-Φαίδρος- Ίππαρχος, εισαγωγή μτφ. σχόλια Κουράβελος Κ. Αχείμαστος Ν.- Πετρίδης Π., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 19--, σ.5,9

4 1.ΠΗΓΕΣ Ο Σωκράτης, η πρώτη μεγάλη φιλοσοφική μορφή του αττικού πνεύματος, η μεγαλύτερη, ίσως, μορφή της ελληνικής σκέψης, δεν άφησε συγγράμματα. Το μοναδικό του έργο, το οποίο αφοσιώθηκε σε όλη του τη ζωή, ήταν ο φιλοσοφικός έλεγχος του εαυτού του και των άλλων. Πίστευε μάλιστα ότι το έργο αυτό ήταν θεόσταλτο και ότι μ αυτό τον τρόπο γινόταν συνεργάτης του Θεού. Εφόσον, λοιπόν, δεν έγραψε τίποτε είναι απαραίτητο ν ανατρέξουμε σε όσους έγραψαν γι αυτόν και είναι ευτύχημα ότι υπάρχουν άφθονες πηγές τόσο για τη ζωή του όσο και για το περιεχόμενο της διδασκαλίας του. 4 Οι κυριότερες πηγές της σωκρατικής φυσιογνωμίας είναι τέσσερις: ο Αριστοφάνης, ο Ξενοφών, ο Αριστοτέλης και σημαντικότερος όλων ο Πλάτων. Καθένας απ αυτούς μέσα από τη διαφορετικότητά του ως προσωπικότητα μας κληροδότησε και διαφορετικά στοιχεία για τον φιλόσοφο καθώς και ο ίδιος ήταν ως προσωπικότητα πολύπλευρος και σύνθετος. Πέρα από τις διαφορές που είχαν στην απόδοσή τους, οι αφηγήσεις του Ξενοφώντα και του Πλάτωνα σε πολλά σημεία συμπίπτουν. 5 Ο συγγραφέας κωμωδιών Αριστοφάνης δίνει ένα πορτραίτο του Σωκράτη στο έργο του Νεφέλες. Στο έργο αυτό ο φιλόσοφος αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο, στοιχείο που δηλώνει ότι τότε ήταν διάσημος. Οι Νεφέλες παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό το 423π.Χ. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα και την Απολογία του, οι Νεφέλες είχαν σοβαρές επιπτώσεις στη φήμη του μεγάλου Δασκάλου. Ο Αριστοφάνης τον παρουσίαζε ως Σχολάρχη με δικό του φροντιστήριο όπου κατεύθυνε τους μαθητές του μέσω αυστηρής πειθαρχίας. Ο ίδιος δε φορούσε υποδήματα και οι μαθητές του 4 Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.19-20 5 Βλ. Guthrie W.K.C., Ο Σωκράτης, μτφ. Νικολαϊδης Ι, Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1990, σ.19-23

5 φορούσαν κουρέλια. Η φοίτηση γινόταν επί πληρωμή και όσα διδάσκονταν ήταν ουτοπικά. Ο Σωκράτης σύμφωνα με τις Νεφέλες ήταν άθεος. Η κωμωδία φτάνει στο τέλος της με την πυρπόληση του φροντιστηρίου όπου ο φιλόσοφος και οι μαθητές του πεθαίνουν. Γιατί, όμως, ο Αριστοφάνης σατίριζε μ αυτόν τον τρόπο το Σωκράτη; Ο Αριστοφάνης και άλλοι εκείνη την εποχή αντιμετώπιζαν το φιλόσοφο ως ένα πρωτοποριακό πνεύμα που με την ανατρεπτική διδασκαλία του και τις ασυνήθιστες ιδέες του προκαλούσε και ενοχλούσε. Η φυσιογνωμία του στις Νεφέλες δεν απεικονίζει το πραγματικό του πρόσωπο. Ο Αριστοφάνης ως κωμωδοποιός ήθελε να προκαλέσει το γέλιο στο αθηναϊκό κοινό και γι αυτό τον παρουσίασε έτσι. Στις Νεφέλες, ωστόσο, υπάρχει ένα σημαντικό στοιχείο. Ο Αριστοφάνης εκθέτει την ασκητική ζωή του φροντιστηρίου και την ατημέλητη εμφάνιση του φιλοσόφου. Ο Σωκράτης πράγματι δεν ενδιαφερόταν για την εξωτερική του εμφάνιση, αν και ο κωμωδοποιός το παρουσιάζει με υπερβολικό τρόπο, αλλά μόνο για την εσωτερική ομορφιά, το κάλλος της ψυχής, τη σπουδαιότητα του οποίου αγωνιζόταν ν αποκαλύψει στους ακροατές του. Οι Αθηναίοι του 5 ου αιώνα δυσκολεύονταν να συλλάβουν τέτοιες ιδέες γιατί τότε ήταν λάτρεις της εξωτερικής ομορφιάς. 6 Ο Σωκράτης, όπως τον παρουσιάζει ο ιστορικός Ξενοφών, είναι εκ διαμέτρου αντίθετος από το Σωκράτη του Αριστοφάνη. Ο Ξενοφώντας έδειχνε σεβασμό στο πρόσωπο του φιλοσόφου και δεν τον ειρωνευόταν. Ο φιλόσοφος δεν ήταν δυσνόητος και έδινε συμβουλές χωρίς φιλοσοφικούς δισταγμούς. 7 Δεν είναι γνωστό πότε άρχισε ο ιστορικός να γράφει για το Σωκράτη. Έφυγε από την Αθήνα το 401 (έλαβε μέρος στην εκστρατεία του Κύρου) και γύρισε λίγο μετά το θάνατό του. Το πρώτο έργο του γι αυτόν ήταν η Απολογία Σωκράτους. Σ 6 Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.23-24,26 7 Βλ. Chroust A.H., Socrates: man and myth: the two Socratic Apologies of Xenophon, London, Routledge and Paul K., 1957,σ.252-253

6 αυτήν ο Ξενοφών υποστηρίζει ότι το μεγαλείο του φιλοσόφου αποδείχτηκε από προγενέστερους συγγραφείς χωρίς όμως να το αιτιολογήσουν επαρκώς και αυτό δημιούργησε την εικόνα ότι ο φιλόσοφος δεν είχε συνειδητοποιήσει τη δύσκολη θέση του στη δίκη και κράτησε μια υπεροπτική στάση. Ωστόσο ο Σωκράτης το έκανε για να εξασφαλίσει την καταδίκη του γιατί ήξερε πως ο θάνατος ήταν προτιμότερος από την παρακμή του ανθρώπου λόγω γηρατειών. Από τον Ερμογένη ο Ξενοφών είχε πάρει μια αναφορά ενός μέρους του λόγου που εκφωνήθηκε στη δίκη όπου ο Σωκράτης απέρριψε την κατηγορία ότι δεν πίστευε στους θεούς, υπεράσπισε το δαιμόνιο και υπερηφανεύτηκε για τη σοφία του. Ο Ξενοφών, ίσως, επειδή ήταν βέβαιος για την καλοσύνη του Σωκράτη και τον σεβόταν, τον παρουσίασε να μιλά κατ αυτόν τον τρόπο. 8 Το κυριότερο έργο που ο Ξενοφών παρουσιάζει τον Σωκράτη είναι τ Απομνημονεύματα. Κύριος στόχος του ιστορικού ήταν να δείξει πως ο μεγάλος φιλόσοφος ήταν άνθρωπος θεοφοβούμενος με έμφυτη καλοσύνη και χρήσιμος με τις συμβουλές του, με απώτερο σκοπό να διαψεύσει τους κατηγόρους του. Το έργο αποτελείται από τέσσερα βιβλία και όλα τείνουν ν αποδείξουν την ευεργετική επίδραση του Σωκράτη στο κοινωνικό σύνολο. 9 Στα σωκρατικά συγγράμματα του Ξενοφώντα συγκαταλέγονται το Συμπόσιο και ο Οικονομικός. Το Συμπόσιο του Ξενοφώντα είναι μεταγενέστερο από το Συμπόσιο του Πλάτωνα. Το έργο αυτό παρουσιάζει μια εικόνα του συμποσίου, θεσμού της εποχής, όπου μετά το δείπνο οι παρευρισκόμενοι συζητούσαν και συνάμα διασκέδαζαν πίνοντας κρασί. Σκοπός του Ξενοφώντα ήταν να δώσει μια άλλη πτυχή του χαρακτήρα του Σωκράτη παρουσιάζοντάς τον να συμμετέχει σ αυτό το είδος διασκέδασης. Ο Σωκράτης 8 Βλ. Easterling P.E. Knox B.M.W., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφ. Κονόμη Ν.- Γρίμπα Χ.- Κονόμη Μ., Αθήνα, Παπαδήμα, 2000 9 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.42-45

