«Η νομιμότητα των εμπόλεμων ζωνών»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Πτυχιακή Εργασία «Η νομιμότητα των εμπόλεμων ζωνών» Συγγραφέας: Βασιλειάδη Συλβάνα- Νίκη Επιβλέπων: Σούσιουρας Πέτρος ΧΙΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΜΠΟΛΕΜΩΝ ΖΩΝΩΝ ΜΕΡΟΣ 1: 1 ΠΡΟΩΡΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΖΩΝΩΝ 2 Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Α. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΖΩΝΙΚΗΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ Β. ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΑΝΕΞΕΛΕΓΚΤΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΩΝ U-ΠΛΟΙΩΝ Γ. Η ΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ: TO ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΟ ΘΕΜΑ ΤΩΝ ΕΜΠΟΛΕΜΩΝ ΑΝΤΙΠΟΙΝΩΝ Δ. Η ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΥΠΟΒΡΥΧΙΑΣ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ 3 Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 4 Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 5 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΕΑΣ 6 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ 7 Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΙΝΔΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΚΙΣΤΑΝ 8 Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΑΡΑΒΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΡΑΗΛ 9 Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΦΟΚΛΑΝΤ ΚΑΙ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΤΩΝ ΜΑΛΒΙΝΩΝ 10 Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΝΑΥΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΙΡΑΝΙΚΟΥ ΑΕΡΟΣΚΑΦΟΥΣ 11 ΖΩΝΕΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΜΙΑ ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ Η.Ε ΜΕΡΟΣ 2: 1 Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ ΤΟΥ 1909 2 ΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΗΣ ΟΞΦΟΡΔΗΣ ΤΟΥ 1913 3 ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΥ 1920 4 Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΧΕΔΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ(1939) 5 ΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ ΤΟΥ 1936 6 ΠΡΟΣΦΑΤΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ ΝΑΥΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ 7 ΑΛΛΕΣ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι εμπόλεμες ζώνες έχουν πάψει από καιρό να είναι μια καινοτομία, αλλά παραμένουν ένα νομικό αίνιγμα. Αν και υπάρχουν για σχεδόν έναν αιώνα, το ζήτημα παραμένει άλυτο, καθώς τροφοδοτεί μια παρατεταμένη νομική κερδοσκοπία. Ο όρος των εμπόλεμων ζωνών, καθώς εξελίχθηκε, έγινε κατανοητός ως συνώνυμο της σκηνής των ναυτικών επιχειρήσεων. Αυτή η σκηνή μπορεί να ερμηνευθεί, σαν μια γενική έννοια, ως το σύνολο των θαλάσσιων περιοχών όπου οι εμπόλεμοι στόλοι μπορούν νομίμως να επεκταθούν και τελικά οι εχθρότητες λαμβάνουν χώρα. Δεδομένης αυτής της έννοιας, «το ξέσπασμα του ναυτικού πολέμου μετατρέπει αυτόματα όλες τις ανοικτές θάλασσες σε μια ζώνη πολέμου». Στην αρχική του μορφή, ο όρος ήταν περιγραφικός των γεωγραφικών συντεταγμένων των θαλάσσιων εχθροπραξιών, είτε ήταν ενδεχόμενες είτε πραγματικές. Όσο περνούσε ο καιρός, η αντίληψη των εμπόλεμων ζωνών ενσωμάτωσε μια νομική σχέση, που συνίστατο στο υποτιθέμενο δικαίωμα ενός εμπολέμου να αναστείλει τη θαλάσσια κυκλοφορία μέσα σε μια οριζόμενη περιοχή, και στην αντίστοιχη υποχρέωση μιας ουδέτερης περιοχής, στην οποία δεν θα μπορούσε να σαλπάρει προς αποφυγή βύθισης σκαφών. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος σφράγισε αυτόν τον βαθμιαίο εκφυλισμό της έννοιας των εμπόλεμων ζωνών, δηλώνοντας μια γεωγραφικώς καλά καθορισμένη και περιορισμένη περιοχή για τις ναυτικές επιχειρήσεις με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ασφάλεια των μη εμπόλεμων εμπορικών πλοίων, και απεικονίζοντας απέραντες θαλάσσιες περιοχές, όπου η ναυτιλία θα μπορούσε να υπόκειται στην ουσιαστικά απροειδοποίητη επίθεση και την άνευ διακρίσεως καταστροφή. Μια εμπόλεμη ζώνη είναι ουσιαστικά μια ζώνη ελευθέρων πυρών. Η εισαγωγή αυτού του είδους ζώνης έγινε στις 4 Νοεμβρίου 1914, όταν η Βρετανική κυβέρνηση ανακήρυξε ολόκληρη τη Βόρεια Θάλασσα στρατιωτική περιοχή και ορίστηκε ως ένα μέρος όπου η εμπορική ναυτιλία, οι έμποροι όλων των χωρών, τα αλιευτικά και όλα τα λοιπά σκάφη θα εκτίθονταν σε σοβαρούς κινδύνους λόγω της απαραίτητης ναρκοθέτησης και λόγω της έρευνας των πολεμικών πλοίων νυχθημερόν για τυχόν ύποπτα σκάφη. Τρεις μήνες αργότερα, στις 4 Φεβρουαρίου 1915, η Γερμανία δημοσίευσε ένα διάταγμα σύμφωνα με το οποίο τα ύδατα γύρω από τη Μεγάλη Βρετανία ανακηρύχτηκαν εμπόλεμη ζώνη, καθορίζοντας μια περιοχή όπου όλα τα εχθρικά εμπορικά σκάφη, που θα συναντιόνταν σε αυτά τα νερά, θα καταστρέφονταν, ακόμα κι αν δεν ήταν πάντα εφικτό να σωθούν τα πληρώματα και οι επιβάτες τους. Επιπλέον, προειδοποίησαν τα ουδέτερα σκάφη ότι δεν θα μπορούσαν πάντα να τα προστατεύουν από τα δεινά των επιθέσεων, που προορίζονταν για τα εχθρικά πλοία. Με άλλα λόγια, εισήγαγαν και απαίτησαν τη νομιμότητα των ζωνών ελευθέρων πυρών λόγω των εμπόλεμων αντίποινων. Το μόνο που θα μπορούσε να προκύψει από μια τέτοια έκβαση είναι η αυξανόμενη απανθρωπιά και η ανεξέλεγκτη κλιμάκωση των εχθροπραξιών. Αρκετά ήταν τα θλιβερά περιστατικά, που συνδέθηκαν με τις εμπόλεμες ζώνες, όπως η βύθιση του Lusitania, στις αρχές Μαΐου του 1915, με οποίο χάθηκαν 1.000 ανθρώπινες ζωές. Αν και ο φόρος θανάτου δεν ήταν συγκρίσιμος με αυτόν του Lusitania, 3

ο τορπιλισμός των πλοίων Arabic και Hesperian πυροδότησε εκ νέου την αγανάκτηση του κόσμου, που έβλεπε τις εμπόλεμες ζώνες να ξετυλίγονται μπροστά του στην σκληρότερη μορφή τους. Και μόλις λίγους μήνες αργότερα, η εστίαση μετατοπίστηκε στη Μεσογειακή σκηνή, όπου τα Ancona και Persia βυθίστηκαν μαζί με εκατοντάδες των επιβατών τους σε ένα νέο ξέσπασμα βαναυσότητας. Όσον αφορά στο θέμα της ευθύνης, οι Γερμανοί διοικητές των U-πλοίων καθοδηγήθηκαν για να επιτεθούν και να δραπετεύσουν χωρίς να ανέβουν στην επιφάνεια και χωρίς παρουσίαση της σημαίας τους, κάτι που προσέφερε φυσικά την απίστευτη ευκολία στο Γερμανικό Ναυαρχείο να αρνηθεί την ανάμειξη τους σε οποιαδήποτε ανεπίκαιρη επίθεση. Η εισαγωγή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου απέδειξε κάτι πεζά επαναλαμβανόμενο: οι εμπόλεμοι δε δίστασαν να προσφέρουν τετριμμένες υποσχέσεις, ότι θα παρέμεναν πιστοί στις διεθνείς δεσμεύσεις τους, δηλώνοντας αφοσίωση στο κράτος δικαίου, ενώ στην πραγματικότητα περίμεναν μια ευκαιρία για να απελευθερωθούν από τους περιορισμούς του. Σε αυτό το σημείο έγγυται μια αξιοπρόσεχτη διαφορά στον τρόπο που οι εμπόλεμες ζώνες δικαιολογήθηκαν κατά τη διάρκεια των δύο Παγκόσμιων Πολέμων. Κατά την έναρξη του πολέμου τακτικής των U- πλοίων το 1915 η Γερμανική κυβέρνηση έκανε αποκλειστική αναφορά στα αντίποινα ως μια επιβληθείσα πορεία συμπεριφοράς λόγω των