Η ΣΚΗΝΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ -ΣΤΙΧΟΜΥΘΙΑ Β στ. 497-525 Ο διάλογος που ακολουθεί συντελεί στην βαθμιαία έξαρση των συναισθημάτων. Ο διάλογος δείχνει ότι δεν υπάρχει σημείο πνευματικής και ψυχικής επαφής ανάμεσα στα δύο πρόσωπα. Ο καθένας βλέπει τα πράγματα με τον δικό του τρόπο. Ο Κρέοντας επιμένει στην διαφοροποίηση των δύο αδελφών, η Αντιγόνη επιμένει στην πλήρη εξομοίωσή τους ως νεκρών. Έτσι η επιβολή της ποινής καθίσταται αναπόφευκτη. Θέλεις τι μεῖζον ἢ κατακτεῖναί μ (ε) ἑλών; Θέλεις κάτι περισσότερο από το να μ(ε) σκοτώσεις αφού- (με) συνέλαβες; 497 Ἐγὼ μὲν οὐδέν τοῦτ (ο) ἔχων ἅπαντ (α) ἔχω. Εγώ βασικά τίποτα αυτό αν-έχω τα πάντα έχω. 498 Τί δῆτα μέλλεις; ὡς ἐμοὶ τῶν σῶν λόγων Γιατί λοιπόν καθυστερείς; Όπως σε μένα από τα δικά σου λόγια 499 ἀρεστὸν (εστί) οὐδέν, μηδ ἀρεσθείη ποτέ, δεν μπορεί να (μου) τίποτα, και μακάρι να μην ποτέ, αρέσει (μου) αρέσει 500 οὕτω δὲ καὶ σοὶ τἄμ ἀφανδάνοντ ἔφυ. έτσι λοιπόν και για σένα τα δικά μου πρωτοφανή είναι, 501 ΡΗΓΜΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: Ο αγώνας λόγων της Αντιγόνης και του Κρέοντα φέρνει την οριστική διακοπή της επικοινωνίας. Ο διάλογος μεταξύ τους είναι αδύνατον να συνεχιστεί. Τίποτα απ όσα υποστηρίζει ο Κρέοντας δεν είναι αποδεκτό από την Αντιγόνη, όπως καθαρά η ίδια δηλώνει, αλλά και τίποτα από τα δικά της επιχειρήματα δεν βρίσκουν ανταπόκριση στον Κρέοντα, όπως η Αντιγόνη, εν πλήρη συνειδήσει, διαπιστώνει. Η Αντιγόνη δεν χάνει ποτέ την εύβουλη ματιά της σε όσα συμβαίνουν: αυτή διαπιστώνει και εκφράζει το τέλος της επικοινωνίας. Καίτοι πόθεν κλέος γ ἂν εὐκλεέστερον Και όμως από που δόξα τουλ. πιο ένδοξη 502
κατέσχον ἢ τὸν αὐτάδελφον ἐν τάφῳ θα αποκτούσα παρά τον αδελφό μου στον τάφο 503 Παρόλο που η επικοινωνία έχει κοπεί, η Αντιγόνη προσθέτει επιπλέον επιχειρήματα για να δικαιολογήσει την στάση της. 1ο βοηθητικό επιχείρημα: Η Αντιγόνη αναφέρεται στην δόξα που θα κερδίσει με την ενέργειά της. Φυσικά κίνητρο για την ταφή του Πολυνείκη δεν είναι η παθολογική φιλοδοξία. Απλώς η ηρωίδα επικαλείται όλα τα θετικά στοιχεία της πράξης της για να αμυνθεί όσο καλύτερα επιτρέπει η περίσταση. τιθεῖσα; τούτοις τοῦτο πᾶσιν ἁνδάνειν αν τοποθετούσα; Από αυτούς αυτό όλους ότι αρέσει 504 λέγοιτ ἄν, εἰ μὴ γλῶσσαν ἐγκλῄσοι φόβος. θα λεγόταν, αν την γλώσσα δεν (τους) έκλεινε ο φόβος. 505 Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ: Η ροπή του ανθρώπινου ενστίκτου προς την αυτοσυντήρηση Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι ο Σοφοκλής θέλει βέβαια να παρουσιάσει την Αντιγόνη σίγουρη για την απόφασή της και γενναία, αλλά όχι από αδιαφορία για την ζωή ή από επιπολαιότητα και άγνοια κινδύνου. Η Αντιγόνη και θέλει να ζήσει -παρά τα λεγόμενά της -και φοβάται τον θάνατο, όμως, διατρανώνοντας την ηθικής της ελευθερία αποφασίζει να πεθάνει