7 στο Συμπόσιο εκθέτει και τις απόψεις του για τον έρωτα. Διακρίνει τον έρωτα που αποσκοπεί στη φυσική ικανοποίηση χαρακτηρίζοντάς τον ως άχρηστο, από τον έρωτα όπου η μέριμνα του εραστή είναι να δίνει ώθηση στα θετικά στοιχεία του αγαπημένου του και έτσι ν αποκτά το θαυμασμό του. Στον Οικονομικό παρουσιάζεται ο Σωκράτης να τονίζει τα οφέλη της γεωργίας αποδεικνύοντας ότι είναι χρήσιμη για τη σωματική υγεία και για τους πολεμιστές καθώς διδάσκει το δίκαιο. Στη συνέχεια συνομιλεί με έναν κτηματία όπου και εδώ ο φιλόσοφος συνεχίζει να πλέκει το εγκώμιο της γεωργίας. Ο κτηματίας αυτός είναι κατά πάσα πιθανότητα ο Ξενοφών αλλά στο έργο ονομάζεται Ισχόμαχος. Τα σωκρατικά συγγράμματα του Ξενοφώντα είναι χρήσιμα καθώς περιέχουν πληροφορίες για τις επικρατούσες απόψεις της εποχής του. Ο ίδιος έκανε προσπάθεια να τις κρίνει χωρίς να φτάσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Ωστόσο με το συγγραφικό του ύφος προκαλεί το ενδιαφέρον στους αναγνώστες του. Η άλλη σημαντική πηγή πληροφοριών για το Σωκράτη είναι ο Αριστοτέλης. Ο Σταγειρίτης δε γνώρισε το μεγάλο δάσκαλο αφού όταν βρισκόταν στην Αθήνα είχαν περάσει ήδη 30 χρόνια από τη θανατική καταδίκη του. Φοιτώντας ωστόσο στην Ακαδημία του Πλάτωνα και συναναστρεφόμενος άτομα που τον είχαν ζήσει από κοντά οδηγήθηκε στη γνωριμία του με το φιλόσοφο. 10 Μέσα στα έργα του Αριστοτέλη διακρίνεται ο σεβασμός που έτρεφε για το Σωκράτη. Σύμφωνα με τα γραπτά του ο δάσκαλος εξέταζε τις ηθικές αρετές και ερευνούσε τον καθολικό τους ορισμό. Η διερεύνηση της ουσίας και του ορισμού της ήταν η κύρια ενασχόληση και για τον Σταγειρίτη, ο οποίος αναγνώρισε το Σωκράτη ως θεμελιωτή της ηθικής φιλοσοφίας και ότι πρόσφερε δύο σημαντικά στοιχεία, τον ορισμό και τους επαγωγικούς συλλογισμούς. 11 Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο 10 Βλ. Easterling P.E. Knox B.M.W., ό.π., σ.633-634 11 Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.36-37

8 Αριστοτέλης μη γνωρίζοντας το Σωκράτη κι έτσι χωρίς καμία συναισθηματική εμπλοκή τον παρουσίασε όσο πιο αμερόληπτα γινόταν σε σχέση με τον Ξενοφώντα και τον Πλάτωνα, οι οποίοι τον γνώριζαν. 12 Η σημαντικότερη πηγή πληροφοριών για τη ζωή και το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Σωκράτη είναι αναμφισβήτητα ο Πλάτων, γιος του Αριστίωνα και της Περικτιόνης, γεννηθείς στην Αθήνα το 427π.Χ. Απεβίωσε το 347π.Χ. Η οικογένειά του ήταν από τις πιο αρχοντικές στην Αθήνα την εποχή του Περικλή. Η ανατροφή του Πλάτωνα σηματοδοτήθηκε από την οικογένειά του η οποία είχε στενή σχέση με τα δημόσια πράγματα. 13 Ο Πλάτων από νεαρός ήταν εξαιρετικά ευφυής και έγινε δέκτης διαφόρων διδασκαλιών και θεωριών. Δάσκαλός του υπήρξε ο φιλόσοφος Κρατύλος, οπαδός των θεωριών του Ηράκλειτου. Επίδραση στην προσωπικότητά του είχαν και τα έργα του Ευριπίδη με αποτέλεσμα να γράφει ποιήματα λυρικά και δραματικά. Εκείνος, όμως, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και περαιτέρω εξέλιξη των αντιλήψεων του Πλάτωνα ήταν ο Σωκράτης. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές τον γνώρισε και συνδέθηκε μαζί του σε ηλικία περίπου 20 ετών. Ο Σωκράτης τότε ήταν 62 χρονών. 14 Ο Σωκράτης διέθετε εξαιρετικά χαρίσματα ως άνθρωπος τα οποία έζησε ο Πλάτων και τα περιέγραψε μέσα στα έργα του. Τον εκτίμησε πολύ περισσότερο από κάθε άλλον Αθηναίο. Στο πρόσωπό του διέκρινε το μεγαλύτερο πρότυπο ανδρείας, αρετής, δικαιοσύνης. Μέσα από τις διδασκαλίες του ο Πλάτων διέκρινε έναν καινούριο κόσμο με υπέρτατη αξία, τον κόσμο της φιλοσοφίας. Διέκρινε τη δύναμη της ζωής και των λόγων του μέσα σε μια κοινωνία παρασυρόμενη από τη διαφθορά, την αδυναμία και τη δειλία. 15 12 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.60 13 Βλ. Taylor A.E., Πλάτων (ο άνθρωπος και το έργο του), Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2000, σ.19-20 14 Βλ. Παναγιωτίδης Γ., Πλάτων (Η ζωή και το έργο του), Αθήνα, Μπάυρον, 19--, σ. 30 15 Βλ. Σαντάς Ξ.Γ., Σωκράτης: φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997,σ.11,14

9 Εκείνο που συγκλόνισε βαθύτατα τον Πλάτωνα ήταν η θανατική καταδίκη του Σωκράτη και τον ώθησε να φύγει στα Μέγαρα. Όταν γύρισε στην Αθήνα αφιέρωσε μια δεκαετία στη συγγραφή έργων σύμφωνα με το σωκρατικό πνεύμα. Μέσα από αυτά γνωρίζουμε για τη φιλοσοφία του. Η συγγραφική του αυτή ενασχόληση αποτελούσε για τον ίδιο μια διασκέδαση, ένα παιχνίδι. Για τον Πλάτωνα το κύριο μέλημά του ήταν η προφορική επικοινωνία με τους άλλους. Μέσο για αυτό το σκοπό ήταν η ίδρυση της Ακαδημίας την οποία οργάνωσε σύμφωνα με το πρότυπο του Πυθαγορείου Συλλόγου. Στην Ακαδημία ο δάσκαλος και οι μαθητές του αποτελούσαν μια θρησκευτική συντροφιά που ήταν αφιερωμένη στις μούσες. Οι μαθητές ζούσαν σε σπίτια στον κήπο της Ακαδημίας, όπου έτρωγαν και διασκέδαζαν (συμπόσιον) πληρώνοντας μια συνδρομή. 16 Η Ακαδημία ιδρύθηκε περίπου το 388-7 Π.Χ. και για 20 ολόκληρα χρόνια ο Πλάτων ασχολήθηκε με τη λειτουργία της. Σημαντικό στοιχείο του έργου αυτού ήταν οι διαλέξεις. Διδάσκονταν θεωρητική φιλοσοφία καθώς επίσης θεωρητικά μαθηματικά και αστρονομία. Οι απόφοιτοι της Ακαδημίας εξελίσσονταν είτε σε καινοτόμοι μαθηματικοί είτε σε νομοθέτες και διοικητικά στελέχη. Μαθητής του υπήρξε και ο Αριστοτέλης, ο οποίος μπήκε στη σχολή το 367 π.χ. 17 Η συγγραφική δράση του Πλάτωνα τον κατατάσσει μεταξύ των πολύγραφων συγγραφέων της κλασικής αρχαιότητας. Όλα τα έργα του σώθηκαν χωρίς να έχουν διαπιστωθεί κενά ως προς το περιεχόμενό τους. Η δραστηριότητά του αυτή αγγίζει κοντά μια πεντηκονταετία και περιλαμβάνει τρεις μεγάλες χρονικές περιόδους της ζωής του ύστερα από το θάνατο του Σωκράτη: α) την σωκρατική περίοδο και την μεταβατική κατά την οποία ο Πλάτων βρίσκεται υπό την επίδραση της διδασκαλίας του φιλοσόφου και προσπαθεί ν αποδείξει την άδικη θανάτωσή του, β) την περίοδο όπου προσπαθεί να εξιδανικεύσει τον 16 Βλ. Τσέλλερ Νεστλέ, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, μτφ. Θεοδωρίδη Χ., Αθήνα, Εστία, 1997, σ.149 17 Βλ. Brun J., Ο Πλάτων και η Ακαδημία, μτφ. Τεγόπουλου Α., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1967, σ.85-87