υποτιθέμενων παράνομων μεθόδων εχθροπραξίας, που εισήχθησαν από τις Συμμαχικές Δυνάμεις. Σε όλα τα ανακοινωθέντα, που ακολούθησαν, η επίκληση του δικαιώματος της ανταπόδοσης έγινε ένα καταχρασμένο στερεότυπο. Το Βρετανικό πολεμικό γραφείο δεν επιδίωξε τίποτα λιγότερο για να νομιμοποιήσει ανάλογες πολεμικές τακτικές μέσω του δόγματος της αντεκδίκησης. Κατά γενική ομολογία, η πρακτική των εμπόλεμων ζωνών, στη δεκαετία του '40, δεν προκάλεσε τον ίδιο κατακλυσμό διαμαρτυριών μεταξύ των ουδετέρων όπως συνέβη είκοσι πέντε έτη νωρίτερα. Επιπλέον, οι κάτοικοι των ουδέτερων χωρών, και πιο συγκεκριμένα των Ηνωμένων Πολιτειών, μόλις μπήκαν στον πόλεμο, προσέφυγαν σε άνευ διακρίσεως, απεριόριστες καταστροφές με πολύ λιγότερο δισταγμό από ό, τι στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το θέμα των εμπόλεμων ζωνών εμφανίστηκε για άλλη μια φορά στη δεκαετία του '80 και στιγματίστηκε από ένα τραγικό γεγονός: στις 2 Μαΐου 1982, το Αργεντινό ταχύπλοο σκάφος Belgrano τορπιλίστηκε και βυθίστηκε με 1.042 άτομα στο κατάστρωμα, ενώ έπλεε στα περίπου 36 n.m. έξω από το νοτιοδυτικό σημείο της 200 n.m ζώνης αποκλεισμού. Το ταχύπλοο σκάφος ήταν ο στόχος μιας αιφνιδιαστικής επίθεσης από δύο τορπίλες και βυθίστηκε μέσα σε 30 λεπτά. Το επεισόδιο τόνισε, με τον πιο τραγικό τρόπο, πόσο περιττές και προκλητικές είναι όλες αυτές οι παραλλαγές των ζωνών. Τι παραπάνω μπορεί να ειπωθεί από το γεγονός ότι πέντε μέρες μετά από τη βύθιση του ταχύπλοου σκάφους Argentine, η Βρετανική κυβέρνηση κατήργησε ουσιαστικά τη στρατηγική της εμπόλεμης ζώνης... Το περιστατικό του Belgrano έφερε τη Βρετανική κυβέρνηση πολύ κοντά σε μια κατηγορία που αφορούσε λίγο- πολύ την προδοσία ή ακόμα και ένα σκόπιμο φόνο. Αλλά όλες οι κινήσεις της κυβέρνησης ήταν καλά προσεγμένες και όλες οι δηλώσεις επιμελώς δομημένες προκειμένου να επιδείξουν μια καταπληκτική συνέπεια με τον νόμο της αυτοάμυνας. «Λόγω των ενδείξεων ότι το Belgrano αποτελούσε απειλή για την ομάδα αποστολής, η ακριβής θέση και πορεία του τη στιγμή που βυθίστηκε, δεν είναι σχετικές.» Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι, με την καθιέρωση και την επιβολή αυτών των ζωνών, η Μεγάλη Βρετανία προσπάθησε να θέσει νέες «πορείες» για την ήδη αμφίβολη έννοια της προληπτικής αυτοάμυνας. Ο Lawrence 4

Freedman σχολιάζει, «οποιαδήποτε στρατιωτική δραστηριότητα, η οποία δεν είναι για αμυντικούς λόγους, ακόμα κι αν είναι προληπτική, καταντάει προσβολή.» Ο Αύγουστος του 1986 θεωρείται ως μια άλλη κρίσιμη καμπή όσον αφορά στη σκηνή των ναυτικών επιχειρήσεων. Στις 12 Αυγούστου, το Ιράκ οργάνωσε την πρώτη επίθεσή του ενάντια στον Ιρανικό τερματικό σταθμό πετρελαίου στο νησί Sirri, προσθέτοντας μια νέα διάσταση στη ναυτική διαμάχη. Το Σεπτέμβριο, συνολικά δέκα έξι σκάφη έπαθαν ζημιές μόνο μέσα σε μια εβδομάδα. Το Μάρτιο του 1988, ως επακόλουθο μιας αψιμαχίας με τις Ιρανικές δυνάμεις, το Κουβέιτ απείλησε για πρώτη φορά να λάβει αντεκδικητικά μέτρα. Τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου, Αμερικανικές δυνάμεις κατέστρεψαν με βομβαρδισμό τις Ιρανικές πλατφόρμες πετρελαίου Sassan και Sirri, και εμπλάκησαν με αρκετά Ιρανικά θωρηκτά, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς «σε απάντηση μιας επίθεσης από την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν ενάντια σε ένα ναυτικό σκάφος των Ηνωμένων Πολιτειών». Παρά τον προφανή αντεκδικητικό χαρακτήρα της, η Αμερικανική δράση κρύφτηκε πίσω από τη δικαιολογία