για κάτι που θεωρεί πιο σημαντικό από την ίδια της την ζωή. 2ο βοηθητικό επιχείρημα: η Αντιγόνη επικαλείται την δυνάμει συμπαράσταση του Χορού. Έτσι έρχεται και η διάψευση των διακηρύξεων του Κρέοντα για το θάρρος της γνώμης και την αδέσμευτη έκφραση (στ. 180: ἀλλ ἐκ φόβου του γλῶσσαν ἐγκλῄσας ἔχει = αλλά φοβάται καταπίνοντας τη γλώσσα του). Ἀλλ ἡ τυραννὶς πολλά τ ἄλλ εὐδαιμονεῖ Αλλά το τυραννικό πολ. και πολλά άλλα προνόμια έχει 506 κἄξεστιν αὐτῇ δρᾶν λέγειν θ ἃ βούλεται. και είναι δυνατόν σε αυτό να κάνει και να λέει όσα θέλει. 507 Ασκείται δριμεία κριτική στο ολοκληρωτικό πολίτευμα, όπου οι εξουσίες - νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική - συγκεντρώνονται σε ένα πρόσωπο. Κάτι τέτοιο αποτρέπει την αμοιβαία εξισορρόπηση και άρα την αποτροπή της αυθαιρεσίας. 3ο βοηθητικό επιχείρημα: Εν προκειμένω η Αντιγόνη κατηγορεί τον Κρέοντα ως δικαστή γιατί αυθαιρετεί: παίρνει αποφάσεις και επιβάλλει ποινές αγνοώντας τους ηθικούς νόμους και τοποθετώντας πάνω από αυτούς τους δικούς του προσωπικούς νόμους. Άλλωστε εδώ βρίσκεται η μέθη της εξουσίας του ηγέτη και η ύβρις του Κρέοντα.
Σὺ τοῦτο μούνη τῶνδε Καδμείων ὁρᾷς. Εσύ αυτό μόνη από αυτούς εδώ τους Θηβαίους βλέπεις. 508 Από τον Κρέοντα λείπει κάθε συναισθηματισμός. Η επιχειρηματολογία του στρέφεται στην απομόνωση της Αντιγόνης σε μια προσπάθεια κλονισμού της ευβουλίας της (επίκληση στο συναίσθημα). Ὁρῶσι χοὖτοι σοὶ δ ὑπίλλουσι στόμα. (Το) βλέπουν και αυτοί μπροστά σου όμως κρατούν κλειστό το στόμα. 509 Σὺ δ οὐκ ἐπαιδῇ, τῶνδε χωρὶς εἰ φρονεῖς; Εσύ, πάλι, δεν ντρέπεσαι, από αυτούς εδώ διαφορετικά που σκέφτεσαι; 510 Οὐδὲν γὰρ αἰσχρὸν τοὺς ὁμοσπλάγχνους σέβειν. (Όχι) γιατί δεν είναι ντροπή την οικογένειά του να σέβεται (κανείς). Οὔκουν ὅμαιμος χὠ καταντίον θανών; Λοιπόν δεν αίμα σου και (πολεμώντας) αυτός που- (ήταν) εναντίον (του) πέθανε 512 Η στάση της Αντιγόνης απέναντι στον Πολυνείκη δεν αποτελεί ασέβεια για τον Ετεοκλή. Ο Ετεοκλής έχει ήδη δικαιωθεί και έχει ταφεί με όλες τις τιμές. Ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στην ζωή, οι ηθικοί νόμοι της συγγένειας και της ταφής υπερβαίνουν τα μίση και ενώνουν τα δύο αδέλφια με την Αντιγόνη (ακόμα και την Ισμήνη) για πάντα με τους δεσμούς της φιλίας-αγάπης. Είχαμε πει από τον Πρόλογο ότι, εκτός των άλλων, αυτή η τραγωδία είναι μια τραγωδία δικαίωσης της αγάπης και τοποθέτησής της πάνω από την έχθρα, ως φυσικής και ανυπέρβλητης ροπής του ανθρώπου! Ὅμαιμος ἐκ μιᾶς (μητρός) τε καὶ ταὐτοῦ πατρός. Αίμα μου (ήταν) και από μια μητέρα και από τον ίδιο πατέρα. 513 Πῶς δῆτ ἐκείνῳ δυσσεβῆ τιμᾷς χάριν; Πώς λοιπόν σε εκείνον ασεβή αποδίδεις τιμή; 514