10 Σωκράτη και ν αναπτύξει τη θεωρία των ιδεών και γ) την τελευταία περίοδο όπου δέχεται τις επιδράσεις της Ελεατικής και κυρίως της Πυθαγορικής διδασκαλίας. Σύμφωνα με αυτές τις χρονικές περιόδους της ζωής του Πλάτωνα μπορούν να χωρισθούν και τα συγγραφικά του έργα στις εξής περιόδους: α) στα έργα της σωκρατικής περιόδου τα οποία παρουσιάζουν ομοιότητες λόγω χρόνου συγγραφής, περιεχομένου και γλωσσικού ύφους κτλ. Τα έργα αυτά είναι: Απολογία Σωκράτους, Κρίτων, Πρωταγόρας, Ίων, Λάχης, Χαρμίδης, Ευθύφρων, Λυσις και ίσως ο Θρασύμαχος β) στα έργα της μεταβατικής περιόδου τα οποία έγραψε το χρονικό διάστημα που έλειπε στα Μέγαρα, την Αίγυπτο, την Κυρήνη, την Ιταλία και τη Σικελία όπως ο Γοργίας, Μέvων, Ευθύδημος, Ιππίας ελάσσων, Ιππίας μείζων, Κρατύλος, Μενέξενος γ) έργα της ακμής του Πλάτωνα όπως το Συμπόσιον, Φαίδων, Πολιτεία, Φαιδρος και δ) διάλογοι της τελευταίας περιόδου της ζωής του στους οποίους συγκαταλέγονται ο Θεαίτητος, Παρμενίδης, Σοφιστής, Πολιτικός, Φίληβος, Τίμαιος, Κριτίας, Νόμοι και Επινομίς. 18 Η επίδραση του Σωκράτη στον Πλάτωνα υπήρξε βαθειά και ολοκληρωτική. Η αφοσίωσή του στο μεγάλο δάσκαλο φαίνεται από τη βαθειά λύπη του από τον άδικο θάνατό του καθώς και από το σημαντικό ρόλο τον οποίο διαδραματίζει στο συγγραφικό του έργο. Σε όλους τους πλατωνικούς διαλόγους κεντρικό πρόσωπο είναι ο Σωκράτης και η φυσιογνωμία του και γι αυτό ο Πλάτων τους ονομάζει σωκρατικούς λόγους. 19 18 Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.217-218 19 Βλ. Καρασμάνης Β., Σωκράτης ο σοφός που δε γνώριζε τίποτε, Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2002, σ. 85-89

11 2. Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ 2.1 Η ΖΩΗ ΤΟΥ Ο Σωκράτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 470 ή το 469 π.χ. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τις μαρτυρίες του για την θανατική καταδίκη του, απεβίωσε σε ηλικία εβδομήντα ετών, το 399 π.χ. Πατέρας του ήταν ο γλύπτης Σωφρονίσκος και μητέρα του η μαία Φαιναρέτη. Ο πατέρας του ήταν ευϋπόληπτος Αθηναίος και ο Λυσίμαχος, σύμφωνα με τα γραπτά του Πλάτωνα, εξέφραζε τη μεγάλη εκτίμηση που είχε στο πρόσωπό του. 20 Ο Σωκράτης αφού έλαβε τη στοιχειώδη εκπαίδευση από τους γραμματοδιδάσκαλους συνέχισε μόνος του την προσπάθεια να μορφωθεί ακόμη περισσότερο. Ξεκινώντας από τη μελέτη της φυσικής και των μαθηματικών άρχισε να έρχεται σε επαφή με τον κόσμο των επιστημών. Η μελέτη αυτή, όμως, δεν τον ικανοποιούσε και ποτέ δεν δίδαξε φυσική και μαθηματικά στους μαθητές του σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. 21 Ο σπουδαίος φιλόσοφος ήταν παντρεμένος με την Ξανθίππη με την οποία απέκτησε τρεις γιούς. Το όνομα Ξανθίππη δηλώνει αριστοκρατική καταγωγή. Ο Ξενοφών στο Συμπόσιό του παρουσιάζει τον Αντισθένη ο οποίος ρωτά τον Σωκράτη γιατί, εφόσον πιστεύει ότι οι γυναίκες είναι ικανές για εκπαίδευση όσο και οι άντρες, δεν έχει ωστόσο εκπαιδεύσει την Ξανθίππη, αλλά αντέχει να συμβιώνει με την πιο δύστροπη γυναίκα που έχει υπάρξει. Ο Σωκράτης απάντησε ότι όπως ο εκγυμναστής αλόγων πρέπει να εξασκείται με τα πιο δύστροπα άλογα και όχι με αυτά που πειθαρχούν, έτσι και ο ίδιος την επέλεξε για σύζυγό του, γνωρίζοντας ότι αν την δάμαζε, δε θα υπήρχε κανένας άνθρωπος που να μην μπορεί ο ίδιος να τον κάνει καλά. Την ημέρα της εκτέλεσής του, 20 Βλ.Ferguson J., Socrates: a source book, London, Macmillan, 1970, σ.25-27 21 Βλ. Τατάκης Β.Ν., ό.π., σ.40-41

12 αναφέρει ο Πλάτων, απομάκρυναν την Ξανθίππη γιατί έκλαιγε και στηθοκοπιόταν. Η εκτέλεσή του σήμαινε γι αυτήν ότι θα έμενε μόνη με τρεις γιούς και αυτό την έκανε να ξεσπάσει. Ως προς την εξωτερική του εμφάνιση ήταν άσχημος αλλά η ασχήμια του αυτή γινόταν γοητευτική καθώς διέθετε εξαιρετική προσωπικότητα. Είχε πλατιά και πλακουτσωτή μύτη, γουρλωτά μάτια, χοντρά χείλη και μεγάλη κοιλιά. Συνήθως κοιτούσε τους άλλους μ έναν ιδιαίτερο τρόπο, με μάτια ορθάνοιχτα, έριχνε γρήγορες ματιές και τους κοιτούσε άλλοτε λοξά. Αστειευόταν λέγοντας ότι με τόσο γουρλωμένα μάτια που διέθετε μπορούσε να έχει μεγαλύτερο οπτικό πεδίο ακόμη και στα πλάγια. Ο Σωκράτης αδιαφορούσε πλήρως για την εμφάνιση του. Βάδιζε ξυπόλητος, είχε στην κατοχή του μόνο ένα μανδύα. Δε συνήθιζε να πίνει παρά μόνο κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου ώστε να συμμορφώνεται με το έθιμο αυτό. Τις ορέξεις που είχαν σχέση με το φαγητό και το κρασί ήταν ικανός να τις χαλιναγωγεί. 22 Ως πολίτης ασκούσε τα καθήκοντα του τόσο σε περίοδο ειρήνης όσο και σε περίοδο πολέμου. Πήρε μέρος σε τρεις εκστρατείες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Στην πολιορκία της Ποτίδαιας (μεταξύ 432 και 429), στο Δήλιο της Βοιωτίας το 424 π.χ. όπου ηττήθηκαν οι Αθηναίοι και στη μάχη της Αμφίπολης. 23 Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο για την ορθή αποτίμηση του τρόπου σκέψης και δράσης του Σωκράτη, να διερευνηθούν οι κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες μεγάλωσε και έδρασε. Τον 5ο αι π.χ. οι Αθηναίοι κατείχαν τα πρωτεία στις τέχνες και την ποίηση με τον Φειδία, τους αρχιτέκτονες της Ακρόπολης και τους τρεις μεγάλους τραγικούς, στην πολιτική δράση με τον δίκαιο Αριστείδη, τον Περικλή και τον Θεμιστοκλή, στις επιστήμες με τον ιστορικό Θουκυδίδη. Στη φιλοσοφία ο αθηναϊκός λαός πήρε το σκήπτρο χάρη στον Σωκράτη. 24 Το μεγαλείο της Αθήνας του 5 ου αιώνα, η οποία είχε αναδειχθεί σε πολιτική και πνευματική πρωτεύουσα, παρουσίαζε κάποιο κενό πριν από τις διδασκαλίες του Σωκράτη. Παρ όλη την ευημερία του 22 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.97-98 23 Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.123-124 24 Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.12-15

13 αθηναϊκού λαού, τα μεγάλα έργα τέχνης, την ακμή της τραγωδίας, τους σοφιστές που δίδασκαν πλήθος κόσμου, πολλοί πίστευαν ότι όλο αυτό το μεγαλείο δεν έκανε καλό στον αθηναϊκό λαό, γιατί τους έκανε μαλθακούς και πλεονέκτες. Αυτό που έλειπε ήταν η ηθική αγωγή. Η θρησκεία και οι παιδαγωγοί δεν μπορούσαν να το κατορθώσουν. Μόνο ο Σωκράτης μπόρεσε να δουλέψει πάνω σ αυτό. Η ηθική αγωγή των Αθηναίων έγινε ο σκοπός της ζωής και της δράσης του. 25 25 Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.120-121

14 2.2 ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Οι σοφιστές και ο Σωκράτης θέτουν την απαρχή μιας νέας περιόδου στην ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως αναλυτική σε αντίθεση με τον δογματισμό που ήταν διάχυτος στη σκέψη των προσωκρατικών. Οι φιλόσοφοι πριν από τον Σωκράτη ενδιαφέρονταν για την ανθρώπινη ύπαρξη και δράση π.χ. ο Ηράκλειτος και οι Πυθαγόρειοι. Ο Σωκράτης και οι σοφιστές σηματοδότησαν την εξέλιξη του φιλοσοφικού στοχασμού και έθεσαν νέα δεδομένα κάνοντας μια σαφή διάκριση ανάμεσα στην ορθή και την ημαρτημένη πράξη. Με τον τρόπο αυτό θεμελίωσαν λογικά τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης χάρη στην οποία μπορεί να γίνει επιδοκιμασία κάποιων πράξεων και αποδοκιμασία άλλων. Ο Σωκράτης υποστήριζε ότι μπορεί να τεθεί ένα μέτρο το ίδιο αποτελεσματικό και λειτουργικό με μια μονάδα μήκους ή βάρους. Οι σοφιστές θεωρούσαν ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένας ακριβής ορισμός των ηθικών εννοιών και όταν υπάρξει είναι προϊόν της εξέλιξης του πολιτισμού (σύμφωνα με τη θεωρία του Πρωταγόρα). 26 Ο Αντιφών θεωρούσε ότι οι ηθικές έννοιες είναι αλληλένδετες με τις βιολογικές λειτουργίες ενώ ο Θρασύμαχος υποστήριζε ότι τις επιβάλλει η πολιτεία. Ο Σωκράτης κατά τη διατύπωση των θεωριών του είχε ν αντιμετωπίσει τις αντίθετες διδασκαλίες των σοφιστών οι οποίοι ήταν δεινοί ρήτορες της εποχής του τους οποίους με λόγια ειρωνικά προσφωνεί στην Απολογία, το Γοργία, τον Πρωταγόρα, τον Πρόδικo, τον Ιππία και άλλους. Είναι πολύ πιθανό ν άσκησαν οι σοφιστές κάποια επίδραση στη διαμόρφωση της σκέψης του Σωκράτη αν και στη συνέχεια διαφοροποιήθηκε από αυτούς και τους πολέμησε για τις ιδέες τους. Ενδιαφέρονταν για παρόμοια προβλήματα όπως για την προέλευση των ηθικών αξιών, για το αν οι άνθρωποι μπορούν να ενσωματώσουν τις ηθικές αξίες μέσα στον τρόπο ζωής τους. Υπήρχαν, ωστόσο, σημαντικές διαφορές στον 26 Βλ. Μπαγιόνας Α., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής ηθικής από τους προσωκρατικούς ως την αρχαία ακαδημία, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., 1992, σ.59