της αυτοάμυνας. Το ζήτημα των εμπόλεμων ζωνών θα έκανε και πάλι την εμφάνισή του τον Ιούλιο του 1988, λόγω της κατάρριψης ενός επιβατηγού αεροσκάφους από ένα Αμερικανικό ταχύπλοο πάνω από το στενό του Hormuz. Στις 3 Ιουλίου 1988, η Ιρακινή πτήση 655 από το Bandar Abbas στο Ντουμπάι έληξε λίγα λεπτά μετά από την απογείωση, καθώς το Ιρανικό αεροσκάφος εξερράγη στον αέρα αφότου αντιμετώπισε δύο πυραύλους, που εκτοξεύθηκαν από το USS Vincennes. Οι 290 επιβάτες και το πλήρωμα, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 100 γυναικών και παιδιών, χάθηκαν στο τραγικό περιστατικό. Σύμφωνα με την κυβέρνηση των ΗΠΑ, το Vincennes κατά την διάρκεια του γεγονότος εμπλεκόταν με μικρά Ιρανικά περιπολικά σκάφη, μετά από μια αψιμαχία που περιελάμβανε ένα Ιρανικό κανονιοφόρο και το ελικόπτερο του Vincennes. Κατά την απάντηση των ΗΠΑ, το Vincennes πυροβόλησε για αυτοάμυνα αυτό που θεώρησε εχθρικό Ιρανικό στρατιωτικό αεροπλάνο, αφού είχε στείλει επαναλαμβανόμενες προειδοποιήσεις. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ronald Reagan αποκάλεσε την κατάρριψη του Ιρανικού αεροσκάφους ως μια «φοβερή ανθρώπινη τραγωδία», αλλά παρ όλα αυτά, τίποτα παραπάνω από «μια καθαρά αμυντική πράξη». Κάνοντας μια αναδρομή... στο Προσχέδιο της Συνθήκης του 1939 υποστηρίχθηκε ότι κανένα κράτος δεν ήταν υπέρ της νομιμότητας των εμπόλεμων ζωνών ή των περιφραγμένων περιοχών. Ακόμη και οι ουδέτεροι διαμαρτυρήθηκαν ενάντια στην καθιέρωση τέτοιων ζωνών. Ο Παγκόσμιος Πόλεμος δεν παρήγαγε ουσιαστικά στοιχεία υπέρ της νομιμότητας τέτοιας εμπόλεμης φιλοδοξίας. Επιπλέον, το Εγχειρίδιο του San Remo καθιστά αρκετά σαφές, αν και είναι διατυπωμένο σε κάπως μπερδεμένους όρους, ότι οι ζώνες αποκλεισμού είναι και θα παραμείνουν παράνομες και επιβεβαιώνει το καθιερωμένο εμπόλεμο δικαίωμα ελέγχου των ουδέτερων σκαφών και αεροσκαφών στην άμεση εγγύτητα των ναυτικών επιχειρήσεων. Εάν εξετάσουμε τη νομιμότητα μιας εμπόλεμης ζώνης θα βρούμε να εξαρτάται από τις προσταγές της λογικής. Κατ' αρχάς, η έννοια της λογικής, ανεξάρτητα από το πόσο βαθειά ριζωμένη είναι σε νομικά, θεωρητικά και νομιμολογικά συστήματα, συνεχίζει να ενσωματώνει κάτι διανοητικώς ατίθασο ή απρόσιτο. Λαμβάνοντας υπόψη τη φύση της έννοιας της λογικότητας, ένα πλήθος σοβαρών παρανομιών θα μπορούσε να απαιτήσει την αδιατήρητη νομιμότητα στο όνομα της στερεότυπης «λογικής». Τις περισσότερες φορές, λειτουργούσε ως κάτι το ουτοπικό, συμβάλλοντας στη σύγχυση, 5

εάν όχι στο χάος. Σχεδόν οποιαδήποτε νοερή τακτική θα μπορούσε να εφαρμοστεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ως ένα σχεδιάγραμμα λογικότητας. Πώς μπορεί κάποιος να αναλύσει λογικά την καθιέρωση και την επιβολή μιας εμπόλεμης ζώνης αντιμετωπίζοντάς την ως ανάμειξη μιας νομικώς προστατευόμενης αρχής; Η λογική δεν είναι μια υλοποιημένη έννοια από μόνη της. Προϋποθέτει ένα νομικό συλλογισμό αρχών, που της δίνουν ζωή και μια υλική αίσθηση σε αυτό που ειδάλλως θα παρέμενε ένας νομικός χείμαρρος. Το διεθνές δίκαιο πάσχει χρόνια από τέτοιες αμελείς έννοιες, οι οποίες, αν και ανακοινώνουν νέες δυνατότητες για τα στάσιμα προβλήματα, έχουν φτάσει τελικά να πολλαπλασιάζουν τα αδιέξοδα. Η υιοθέτηση των συγκεχυμένων εννοιών με την προσδοκία της διευκρίνισης των νομικών αρχών ηχεί κάπως παράδοξο. Άραγε το πνεύμα πρέπει να πειστεί, για ακόμη μια φορά, ότι είναι ένας νόμος, που προοδεύει και που παρ όλα αυτά, προστατεύει το αβέβαιο; «Πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το