Οὐ μαρτυρήσει ταῦθ ὁ κατθανὼν νέκυς. Δεν θα υποστηρίξει αυτά /κάτι τέτοιο ο νεκρός. 515 Εἴ τοί σφε τιμᾷς ἐξ ἴσου τῷ δυσσεβεῖ. Αν πράγματι αυτόν τιμάς εξ ίσου με τον ασεβή. 516 Οὐ γάρ τι δοῦλος, ἀλλ ἀδελφὸς ὤλετο. (Όχι) γιατί δούλος αλλά αδελφός δεν χάθηκε. 517 Στοιχείο πολιτιστικό, ενδεικτικό της θέσης των δούλων στην αρχαία Ελλάδα. Όπως και αργότερα στα ρωμαϊκά χρόνια ο δούλος θεωρούνταν από νομικής πλευράς res, πράγμα, και όχι άνθρωπος. Βέβαια, οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα κρατούσαν μια συμπεριφορά πιο ήπια και είχαν θεσπίσει και προστατευτικούς νόμους έναντι της κακοποίησης των δούλων. Πορθῶν δὲ τήνδε γῆν ὁ δ ἀντιστὰς ὕπερ. Προσπαθώντας να εκπορθήσει όμως αυτήν εδώ την γη ενώ ο άλλος αντιστεκόμενος υπέρ της. Ὅμως ὅ γ Ἅιδης τοὺς νόμους ἴσους ποθεῖ. Όμως ο Άδης τουλ. τους νόμους ίσους θέλει. 519 Ἀλλ οὐχ ὁ χρηστὸς τῷ κακῷ λαχεῖν ἴσος. Αλλά δεν (είναι) ο καλός με τον κακό στον κλήρο ίσος. 520 Τίς οἶδεν εἰ κάτωθεν εὐαγῆ τάδε; Ποιος ξέρει αν στον Κάτω Κόσμο (είναι) σεβαστά αυτά εδώ 521 Οὔτοι ποθ οὑχθρός, οὐδ ὅταν θάνῃ, φίλος. Λοιπόν ποτέ ο εχθρός, ούτε όταν πεθάνει (δεν γίνεται) φίλος. 522 Ο Κρέοντας όχι μόνο αψηφά τους νόμους των θεών για την ταφή, αλλά φτάνει στο σημείο να αγνοεί ότι υπάρχει κόσμος των νεκρών, διαχωριζόμενος από τον κόσμο των ζωντανών. Εδώ και στους επόμενους στίχους διαπράττει ύβρη γιατί μιλά περιφρονητικά για τον Κάτω Κόσμο!
Οὔτοι συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν. Λοιπόν για να ζω σε μια κοινωνία μίσους αλλά σε μια κοινωνία αγάπης δεν γεννήθηκα. 523 Ο πιο φημισμένος στίχος του δράματος. Η αρνητική στάση της Αντιγόνης απέναντι στο μίσος και η κατάφασή της απέναντι στην αγάπη αναφέρονται άμεσα στον Πολυνείκη. Μ' αυτή τη δήλωση εκφράζεται η φύση της ηρωίδας: η σκληρή στάση της Αντιγόνης που προηγουμένως επισήμανε ο Χορός επιβλήθηκε από τις περιστάσεις και δεν αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της. Σε πρώτο επίπεδο ανάλυσης η χρήση των σύνθετων ρημάτων δηλώνει ότι τα συναισθήματα και η συμπεριφορά της καθορίζονται από τους κοινούς αδελφικούς δεσμούς και με τους δύο (συμφιλεῖν) και όχι από τη συμμετοχή της στο μίσος τους για την κατάκτηση της εξουσίας (συνέχθειν). Σε ένα δεύτερο επίπεδο: Η σύγκρουση φιλίας έχθρας ως φυσικής κατάστασης του ανθρώπου αποτελεί ένα από τα βασικά δίπολα της τραγωδίας Το γεγονός ότι με αυτόν τον στίχο σε ένα ηρωικό και άρα ανταγωνιστικό πολιτισμό η αγάπη τοποθετείται πάνω από το μίσος, ως φυσική (ἔφυν) και άρα ανυπέρβλητη ροπή του ανθρώπινου ψυχισμού, συνιστά μια σπουδαία ανακάλυψη του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. χαιρέκακη ειρωνεία Κάτω νυν ἐλθοῦσ, εἰ φιλητέον, φίλει Κάτω τώρα καθώς-πας, αν πρέπει να αγαπάς, αγάπα κείνους ἐμοῦ δὲ ζῶντος οὐκ ἄρξει γυνή. εκείνους εγώ όμως όσο-ζω δεν θα εξουσιάσει γυναίκα. 524 525 Ο αντρικός εγωισμός του Κρέοντα τον κάνει να χάσει κάθε επαφή με την πραγματικότητα: Η Αντιγόνη με την ταφή του Πολυνείκη του εξήγησε ότι δεν έχει βλέψεις συνωμοσίας απέναντι στην εξουσία του.