15 τρόπο σκέψης. Ο Σωκράτης π.χ. και ο Πρωταγόρας συμφωνούσαν ότι η αρετή είναι διδακτή, ο πρώτος, όμως, υποστήριζε ότι η αρετή πρέπει να είναι επιστήμη ενώ ο δεύτερος ότι είναι διδακτή όπως η γλώσσα. 27 Το ήθος και οι σκέψεις του Σωκράτη είναι επηρεασμένα από τους νέους αριστοκρατικής καταγωγής με τους οποίους συναναστρέφεται όπως ο Χαρμίδης, ο Αλκιβιάδης κα. Αυτό είναι προφανές από τον διάλογο του Πλάτωνα Χαρμίδη. Ο Σωκράτης καταδικάζει τον τρόπο ζωής και την κοινή ηθική του μέσου αθηναίου πολίτη και αυτή είναι μια στάση παρεμφερής με τη νοοτροπία των κύκλων που συναναστρέφεται. Ο φιλόσοφος συναναστρεφόταν και με ανθρώπους όχι και πολύ προικισμένους διανοητικά αλλά με ήθος και ευπρέπεια όπως ήταν ο Αντισθένης και ο Χαιρεφών. Αυτοί ενδιαφέρονταν να προσανατολίσουν την ανθρώπινη ύπαρξη σε πιο ορθές βάσεις και συνέβαλαν στη σωκρατική αναζήτηση ενός ηθικού μέτρου. 28 Σημαντική επίδραση στη σκέψη του είχε και ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος (500-428π.Χ). Ο Σωκράτης επηρεάστηκε από τις αντιλήψεις του για το νου και τον έκανε να αντιληφθεί την ανάγκη να έχει ο κόσμος μια τέτοια διάρθρωση όπου να αποκτούν μέσα σε αυτήν νόημα οι ηθικές αποφάσεις. 29 Ο Αναξαγόρας πίστευε ότι κάθε γένεση έχει την αιτία της στην ένωση στοιχείων που προϋπάρχουν, κάθε φθορά στο χωρισμό και κάθε μεταβολή σε μια αλλαγή στη σύνθεση των στοιχείων. Η κίνηση που προκαλεί την ένωση και το χωρισμό των στοιχείων δεν μπορεί να ξηγηθεί ούτε και η κίνηση που δημιούργησε τον κόσμο παρά μόνο αν ανατρέξουμε στη δύναμη ενός παντοδύναμου όντος κι αυτό είναι ο νους. Ο Σωκράτης φτάνει στο συμπέρασμα ότι ο Αναξαγόρας 27 Βλ. Γκίκας Σ., Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Αθήνα, Σαββάλας, 1995, σ.183-185 28 Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.70-71, 76-77 29 Βλ. Cornford F.M., Before and after Socrates, University Press, 1974, σ. 55

16 το νου με τρόπο μηχανιστικό και απομακρύνεται απ αυτόν εφόσον ο κόσμος είναι έρμαιο της τύχης του. Σύμφωνα με μαρτυρία του Διογένη του Λαέρτιου ο Σωκράτης είχε έρθει σ επαφή και με τις θεωρίες του Αρχέλαου, ο οποίος συνδέθηκε με τη μετάβαση από τη φιλοσοφία των προσωκρατικών στους σοφιστές. Ο Αρχέλαος έδωσε έμφαση στην αντίθεση μεταξύ του δίκαιου και του άδικου, του καλού και του αισχρού καθώς και στην αντίθεση μεταξύ του νόμω και φύσει στις ηθικές αξίες. Πίστευε ότι οι ηθικές αξίες είναι νόμω και όχι φύσει και σε αυτό συμφωνούσε με τους σοφιστές. Ο Σωκράτης συνειδητοποίησε μέσα απ αυτόν ότι η αντίθεση αυτή είναι τεχνητή. 30 30 Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.76-77

17 2.3 Το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Βασική επιδίωξη του Σωκράτη ήταν να ορίσει ένα μέτρο για τις ηθικές έννοιες κοινό για όλους τους ανθρώπους με την ίδια εγκυρότητα που έχει το μαθηματικό μέτρο για τον ορισμό του μήκους ή του βάρους. Αν μπορούσε να οριστεί ένα μέτρο για τα ηθικά ζητήματα τότε δεν θα υπήρχαν διαφωνίες πάνω σε αυτά. Για το σωστό προσδιορισμό του μέτρου ο φιλόσοφος ξεκινάει με την αμφιβολία για την εγκυρότητα των ηθικών αντιλήψεων των συνομιλητών του. Για να εκφράσει την αμφιβολία του εισάγει στον τρόπο που συνδιαλέγεται με τους άλλους τη λεγόμενη σωκρατική ειρωνεία, η οποία συνοψίζεται στο περίφημο έν οίδα ότι ουδέν οίδα. Η σωκρατική ειρωνεία δεν έχει τίποτα το κοινό με τη συνηθισμένη σε όλους ειρωνεία. Στην Απολογία του ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι είναι σοφότερος από τους άλλους γιατί δε γνωρίζει τίποτα και έχει βαθιά επίγνωση της άγνοιάς του ενώ οι άλλοι νομίζουν ότι γνωρίζουν κάτι αλλά στην ουσία δε γνωρίζουν τίποτα. 31 Αν και ο Σωκράτης γενικά ισχυρίζεται ότι ξέρει λιγότερα από όλους τους άλλους με τους οποίους συνδιαλέγεται, είναι φανερό ότι το κάνει έχοντας κάποιο σκοπό. Με τις ερωτήσεις του δεν προσπαθεί μόνο να μάθει τις απόψεις των συνομιλητών του αλλά αμφισβητεί τη γνώση τους και αναζητά να ορίσει την ορθή πράξη. 32 Ο Σωκράτης δε δεχόταν για τον εαυτό του το ρόλο του δασκάλου και προτιμούσε να δημιουργεί συνεργάτες στις αναζητήσεις του. Το ρόλο των συνεργατών είχαν οι ακροατές του και ο ίδιος τόνιζε τη σημασία της αυτογνωσίας, η οποία συνοψίζεται στον περίφημο γνωθι σαυτόν. Σύμφωνα με 31 Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.80 32 Βλ. Bedell G., Philosophizing with Socrates: an introduction to the study of philosophy, Washington, University Press of America, 1980, σ.17

18 τα λεγόμενα του Σωκράτη όποιος γνωρίζει τον εαυτό του ξέρει τι είναι ωφέλιμο γι αυτόν, τι μπορεί να κάνει και τι όχι. Όταν δρα σύμφωνα με αυτά που γνωρίζει, ζει ευτυχισμένος εφόσον λαμβάνει όσα του είναι απαραίτητα. Όταν αποφεύγει αυτά που δεν ξέρει, αποφεύγει τα λάθη και την δυστυχία. Έχει το πλεονέκτημα να εκτιμά την αξία των άλλων και ν αποφεύγει τις κακοτοπιές. Το γνώθι σαυτόν αποκαλύπτει σ αυτόν που το κατέχει ποια είναι τα επιτήδεια γι αυτόν. 33 Ο φιλόσοφος προτιμούσε να κάνει αυτός τις ερωτήσεις αν και μερικές φορές επέτρεπε στους συνομιλητές του να διαλέξουν τους ρόλους τους. Χρησιμοποιώντας το τέχνασμα της ειρωνείας και δεχόμενος την άγνοιά του δεν ήταν ανειλικρινής. Σκοπός του ήταν να κάνει τους άλλους να συνειδητοποιήσουν την πνευματική τους έλλειψη και να τους προκαλέσει στην αναζήτηση της αλήθειας διαμέσου της διαλεκτικής μεθόδου. Ο σκοπός της μεθόδου του Σωκράτη ήταν να συνειδητοποιήσει ο συνομιλητής ότι ενώ νόμιζε ότι ήξερε κάτι, στην πραγματικότητα δεν ήξερε τίποτα. Στο έργο του Πλάτωνα Μένων ο συνομιλητής του παραπονέθηκε ότι ο νους του μούδιαζε από τη μέθοδο αυτή που ακολουθούσε ο μεγάλος δάσκαλος. 34 Στο διάλογο αυτό ο Σωκράτης προσπαθεί ν αποδείξει στο Μένωνα την αξία που έχει να ομολογεί κάποιος την άγνοιά του. Σωστή εκπαιδευτική μέθοδος είναι, ενώ ο δάσκαλος γνωρίζει την απάντηση της ερώτησης που θέτει να μην την ομολογεί στο μαθητή αλλά να τον βοηθά να τη βρει μόνος του διαμέσου αναιρέσεων των απαντήσεων που ενώ φαίνονται σωστές, στην πραγματικότητα είναι λανθασμένες. 35 Στον πλατωνικό διάλογο Θεαίτητος ο μεγάλος δάσκαλος παρομοιάζει τον εαυτό του με μαία όπως ήταν η μητέρα του. Σε αντίθεση, όμως, μ εκείνη δεν ασκεί την τέχνη αυτή της μαιευτικής σε γυναικεία σώματα αλλά στις ψυχές ανδρών και δεν εγκυμονεί τα δικά του πνευματικά γεννήματα αλλά έχει τον τρόπο να οδηγεί τους συνομιλητές του να γεννήσουν τις δικές τους ιδέες και έπειτα να τις κρίνει αν 33 Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.100 34 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.172,176 35 Βλ. Alan S.G., Does Socrates have a method? Rethinking the elenchus in Plato s dialogues and beyond, Pensylvania, University Press, 2002, σ.200-212