σύστημα των εμπόλεμων ζωνών είναι αντίθετο προς το νόμο, όταν εφαρμόζεται ενάντια σε ουδετέρους, αλλά και στις σχέσεις μεταξύ των εμπολέμων.» Εκτός κι αν κάποιος είναι έτοιμος να παραβλέψει ολόκληρα κεφάλαια των κλασσικών πολεμικών νόμων, εκτός κι αν δε δώσει σημασία στη διάκριση μεταξύ του εμπορικού ναυτικού και των ναυτικών δυνάμεων, ή, εκτός κι αν προβλέψει την έννοια της ουδετερότητας ως ντε φάκτο καταργημένης, η έννοια των εμπόλεμων ζωνών θα πρέπει να παραμείνει έξω από τα όρια της νομιμότητας. «Υπάρχει μια σαφής διάκριση μεταξύ του δικαιώματος ενός εμπολέμου να καταστρέψει ένα εχθρικό εμπορικό σκάφος και του δικαιώματος να καταστρέψει τις ζωές των αμάχων και των ουδετέρων, που μπορεί να υπάρχουν εν πλω. Το πρώτο, υπό ορισμένους όρους, είναι νόμιμο, το τελευταίο δεν είναι ποτέ δικαιολογημένο.» 6

ΜΕΡΟΣ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι ζώνες πολέμου έχουν πάψει από καιρό να είναι μια καινοτομία, αλλά παραμένουν ένα νομικό αίνιγμα. Αν και υπάρχουν για σχεδόν έναν αιώνα, το ζήτημα παραμένει άλυτο, καθώς τροφοδοτεί μια παρατεταμένη νομική κερδοσκοπία. Το θέμα της νομιμότητας της στρατηγικής των ζωνών πολέμου απεικονίζει το είδος των νομικών διαμαχών τις οποίες θα πρέπει να αντιμετωπίσει μια πιθανή προσπάθεια κωδικοποίησης των νόμων της ναυτικής εχθροπραξίας. Το πρόβλημα προκύπτει, όταν ένας πεπαλαιωμένος νομικός οργανισμός επικαλύπτει την αναπτυσσόμενη κρατική πρακτική, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τις προσταγές του, όταν νέα δεδομένα ανατρέπουν τις θεμελιώδεις αρχές του ανθρωπιστικού νόμου. Από την έννοια και την εξέλιξή του αρχικά, ο όρος έγινε κατανοητός ως συνώνυμο της σκηνής των ναυτικών διαδικασιών. Η σκηνή των ναυτικών διαδικασιών μπορεί να ερμηνευθεί, σαν μια γενική έννοια, ως το σύνολο των θαλάσσιων περιοχών όπου οι εμπόλεμοι στόλοι μπορούν νομίμως να επεκταθούν και τελικά οι εχθρότητες λαμβάνουν χώρα υπό αυτή την έννοια, «το ξέσπασμα του ναυτικού πολέμου μετατρέπει αυτόματα όλες τις ανοικτές θάλασσες σε μια ζώνη πολέμου». Αλλά μπορεί επίσης να ερμηνευτεί, με ένα πιο αυστηρό ορισμό, ως ο τομέας των πραγματικών ή επικείμενων ναυτικών δεσμεύσεων. Σε αυτήν την τελευταία αντίληψη, μια ζώνη πολέμου είναι περιορισμένη στις θαλάσσιες εκτάσεις, που είναι προσιτές μέσα στην ακτίνα των όπλων ενός εμπόλεμου στόλου, ο οποίος δεσμεύει ή προσεγγίζει εχθρικές μονάδες. Οι πολεμικές ζώνες έχουν συνδεθεί με τους ευρείς καθώς και με τους στενούς προσδιορισμούς της σκηνής των ναυτικών διαδικασιών. Επομένως, η έννοια στην αρχική μορφή της, ήταν περιγραφική των γεωγραφικών συντεταγμένων των εχθροτήτων εν πλω, είτε ήταν ενδεχόμενες είτε πραγματικές. Προφανώς, τέτοιου είδους εκδηλώσεις ίσχυαν μόνο την περίοδο που η ναυτική εχθροπραξία δεν απεικονιζόταν ως τίποτα άλλο πέρα από κύρια πλοία που αντάλλαζαν υπεκφυγές. Η εμφάνιση της οικονομικής εχθροπραξίας στη θάλασσα και το φοβερό δημιούργημα της ναυτικής εχθροπραξίας, δηλαδή το υποβρύχιο, ήρθαν να αλλάξουν δραστικά την έννοια της ναυτικής δέσμευσης, και η ιδέα μιας πολεμικής ζώνης επηρεάστηκε εξίσου. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, παραδείγματος χάριν, είναι η εντυπωσιακή αδράνεια των εμπόλεμων στόλων επιφάνειας, ειδικότερα του Βρετανικού «Μεγάλου Στόλου» με εξαίρεση τη διάσημη Μάχη της Γιουτλάνδης, σε αντίθεση με την εκπληκτική Γερμανική εκστρατεία των U-πλοίων, που σύντομα κέντρισε το ενδιαφέρον του παγκόσμιου ναυτιλιακού εμπορίου. Πώς μπορεί κάποιος να υπολογίσει, πόσο μάλλον να καθορίσει, τον τομέα των πραγματικών ή επικείμενων ναυτικών δεσμεύσεων κάτω από τέτοιες συνθήκες; Παρ όλα αυτά, με βάση τη στενότερη αντίληψη της σκηνής των ναυτικών επιχειρήσεων, συναντάμε μια ανίσχυρη νομική επίπτωση, όπου, δεδομένου ότι η ναυτική δέσμευση αφορά αποκλειστικά τα εμπόλεμα θωρηκτά, οι κάτοικοι μιας ουδέτερης χώρας θα πρέπει να υποκύψουν στην εμπόλεμη φιλοδοξία της αντιμετώπισης ενός απρόσκοπτου εχθρού, δηλαδή στον αποκλεισμό της παρέμβασης τρίτων σκαφών. Η ιδέα του να βλέπουν κατά κύριο λόγο τα άγρια λημέρια των στόλων αντίστασης ως περιοχές 7

ενδεχομένως επικίνδυνες στην ουδέτερη ναυτιλία, είχε δώσει τόπο στην ιδέα της δημιουργίας μιας σταθερής ζώνης, ανεξάρτητα από τη θέση της ναυτικής δέσμευσης, με σκοπό την υπεράσπιση των στρατηγικών παραλιακών περιοχών. Αυτό που ήταν νέο ήταν η ιδέα της καθιέρωσης μιας σταθερής ζώνης με ακριβή γεωγραφικά όρια. Υπό αυτήν τη μορφή, θα μπορούσε να υπάρξει μια ανακοίνωση, έτσι ώστε όλοι να γνωρίζουν την ακριβή έκτασή της. Μια υβριδική αντίληψη προέκυψε σύντομα, συνδέοντας την ιδέα της εγγύτητας των ναυτικών δεσμεύσεων με αυτή των αμυντικών θαλάσσιων περιοχών. Η έννοια της εγγύτητας των πραγματικών ή επικείμενων ναυτικών δεσμεύσεων ενέπνευσε την αντίληψη του περιορισμού της περιοχής συγκρούσεων, ώστε να μειωθούν οι απώλειες μεταξύ των αθώων ουδέτερων σκαφών, ενώ η έννοια των αμυντικών θαλάσσιων περιοχών προώθησε την ιδέα της πιστοποίησης μιας ζώνης σταθερών ορίων. Σε αυτή την περίπτωση μια εμπόλεμη ζώνη σήμαινε αυτοπεριορισμό στον τομέα των επιχειρήσεων, ένας συνειδητός εντοπισμός της σύγκρουσης μαζί με μια προσπάθεια να αποφευχθεί, όσο το δυνατόν περισσότερο, οποιαδήποτε παράπλευρη ζημιά, που επιβλήθηκε στα αθώα, ουδέτερα σκάφη. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ανέτρεψε αυτήν τη νοοτροπία, υπό την έννοια ότι οι πολεμικές ζώνες αποσυνδέθηκαν από την προσπάθεια να ελαχιστοποιηθεί η ουδέτερη παράπλευρη ζημιά και αντί αυτού δήλωσαν την προκηρυγμένη υποχρέωση να επιβληθεί η πιο καταστρεπτική ζημιά που θα μπορούσε να γίνει στην ουδέτερη ζώνη ναυτιλιακού εμπορίου με τον εχθρό. Ακολουθώντας τη λογική, που κρύβεται πίσω από τις Γερμανικές ζώνες πολέμου, οι οποίες καθιερώθηκαν για τους σκοπούς της εκστρατείας U-πλοίων, η ουδέτερη εμπορική ναυτιλία παρουσιάστηκε με την πιο στενή έννοια της ως ο αναπόφευκτα άμεσος στόχος της υποβρύχιας εχθροπραξίας. Κατά συνέπεια, η αντίληψη των πολεμικών ζωνών ενσωμάτωσε τελικά μια νομική σχέση, που συνίσταται στο υποτιθέμενο δικαίωμα ενός εμπολέμου να αναστείλει τη θαλάσσια κυκλοφορία συνολικά μέσα σε μια οριζόμενη περιοχή, και στην αντίστοιχη υποχρέωση μιας ουδέτερης περιοχής, όπου δεν θα μπορεί να σαλπάρει προς αποφυγή βύθισης των σκαφών. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος σφράγισε αυτόν τον βαθμιαίο εκφυλισμό της έννοιας των πολεμικών ζωνών, δηλώνοντας μια γεωγραφικά καλά καθορισμένη και περιορισμένη περιοχή για τις ναυτικές επιχειρήσεις με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ασφάλεια των μη εμπόλεμων εμπορικών πλοίων, και απεικονίζοντας, τις περισσότερες φορές, απέραντες θαλάσσιες περιοχές, όπου η ναυτιλία θα μπορούσε να υπόκειται στην ουσιαστικά απροειδοποίητη επίθεση και την άνευ διακρίσεως καταστροφή. Στο δεύτερο μισό του αιώνα μας, η έννοια των εμπόλεμων ζωνών έχει επιδείξει τη διαρκή συνάφεια με το πρότυπο των Παγκόσμιων Πολέμων. Στην εποχή του Καταστατικού Χάρτη των Η.