19 είναι υγιείς ή ασθενείς. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί ορισμένες φορές τα γεννήματα του νου είναι είδωλα σκέψεων. Ο Σωκράτης ομοιάζει με τη μητέρα του και σε κάτι άλλο. Οι μαίες είναι καλές προξενήτρες εφόσον το επάγγελμά τους τις βοηθά να κρίνουν σωστά αν δύο άνθρωποι ταιριάζουν. Το ίδιο και ο Σωκράτης μπορούσε να κρίνει αν οι συνομιλητές του δεν εγκυμονούσαν σκέψεις. Τους έφερνε, λοιπόν, την κατάλληλη συντροφιά ώστε να μπορούν να μην είναι πια άκαρποι σκέψεων. 36 Έτσι, λοιπόν, ο Σωκράτης εκμαίευε απαντήσεις από τους συνομιλητές του και εξέταζε αν οι σκέψεις τους μπορούσαν να υποστούν έλεγχο. Η εξέταση, όμως, αυτή θα ήταν ανυπόστατη χωρίς κάποιο κριτήριο με το οποίο θα γινόταν εφικτός ο έλεγχος των σκέψεων. Σ αυτό οδηγούσε και η ανάλυση της λεγόμενης σωκρατικής απορίας. Προϋπόθεσή της είναι να υπάρχει συνείδηση του σκοπού των απόψεων και αυτό θα γινόταν χρησιμοποιώντας ένα πέρασμα ή κάποιο μέσο. Ο Σωκράτης όταν απορεί, ελέγχει τις σκέψεις των άλλων έχοντας ένα κριτήριο και αυτό είναι το είδος, η ιδέα μιας κατηγορίας πράξεων. Η απορία βρίσκεται στη μέθοδο μέσω της οποίας θα καταλήξουμε στον ορισμό τον οποίο ζητάμε. Η ειρωνεία, η μαιευτική μέθοδος και η απορία καταλήγουν στο φιλοσοφικό έλεγχο των απόψεων των άλλων. 37 Ο Σωκράτης πίστευε ότι έλεγχε τους άλλους για το καλό τους, όμως, πολλούς τους εξόργιζε. Αυτός που ελεγχόταν από το φιλόσοφο είχε να αντιμετωπίσει το δίλημμα ή να ομολογήσει την άγνοια του και στη συνέχεια να αλλάξει ή να ομολογήσει ότι του αρέσει έτσι όπως είναι. Οι Τριάκοντα του είχαν απαγορέψει να διδάσκει, αυτός, όμως, δεν υπάκουσε ώσπου οι δημοκρατικοί κατέλαβαν την εξουσία και τον οδήγησαν στον θάνατο. Η κριτική και ο έλεγχος των απόψεων τον ανάγκασαν να πιει το κώνειο. 38 Εφαρμόζοντας τον έλεγχο ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και την μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής. Οι ομιλητές έκαναν υποθέσεις και διαμέσου της συζήτησης έφταναν σε συμπεράσματα που τους ανάγκαζαν στη συνέχεια να τις ανατρέψουν. Η 36 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.375 37 Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.82 38 Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.108

20 μέθοδος είναι παρεμφερής με την μεθοδική αμφιβολία που εισάγει ο Descartes. Και οι δύο επιζητούν να φτάσουν σε βέβαιες προτάσεις και πιστεύουν ότι περισσότερο βέβαιες είναι οι μαθηματικές προτάσεις. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι ο Σωκράτης εφαρμόζει πιο πολύ λογικά σχήματα ενώ η αμφιβολία του Descartes έχει υπαρξιακό χαρακτήρα. Για να προσδιορίσει τις ηθικές έννοιες ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και την μέθοδο της αναλογίας. Αυτή η μέθοδος είχε το χαρακτήρα μιας μεταφορικής αναλογίας που ο Αριστοτέλης ονομάζει παραβολή. Για παράδειγμα ο Σωκράτης έλεγε ότι η διαλογή των κυβερνητών των πλοίων δεν γίνεται με κλήρο γι αυτό και οι άρχοντες της πολιτείας δεν πρέπει να ορίζονται με αυτόν τον τρόπο. Στη σωκρατική μέθοδο η αναλογία παίρνει πολλές φορές τη μορφή της επαγωγής όταν δηλαδή από ένα σύνολο περιπτώσεων με όμοια χαρακτηριστικά βγάζει ένα γενικό ορισμό. Στο διάλογο Γοργίας διατυπώνεται ότι αυτά που ισχύουν για τα ωραία πράγματα π.χ. χρώμα, σχήμα κτλ, ισχύουν και για το ωραίο γενικά. Η επαγωγή καταλήγει σε γενικό ορισμό. Ο ορισμός υπάρχει ήδη μέσα στη σκέψη του φιλοσόφου. Η επαγωγή λειτουργεί στο να την αποσαφηνίσει σ αυτόν και στους άλλους. 39 Σύμφωνα με το Σωκράτη για να υπερβούμε τον προβληματισμό μας για την ανακάλυψη του σωστού τρόπου ζωής, για το ποια είναι ορθά και ποια λανθασμένα στη συμπεριφορά του ανθρώπου, πρέπει να διαλευκάνουμε τι είναι δικαιοσύνη, τι ανδρεία και τις υπόλοιπες αρετές. Η διελεύκανση αυτή περιλαμβάνει δύο φάσεις. Στην πρώτη συγκεντρώνονται παραδείγματα για τα οποία όλοι δέχονται ότι είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί ο όρος που ερευνάται. 40 Όταν π.χ. εξετάζεται ο όρος οσιότητα, συγκεντρώνονται παραδείγματα από όσιες πράξεις. Η ιδιότητα αυτή, που στο συγκεκριμένο παράδειγμα επιτρέπει τη διάκριση των όσιων από τις ασεβείς πράξεις, ο Σωκράτης ονομάζει στο διάλογο του Ευθύφρων ιδέα ή ειδος. Το είδος των όσιων πράξεων χαρακτηρίζει 39 Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.82, 84-85 40 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.159

21 ο προσωρινός ορισμός π.χ. μια πράξη είναι όσια όταν είναι προσφιλής στους θεούς. Το είδος στο Σωκράτη είναι ιδιότητα ιδίως των ανθρωπίνων πράξεων όπως τις αντιλαμβανόμαστε διαμέσου των αισθήσεών μας και όχι χωριστή υπόσταση όπως είναι το πλατωνικό ειδος που βρίσκεται μακριά από τον κόσμο των αισθήσεων. Η ιδιότητα αυτή θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ουσία ως αντικείμενο του ορισμού. Οι ορισμοί αυτοί του Σωκράτη λειτουργούν ως μέσο επηρεασμού της συμπεριφοράς των ακροατών του στη σωστή κατεύθυνση. Σημαντική στη διδασκαλία του Σωκράτη είναι και η έννοια του αγαθού. Στο διάλογο Πρωταγόρας ο Σωκράτης εκθέτει την άποψη ότι ένας άγιος κι ένας κακοποιός πράττουν έχοντας ως σκοπό τους κάτι που θεωρούν αγαθό και που αν τον εκπληρώσουν θα αποκτήσουν την ευδαιμονία. Η διαφορά ανάμεσά τους είναι ότι ο άγιος ζητά το πραγματικό αγαθό σε αντίθεση με τον κακοποιό που ζητά το φαινομενικό αγαθό. Αν οριστεί η φύση του ατόμου τότε μπορεί να γίνει και η σωστή διάκριση ανάμεσα στο πραγματικό και το φαινομενικό αγαθό. 41 Ο άνθρωπος είναι η ψυχή και όχι το σώμα, που είναι ένα σύνολο οργάνων τα οποία χρησιμεύουν για να ζήσει. Η μόνη λειτουργία της ψυχής είναι το λογικό, ο νους. Η ταύτιση της ψυχής με το νου είχε ρίζες στην ιωνική επιστημονική θεωρία αλλά και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα, όμως, ο τρόπος που την πραγματευόταν ο Σωκράτης είχε πρωτοτυπία. 42 Στο διάλογο Γοργίας θεωρεί ότι πολλά πράγματα τα κάνουμε γιατί έχουμε στο νου μας κάποιον απώτερο σκοπό. Αυτό που επιθυμούμε είναι ο απώτερος σκοπός και όχι το μέσο το οποίο μας οδηγεί σ αυτόν, που μπορεί να είναι δυσάρεστο ή παράνομο. Το σκοπό αυτόν τον θέλουμε, τον επιθυμούμε γιατί η νόησή μας θεωρεί ότι είναι αγαθός. Η επιθυμία μας αυτή εξαρτάται από τη νόησή μας. 43 Το πραγματικό αγαθό είναι 41 Βλ. Μπαγιόνας Α., ό.π., σ.85 42 Βλ. Benson H., Essays on the philosophy of Socrates, New York, Oxford University Press, 1992, σ. 292-293 43 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.147

22 εξασφαλισμένο όταν η ψυχή έχει τον έλεγχο του σώματος, όταν εξουσιάζει τα πάθη και τις αισθήσεις μας. Όταν ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τα εξωτερικά ερεθίσματα για την ικανοποίηση των αναγκών του σώματος, ύστερα από λογική επεξεργασία, τότε είναι υγιής. Έτσι το πραγματικό αγαθό απορρέει από υγιή κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής. 44 Όταν αποφασίζει η ψυχή και κυβερνά τη βούληση τότε ο άνθρωπος αισθάνεται τη μεγαλύτερη ηδονή. Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η ηδονή δεν μπορεί να ορίσει το αγαθό. Αντίθετα το αγαθό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο για να αξιολογήσουμε θετικά τις ηδονές. Μπορούμε να διακρίνουμε με αυτό τις πραγματικές από τις φαινομενικές ηδονές. Η θεωρία του Σωκράτη για το αγαθό καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όλοι οι άνθρωποι το επιδιώκουν όταν το γνωρίζουν. Οι κακοί βλάπτουν λόγω της άγνοιάς τους. 45 Η φράση του φιλοσόφου ουδείς εκών κακός συνοψίζει μέσα της αυτή την άποψη και ταυτόχρονα εκφράζει την αισιοδοξία του για το ανθρώπινο είδος. Το άτομο δεν είναι από τη φύση του κακό. Όταν βλάπτει με τις πράξεις του δεν το κάνει γιατί το θέλει αλλά γιατί αγνοεί ότι αυτό που κάνει είναι κακό. 46 Άρα, λοιπόν, η κακία έχει την αιτία της στην άγνοια και είναι ακούσια. Στο διάλογο Πρωταγόρας ο φιλόσοφος λέει ότι κανείς σώφρων δεν πιστεύει ότι κάποιος σφάλει με τη θέλησή του. Κάθε κακή πράξη γίνεται ακούσια. Στο Μένωνα λέει ότι όποιος επιθυμεί το κακό πρέπει να συμπεράνουμε ότι αγνοεί πως αυτό είναι κακό. Στην Πολιτεία υποστηρίζει ότι αυτός που επαινεί τη δικαιοσύνη λέει αλήθεια ενώ αυτός που τη δυσφημεί εκφράζεται έτσι λόγω της άγνοιάς του και το λάθος του αυτό δεν είναι εκούσιο. 47 Για να εξαφανίσει ο άνθρωπος από μέσα του την αμάθεια πρέπει να αποκτήσει τη γνώση, η οποία είναι αρετή. Η αρετή, 44 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.206 45 Βλ. Μπαγιόνας Α., σ.95 46 Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.111 47 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.192-193

23 λοιπόν, είναι η γνώση, η επιστήμη του αγαθού. Οι απόψεις του Σωκράτη ότι ουδείς εκών κακός και η αρετή είναι γνώση, επιστήμη αποτελούν καινοτομία στην ηθική σκέψη της εποχής. Ο Σωκράτης στον Πρωταγόρα αναθέτει στην παιδεία το έργο να εξασκήσει το νου ώστε να μπορεί να διακρίνει το καλό και το κακό κι έτσι να αποφεύγει το δεύτερο. 48 Η ορθή πράξη εξαρτάται από τη γνώση του αγαθού. Στα Ηθικά Μεγάλα ο Αριστοτέλης αποδίδει στο Σωκράτη την άποψη ότι οι αρετές είναι επιστήμες. Στη συνέχεια σημειώνει ο Σταγειρίτης ότι η άποψη αυτή του φιλοσόφου έχει ως επακόλουθο πως αν γνωρίζει κανείς τι είναι δικαιοσύνη γίνεται αμέσως δίκαιος. Αυτό, όμως, είναι άτοπο γιατί μπορεί κάποιος να γνωρίζει την έννοια αυτή ωστόσο να μην είναι δίκαιος λόγω κάποιου πάθους. Όπως επιβεβαιώνεται στο Γοργία ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι όποιος γνωρίζει το δίκαιο είναι δίκαιος και πράττει δίκαια. Η άποψη, λοιπόν, του Σωκράτη ότι η αρετή ως ικανότητα να πράξουμε το αγαθό προϋποθέτει τη γνώση του δηλώνει ότι αρκεί να γνωρίζουμε το αγαθό για να το πράξουμε. Η ακρασία που μπορεί να υπάρξει οφείλεται σε λάθος υπολογισμούς. Κάποιες φορές είναι δυνατόν να προτιμούμε την άμεση ευχαρίστηση που μας δίνει κάτι που κάνουμε και να μην υπολογίζουμε τη λύπη που συνεπάγεται π.χ. όταν τρώμε κάτι βλαβερό. Άρα ο ακρατής διακατέχεται από άγνοια εφόσον δεν υπολογίζει σωστά τα επακόλουθα των πράξεών του. Σύμφωνα με το έργο Πρωταγόρας η αρετή είναι μία, η σοφία, και έχει ως προϋπόθεσή της τη γνώση του αγαθού. Οι υπόλοιπες αρετές είναι απλά μορφές της σοφίας π.χ. η ανδρεία. Η θέση του φιλοσόφου ότι η αρετή είναι επιστήμη οδηγεί στην άποψη ότι η αρετή είναι διδακτή και ο Πλάτων την εκθέτει στο έργο Μένων. Η μάθηση έχει ως προϋπόθεσή της την ανάμνηση. Μπορούμε ν αποκτήσουμε τη γνώση του αγαθού αν ξαναθυμηθούμε την έννοια που ήδη κατέχουμε γι αυτή. Για να γίνει αυτό πρέπει να προβούμε στην αναζήτησή της σύμφωνα με την μέθοδο του Σωκράτη και να μην αρκεστούμε στις απόψεις που μεταδίδονται γι αυτήν μέσω κοινωνικών επιδράσεων. 49 48 Βλ. Τατάκης Β.Ν. ό.π., σ.112 49 Βλ. Μπαγιόνας Α., σ.93,103-104

24 Στο έργο Γοργίας παρουσιάζεται ο Σωκράτης ν αναφέρει μια αντίληψη που έμαθε από ποιητές και ιερείς ότι η ψυχή είναι αθάνατη και η ζωή μας αποτελεί ένα μόνο κομμάτι της ιστορίας της. Αν ισχύει αυτό τότε η ψυχή γνωρίζει τα πάντα εξαρχής αλλά προσωρινά τα έχει λησμονήσει. Για να ξαναθυμηθεί το στοιχείο που ξέχασε πρέπει να ανατρέξει στην ανάμνηση. Η μάθηση είναι διαδικασία ανάμνησης. Κάποτε γνωρίζαμε την αλήθεια αλλά προσωρινά τη λησμονήσαμε και πρέπει να την επανακαλέσουμε. Η διαδικασία της ανάμνησης είναι η απαρχή μιας διαρκούς προσπάθειας να επαναφέρουμε την αλήθεια στη σκέψη μας. Εδώ θέλει να τονίσει το σημαντικό ρόλο της εμπειρίας των αισθήσεων εμποτισμένης με αλήθειες οι οποίες βρίσκονται στο επίπεδο του νου όπου η εμπειρία των αισθήσεων δεν αρκεί για να τις αναγνωρίσει. Οι απόψεις αυτές ανήκουν στη διδασκαλία περί ψυχής, όμως, η φιλοσοφική της σπουδαιότητα έγκειται στο ότι η κατοχή της γνώσης συνίσταται στη διαρκή ατομική διανοητική προσπάθεια και όχι στην παθητική αποδοχή μιας διδασκαλίας. Η γνώση μπορεί να κατακτηθεί με προσωπική συμμετοχή στην αναζήτησή της, ακολουθώντας τις ενδείξεις των αισθήσεων. 50 Εφόσον την αρετή, τη γνώση του αγαθού την αναζητούμε μέσα στον ίδιο μας τον εαυτό συνεπάγεται ότι προϋπόθεση της αρετής είναι η αυτογνωσία. Στο διάλογο Χαρμίδη η συζήτηση έχει ως θέμα την αυτογνωσία και δηλώνεται ότι είναι απαραίτητο να ερευνούμε τι γνωρίζουμε και τι όχι. 51 50 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.171-172 51 Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.286-287