Ε, ωστόσο, η ζώνη πολέμου χρειάστηκε μια νέα αιτιολόγηση, συμβατή με το όραμα της διακρατικής, αφανισμένης βίας. Με την αυτοάμυνα να είναι η μόνη αναγνωρισμένη περίπτωση επιτρεπτής καταφυγής στη βία των όπλων των διεθνών σχέσεων και την προνοητική αυτοάμυνα να είναι η θλιβερή παρωδία της αξιωματικής απαγόρευσης για να χρησιμοποιήσουν βία, οι πολεμικές ζώνες ήρθαν να διευκρινήσουν τα όρια όπου αυτή η τελευταία «ανάγκη» του να επιτεθούν προνοητικά, θα μπορούσε να εφαρμοστεί. Κάτω από την πίεση ενός θετικού προσδιορισμού μιας εχθρικής μονάδας, και λαμβάνοντας υπόψη την προβληματική διάκριση μεταξύ της εχθρικής πράξης και της εχθρικής πρόθεσης, ο μηχανισμός των πολεμικών ζωνών κέρδισε τη διάκριση στα σύγχρονα ναυτικά δόγματα. Οι Γερμανοί δηλώνουν ότι, λόγω της ακραίας ευπάθειάς τους, τα U-πλοία αναγκάστηκαν να βυθίσουν 8

όλα τα εχθρικά εμπορικά πλοία, που συναντούσαν, αντί της επίσκεψης και έρευνας των φορτίων τους. Μια αξίωση, που προωθήθηκε κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου και απεικονίζεται μέχρι και σήμερα στην «πεποίθηση» ότι τα παρόντα σκάφη δεν φτιάχνονται για να αντέξουν τη ζημιά, αλλά θα πρέπει να προλαμβάνουν ένα θανατηφόρο πρώτο χτύπημα βασιζόμενοι σε εικασίες. Μια σύγχρονη ζώνη πολέμου αντιπροσωπεύει ουσιαστικά μια τέτοια εικασία. Ο Αγγλοαργεντινός πόλεμος στο Νότιο Ατλαντικό το 1982 αποτέλεσε χαρακτηριστικό παράδειγμα της νέας υποδήλωσης μιας πολεμικής ζώνης, ως μια γεωγραφικώς συγκεκριμένη περιοχή της προνοητικής αυτοάμυνας, επίσης γνωστή ως αποκλειστική ζώνη. Οποιοδήποτε σκάφος ή αεροσκάφος βρισκόταν μέσα στη σταθερή περίμετρο γύρω από τις Νήσους Φόλκλαντ, θεωρούνταν εχθρικό και έτοιμο για επίθεση από δυνάμεις που αποκρίνονταν υποθετικά σε μια επικείμενη απειλή. Οι ζώνες πολέμου, πέρα από τις στομφώδεις προσδοκίες ή τις ακαδημαϊκές δομές, έχουν ορίσει ένα καθορισμένο περιεχόμενο προς πράξη. Αυτό που πρέπει να επισημανθεί, επομένως, είναι η κεντρική έννοια όπως πλάστηκε στα χέρια των νομικών υπηρεσιών, των διπλωμάτων, των πολεμικών αρμοδίων και των ανώτερων υπαλλήλων του ναυτικού, καθ' όλη τη διάρκεια αυτού του αιώνα. Γι'αυτό η αναζήτηση των θεωρητικών ορισμών πρέπει να ξεκινήσει από αυτό το σημείο. Το στοιχείο της επίθεσης χωρίς προειδοποίηση, που, δεδομένου ότι δεν είναι πιθανό να προηγηθεί οποιαδήποτε προσπάθεια θετικής αναγνώρισης, διαφέρει ελάχιστα από μια άνευ διακρίσεως επίθεση, θεωρείται ότι έχει γίνει έμφυτο στις έννοιες της ζωνικής απαγόρευσης. Η ανάλυση που ακολουθεί, χτίζεται πάνω στην κατανόηση ότι μια ζώνη πολέμου, πέρα από προφάσεις, ελπιδοφόρες επιβεβαιώσεις και ευχολογίες, είναι ουσιαστικά μια ζώνη ελεύθερων πυρών, που έχει ως σκοπό ιστορικά να χρησιμοποιηθεί ώστε να νομιμοποιήσει, ή τουλάχιστον να παραμερίσει την ευθύνη για την άνευ διακρίσεως επίθεση στα εχθρικά ή ουδέτερα εμπορικά σκάφη. Αν και διάφοροι μελετητές υποστηρίζουν την άποψη του Maxwell Jenkins ότι «σαφώς μια ζώνη αποκλεισμού αυτή καθ' εαυτή, πρέπει να αξιολογηθεί χωριστά», 2 σύγχρονες πρακτικές έχουν εξυπηρετήσει στην ελαχιστοποίηση, εάν όχι στην εξάλειψη, οποιασδήποτε πρακτικής διαφοράς μεταξύ των αμυντικών/λειτουργικών και πολεμικών ή ζωνών αποκλεισμού, οι οποίες έχουν τυχόν υπάρξει εγκύρως στο παρελθόν. Τα 5 ναυτικά μίλια αμυντικών «φυσαλίδων», για παράδειγμα, γύρω από τα Αμερικανικά θωρηκτά, που επεκτείνονταν στον Περσικό Κόλπο προς το τέλος της δεκαετίας του '80, θα φαίνονταν να αντιπροσωπεύουν μια επιχειρηματική/επιθετική