25 2.3.1. ΠΕΡΙ ΓΛΩΣΣΑΣ Σημαντική θέση στη διδασκαλία του Σωκράτη καταλαμβάνει η θεωρία του περί γλώσσας. Στον πλατωνικό Κρατύλο βάση της συζήτησης αποτελεί η προέλευση της γλώσσας, αν δηλαδή, τα ονόματα έχουν σημασία σύμφωνα με τη φύση τους (φύσει) ή η σημασία τους είναι συμβατική (νόμω). Ο διάλογος διεξάγεται μεταξύ τριών προσώπων: του Κρατύλου, του Ερμογένη και του Σωκράτη. 52 Ο Ερμογένης παρουσιάζεται ως οπαδός των θεωριών του Πρωταγόρα και υποστηρίζει ότι η ονοματοθεσία είναι συμβατική, δημιούργημα συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Ο Κρατύλος, φιλόσοφος και αντιπρόσωπος του Ηράκλειτου στην Αθήνα, παρουσιάζεται ως οπαδός της θεωρίας περί φυσικής ορθότητας των ονομάτων. Πίστευε στο ηρακλείτιο δόγμα της παγκόσμιας ροής καθώς και στον εφήμερο χαρακτήρα των πραγμάτων. Ο Σωκράτης συνομιλώντας με τον Ερμογένη υποστηρίζει ότι το όνομα που δίνει κανείς σε κάθε πράγμα για να το ονομάσει αυτό είναι το όνομά του και για όλη την κοινωνία. Η λεκτική πρόταση που εκφράζει τα πράγματα όπως ακριβώς είναι, είναι αληθινή ενώ αυτή που δεν τα εκφράζει, είναι ψεύτικη. Η λεκτική πρόταση απαρτίζεται από λογικά σημεία (ονόματα). Άρα και τα ονόματα είναι άλλοτε αληθινά και άλλοτε ψεύτικα. Επομένως, όποιο όνομα δίνει καθένας σ ένα πράγμα αυτό είναι και το όνομα του πράγματος. Γι αυτό υπάρχουν αληθή ονόματα που έχουν φυσική ορθότητα και δεν είναι συμβατικά σημεία που προήλθαν από κοινή συμφωνία των ανθρώπων.53 Σκοπός του φιλοσόφου είναι να δείξει ότι η γλώσσα αποτελεί κοινωνική δραστηριότητα και είναι όργανο επικοινωνίας. Τα ψεύδη ονόματα παραπλανούν. Απορρίπτεται έτσι η ιδέα μιας ιδιωτικής γλώσσας αποκλειστικά ατομικής. 54 Ο Σωκράτης οδηγεί τον Ερμογένη στις εξής παραδοχές : α) Τα πράγματα έχουν σταθερή ουσία ανατρέποντας τη 52 Βλ. Πλάτων, Κρατύλος, μτφ. Κεντρώτης Γ., Αθήνα, Πόλις, 2001, σ.60 53 Βλ. Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς, Πλάτωνος Κρατύλος, μτφ. Λάγιου Η., Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1950, σ.3-4,6 54 Βλ. Πλάτων, Κρατύλος, ό.π., σ.61

26 θεωρία του Πρωταγόρα για την διαρκή ροή των όντων. 55 β) Εκτός από τα πράγματα σταθερές και βέβαιες είναι και οι πράξεις του ανθρώπου που αναφέρονται σε αυτά. Τα πράγματα πρέπει να ονομάζονται κατά τον τρόπο που φυσικά πλάστηκαν. δ) Κάθε πράξη για να χρησιμοποιηθεί χρειάζεται ένα εργαλείο (όργανο) και τέτοιο είναι η γλώσσα όταν πρόκειται για την ονοματοθετική εργασία του ανθρώπου. 56 ε) Τα ονόματα για να είναι καλά όργανα πρέπει να δημιουργηθούν από κάποιον καλό τεχνίτη, το δημιουργό ονομάτων. στ) Τέλος, ο ονοματουργός πρέπει να βοηθηθεί από τον διαλεκτικό, αυτόν που καταγίνεται με την τέχνη του ερωτάν και του αποκρίνεσθαι. 57 Στη συνέχεια ο Σωκράτης παίζει με την ετυμολογία ενός μεγάλου πλήθους ονομάτων ώσπου φτάνει στην εξέταση των πρώτων ονομάτων, τα οποία εκφράζουν την ουσία των γενικότατων ιδιοτήτων της πραγματικότητας.τα πρώτα ονόματα δημιουργήθηκαν με τη μιμητική μέθοδο. Η ουσία του πράγματος μπορεί ν απομιμηθεί με γράμματα και συλλαβή. Τα χωρία που ακολουθούν είναι ενδιαφέροντα για έναν μελετητή της φωνητικής καθώς ο Σωκράτης εξετάζει έναν αριθμό γραμμάτων δείχνοντας τη φυσική τους σχέση με την πραγματικότητα. 58 Κατά τη συζήτησή του με τον Κρατύλο υποστηρίζει ότι το όνομα είναι απομίμηση του πράγματος. Πρέπει να παραδεχτούμε στα πράγματα κάποια συνθήκη και θα ήταν ευχής έργον να είναι τα ονόματα όμοια με τα πράγματα που δηλώνουν. Προκειμένου για την ορθότητα των ονομάτων είναι αναγκαία η προσφυγή στη συνθήκη και τη συνήθεια. Το τελευταίο μέρος της συνομιλίας τους είναι και το πιο σημαντικό καθώς ο Σωκράτης καταπολεμά τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, η οποία θεωρείται πως έχει επιδράσει στην αντίληψη για τη γλώσσα με όσα διδάσκει περί ιόντων απάντων αεί και ρεόντων. Ο Σωκράτης αναφέρει ότι υπάρχουν πράγματα όπως η αρετή και η ωραιότητα με μόνιμη υπόσταση και μπορούν να εξερευνηθούν επιστημονικά. Αν ισχύει η αέναη ροή των πάντων, θα ήταν 55 Βλ. Τσέλλερ-Νεστλέ, ό.π., σ.103 56 Βλ Ανδιόπουλος Δ.Ζ, Πλάτων (οντολογία-γνωσιοθεωρία-ηθική-πολιτική-φιλοσοφία-φιλοσοφία της γλώσσας-αισθητική), Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., 2002, σ.607-608 57 Βλ. Πλάτων, Κρατύλος, ό.π., σ.61-65 58 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.114-11

27 αδύνατο να υπάρξει γνώση και επιστήμη. Αν η ωραιότητα και η αρετή είναι πραγματικά στοιχεία τότε το ηρακλείτιο δόγμα δεν είναι αληθινό. Δεν είναι συνετό να εμπιστευθεί κανείς απόλυτα τα ονόματα και τους δημιουργούς τους ώστε να τους παραδώσει την ψυχή του για περίθαλψη. Ο διάλογος αυτός κληροδοτεί τις δύο πλευρές του μεγαλύτερου ερωτήματος ολόκληρης της φιλοσοφίας, το μεταφυσικό πρόβλημα της πραγματικής υπόστασης των Ειδών και το ηθικό πρόβλημα της περίθαλψης της ψυχής. 59 Ο Πλάτων, θερμός οπαδός της επιστημονικής έρευνας της γλώσσας μέσα από το έργο του Κρατύλος, εκδηλώνει την πίστη του προς την επιστημονική έρευνα της πραγματικότητας. Οι γνώσεις πρέπει ν αντλούνται από τα πράγματα καθαυτά. Ασφαλείς γνώσεις παρέχει μόνο η ανύψωση του πνεύματος προς τα αιώνια πρότυπα των όντων, τις ιδέες. Ο Κρατύλος αποτελεί το πρώτο έργο της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, όπου διερευνώνται τα προβλήματα που έχουν σχέση με τη γλώσσα. Ο Σωκράτης, λοιπόν, καινοτομεί και σ αυτόν τον τομέα εφόσον πρώτος αυτός συνδιαλέχτηκε περί ορθότητας των ονομάτων. 60 59 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.122-123 60 Βλ Ανδιόπουλος Δ.Ζ, ό.π., σ.18

28 2.3.2 ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ ΚΑΙ ΚΑΛΛΟΥΣ Καθοριστικός για τις απόψεις του Σωκράτη περί έρωτος είναι ο διάλογος Συμπόσιον που έχει τη μορφή δράματος εξιστορημένου σε πλάγιο λόγο και αφηγητής είναι ο Απολλόδωρος ο Φαληρέας. Συνομιλητές είναι ο Φαίδρος, ο Παυσανίας, ο Ερυξίμαχος, ο Αριστοφάνης, ο Αγάθωνας και ο Σωκράτης. Το συμπόσιο γινόταν στο σπίτι του ποιητή Αγάθωνα επί της ευκαιρίας της νίκης του στο θέατρο με την πρώτη του τραγωδία. Αφού οι παρευρισκόμενοι δείπνησαν, με πρόταση του Φαίδρου συμφώνησαν να πλέξουν το εγκώμιο του Έρωτα μια και κανείς δεν το είχε κάνει νωρίτερα. 61 Οι σωκρατικές απόψεις τίθενται τελευταίες μετά την ομιλία του Αγάθωνα και θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως αντιπροσωπευτικές της γνώμης των καλλιεργημένων Αθηναίων. 62 Για να μη φανεί ότι διδάσκει δογματικά ξεκινά ν αφηγείται τη συνομιλία που είχε στο παρελθόν με τη μάντισσα Διοτίμα, ιέρεια της Μαντινείας. Η Διοτίμα του αφηγήθηκε το μύθο της γέννησης του Έρωτα. 63 Το περιεχόμενο της συνομιλίας έχει ως εξής : Η ψυχή που επιθυμεί δεν είναι ούτε καλή ούτε αγαθή. Αυτές τις ιδιότητες θα τις αποκτήσει εφόσον τις ποθεί. Ούτε, όμως, είναι κακή. Μεταξύ αυτών υπάρχει το στάδιο όπου κάποιος διαθέτει σωστές απόψεις αλλά δε διαθέτει δύναμη να τις αιτιολογήσει. Μυθολογικά ο Έρωτας είναι δαίμων και όχι θεός ή θνητός. Οι δαίμονες είναι κάτι το ενδιάμεσο μεταξύ θνητού και θείου. Μεσολαβούν ώστε να εισακούονται οι προσευχές των θνητών στους θεούς αλλά και για να γνωστοποιούν στους ανθρώπους τις προσταγές και τα δώρα των θεών. Ο Έρωτας είναι ένας τέτοιος δαίμονας. 64 Σύμφωνα με τη Διοτίμα και το μύθο που αφηγείται, είναι παιδί του Πόρου (αφθονία) και της Πενίας (ένδεια). Η σύλληψή του έγινε τη μέρα που γεννήθηκε η Αφροδίτη στον ουρανό. Αυτή η 61 Βλ. Παναγιωτίδη Γ., ό.π., σ.339 62 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.105 63 Hadot P., Σωκράτους εγκώμιον, μτφ. Μιχαήλ Α., Αθήνα, Εξάντας, 2002, σ.55 64 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.269

29 καταγωγή του Έρωτα θα επιτρέψει στη Διοτίμα να στήσει ένα πορτραίτο του χαρακτήρα του Έρωτα με τρόπο οξυδερκή. Από τη μητέρα του κληρονόμησε την ένδεια, τη φτώχεια, την επαιτεία, αφού η ίδια ήταν ζητιάνα. Από τον πατέρα του κληρονόμησε το επινοητικό του πνεύμα, την ευπορία, την επιμονή καθώς και τον πόθο για το ωραίο και το καλό. Δεν είναι ούτε θεός ούτε θνητός αλλά δαίμων. 65 Είναι σοφός και βασική επιδίωξή του είναι να γίνει σοφότερος. Η ζωή του αμφιταλαντεύεται καθώς πότε λιμοκτονεί και πότε τρέφεται. Είναι ο μόνος φιλόσοφος καθώς οι θεοί δεν επιδιώκουν τη σοφία αφού ήδη είναι σοφοί ούτε και οι αμαθείς την επιδιώκουν εφόσον δεν καταλαβαίνουν ότι τους είναι απαραίτητη. Φιλόσοφοι είναι αυτοί που κινούνται μέσα σε τέτοια άκρα. Νιώθουν μια διαρκή πείνα για τη σοφία γιατί η πείνα αυτή δεν ικανοποιείται ποτέ. Οι άνθρωποι διακατέχονται από τον πόθο για το αγαθό και την ευδαιμονία. Γιατί τότε δεν ονομάζουμε όλους τους ανθρώπους εραστές αφού όλοι ποθούν το αγαθό και την ευτυχία τους; Η γλωσσική χρήση περιόρισε το χαρακτηρισμό εραστής και τον αποδίδει σε αυτόν που ποθεί ένα ορισμένο είδος ευτυχίας, την αναπαραγωγή είτε σωματική είτε πνευματική. Όσοι επιθυμούν την υλική ύπαρξη γεννούν τέκνα, όσοι επιθυμούν τα πνευματικά αγαθά γεννούν μέσα στις ψυχές. 66 Η ωριμότητα του σώματος και του πνεύματος είναι η επιθυμία της αναπαραγωγής. Η ομορφιά μας προσελκύει ενώ η ασχήμια εμποδίζει αυτή την ορμή. Η επιθυμία της αναπαραγωγής αναζητάται στην προσπάθεια του ανθρώπου να συμμετάσχει στην αιωνιότητα φέρνοντας στον κόσμο τον απόγονό του. Σκοπός, όμως, του Σωκράτη είναι να δώσει έμφαση στην έννοια της αναπαραγωγής. Ο πνευματικά ώριμος άνθρωπος αναζητά έναν ωραίο σύντροφο για να γεννήσει τους απογόνους του. Έλκεται από το σωματικό κάλλος αλλά αναζητά την ωραία και καλλιεργημένη ψυχή. Όταν τον βρει συνδέεται μαζί του με σκοπό να παράγουν ένα πνευματικό προϊόν και ο πνευματικός δεσμός τους είναι πιο δυνατός από ένα σαρκικό καθώς η τεκνοποίηση παραμένει 65 Hadot P., ό.π., σ.57 67 Rosen S., Plato s Symposium, New Heaven, Yale University Press, 1987, σ.315-317

30 αθάνατη. Παραδείγματα τέτοιων πνευματικών τεκνοποιήσεων είναι τα ποιήματα του Ομήρου καθώς και οι θεσμοί του Σόλωνα. Στη συνέχεια ο Σωκράτης μιλά γι αυτόν που ακολουθεί έναν ανώτερο βίο, το φιλοσοφικό. Αυτός που υιοθετεί έναν τέτοιο τρόπο ζωής πρέπει να είναι από μικρός εραστής της σωματικής ωραιότητας, να προσπαθεί να τεκνοποιήσει ωραίους λόγους μ ένα σύντροφο σωματικά ωραίο. Στη συνέχεια πρέπει να γίνει εραστής των ωραίων σωμάτων και να διακρίνει το πνευματικό κάλλος ακόμη κι αν λείπει η εξωτερική ομορφιά. Ύστερα πρέπει να διακρίνει την ωραιότητα των επιτηδευμάτων και των νόμων και να στραφεί προς την επιστήμη. Έτσι θα μπορέσει να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο πνευματικούς θησαυρούς. Αυτός που θα φτάσει ως εδώ θα μπορέσει να διακρίνει το υπέρτατο κάλλος που είναι η ομορφιά της ψυχής. Ο βίος που αρμόζει στον άνθρωπο είναι ο βίος της θέασης της απόλυτης ωραιότητας και η οποία αποδίδει πνευματικούς καρπούς καθώς η ψυχή νυμφεύεται την ουσία της πραγματικότητας και εξασφαλίζει την αθανασία. Ο Σωκράτης, με την πορεία που ακολούθησε και η οποία συμφωνεί με τις συμβουλές της Διοτίμας, έφτασε σ αυτή τη θέαση και απαρνήθηκε τις κοσμικές απολαύσεις για να κερδίσει την προσωπική του αιώνια ζωή, την αθανασία, αποδίδοντας ύψιστους πνευματικούς καρπούς μέσω των διδασκαλιών και των επαφών που είχε με τους νέους. 67 67 Βλ. Taylor A.E., ό.π., σ.273

31 2.3.3. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ - ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Οι πολιτικές απόψεις του Σωκράτη είναι απόρροια της νοησιαρχικής ηθικής που υιοθέτησε και συνοψίζεται στην άποψή του ότι το αγαθό μπορεί να οριστεί κι αν οριστεί είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί (Γοργίας). Βασικός σκοπός του άρχοντα είναι να διαμορφώσει με τέτοιον τρόπο τις κοινωνικές συνθήκες ώστε να συνδράμουν στο να είναι οι πολίτες αγαθοί. Για να γίνει αυτό πρέπει ο φορέας της πολιτικής εξουσίας να γνωρίζει τι είναι το αγαθό καθώς και να είναι ο ίδιος επαΐων. Η ενασχόληση με τα δημόσια πράγματα απαιτεί τη γνώση του αγαθού και του δικαίου. Ο επαΐων σύμφωνα με το Σωκράτη είναι αυτός που γνωρίζει τον ηθικό σκοπό που πρέπει να θέσει ο φορέας της πολιτικής εξουσίας. Αυτός που γνώριζε τον ηθικό σκοπό θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει και τα κατάλληλα μέσα για να τον πραγματοποιήσει. Δεν κρίνει αναγκαίο στον πολιτικό να επινοήσει ο ίδιος τα μέσα αυτά. Αυτό μπορεί να το κάνει κάποιος ειδικός. Ο φορέας της πολιτικής εξουσίας είναι επιφορτισμένος με το να θέσει σε εφαρμογή τα κατάλληλα μέσα που θα πραγματοποιήσουν τον ηθικό σκοπό της πολιτείας. Προϋπόθεση για να είναι κάποιος επαΐων δεν είναι η ευγενική καταγωγή. 68 Στο χωρίο 319 b του Πρωταγόρα ο Σωκράτης λέει ότι σε θέματα που είναι απαραίτητες οι τεχνικές γνώσεις όπως η ναυπηγική, η Εκκλησία του δήμου ζητά τη γνώμη των ειδικών, αλλά σε θέματα πολιτικής ενδιαφέρεται για την άποψη του καθενός είτε είναι ευγενικής είτε ταπεινής καταγωγής είτε πλούσιας είτε φτωχής οικογένειας κτλ. 69 Ο Σωκράτης δεν ήταν πολιτικός όπως ο Περικλής ούτε θεωρητικός της ανοιχτής κοινωνίας όπως ο Πρωταγόρας, αλλά άσκησε κριτική στο δημοκρατικό πολίτευμα, στους θεσμούς του και τη λειτουργία τους έτσι όπως είχαν διαμορφωθεί στην εποχή του. Η κριτική του αυτή δεν τον κατέστησε εχθρό της 68 Βλ. Μπαγιόνα Α., σ.106-107 69 Βλ. Guthrie W.K.C., ό.π., σ.128