ρύθμιση. Παρ όλα αυτά, κατά συνέπεια του τραγικού Ιρανικού αεροπλανικού γεγονότος, ποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι δεν ήταν μια πραγματική ζώνη αποκλεισμού στην ουσία; Ο Karl Zemanek πρόσφατα έγραψε ότι «ο κοινός παρονομαστής όλων των πολεμικών ζωνών είναι η αξίωση της εμπόλεμης δήλωσης να αναστείλει στη ζώνη μερικούς ή όλους τους κανόνες του ναυτικού πολέμου. Πώς μπορεί ο νόμος, επομένως, να δεχτεί κάτι που είναι πέρα από την προσιτότητά του, κάτι ομολογουμένως άναρχο; Η επείγουσα ανάγκη για μια αναπροσαρμογή των νόμων της ναυτικής εχθροπραξίας ομολογείται συνήθως, αλλά η ερώτηση παραμένει: με ποιο κόστος, σεβόμενοι ποιες βασικές αρχές και εξυπηρετώντας ποια τεχνολογία; 9

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΑΝΟΜΙΑΣ: ΑΠΟ ΤΟ LUSITANIA ΣΤΟ ΙΡΑΝΙΚΟ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ 1 ΠΡΟΩΡΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΖΩΝΩΝ Συχνά υποστηρίζεται ότι ο Ρωσσοϊαπωνικός Πόλεμος του 1904-5 εμπλούτισε διπλά την τέχνη της ναυτικής εχθροπραξίας, εισάγοντας την απασχόληση στις πολεμικές ζώνες και μια μεγάλης κλίμακας ναρκοθέτησης στη θάλασσα. Αυτή η κοινοτυπία επαναλαμβάνεται συστηματικά μέχρι τις μέρες μας, αν και ισχύει μόνο εν μέρει. Η ναρκοβολή ασκήθηκε αποτελεσματικά κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου του 1861-5 από τις Ομοσπονδίες, όμως είχε ουσιαστικά αμυντικό χαρακτήρα. Από εκείνη την άποψη, επομένως, η δυσάρεστη εκστρατεία των ναρκών από το Port Arthur μπορεί να θεωρηθεί ως πρωτόγνωρη, αλλά όσον αφορά στις εμπόλεμες ζώνες, δεν πρέπει κανείς να οδηγείται σε λανθασμένα συμπεράσματα. Οι αμυντικές θαλάσσιες περιοχές, που αναδείχθηκαν προς επιδίωξη της αυτοκρατορικής διάταξης Νο 11 της 23ης Ιανουαρίου 1904, είναι ελλειπείς ακόμη και κατά την πιο μακρινή σχετικότητα στη σύγχρονη στρατηγική του αποκλεισμού ζωνών. Η ελευθερία κινήσεων των ουδέτερων σκαφών περιορίστηκε σημαντικά και η ρύθμισή τους ήταν αυστηρή, αλλά όχι και εντελώς απαγορευμένη. Καμία επίθεση δεν προβλέφθηκε για τους παραβάτες. Ήταν μάλλον ένας αμυντικός αυτοαποκλεισμός, υπό την έννοια οτι η Ιαπωνία προσπάθησε να εξασφαλίσει τον απόλυτο έλεγχο της μετάβασης των ξένων σκαφών μέσω της θάλασσιας προσέγγισης. Η κύρωση που προβλεπόταν για τους εισβολείς, δεν ποίκιλλε από τον κλασσικό κίνδυνο σύλληψης και κατάσχεσης, που συνδέονταν από μέτρα αποκλεισμού. Το ιαπωνικό παράδειγμα το υιοθέτησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες με το που μπήκαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Διάφορες αμυντικές θαλάσσιες περιοχές πιστοποιήθηκαν, το μέγιστο πλάτος των οποίων ήταν περίπου 13 n.m. Πάλι ο μικρός έλεγχος στην ξένη ναυτιλία, που προσπάθησε να αποκλείσει την πρόσβαση στους κύριους λιμένες ή τις στρατηγικές τοποθεσίες, ήταν ο δηλωμένος στόχος και ο αμυντικός χαρακτήρας της αντιδιαμάχης. 2 Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Α Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΖΩΝΙΚΗΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ Η επέκταση των πολεμικών ζωνών προοριζόταν για να κερδίσει μια σαφή διάκριση με το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Έκτοτε, η έννοια των στρατιωτικών, φραγμένων ή επικίνδυνων περιοχών ριζώνει στο ναυτικό ιδίωμα και απεικονίζει τα νέα δεδομένα, που οι σύγχρονες στρατηγικές έπρεπε να αντιμετωπίσουν. Ανέλαβαν ή απείλησαν τόσες πολλές διαφορετικές ναυτικές επιχειρήσεις κάτω από την ενδυμασία της επιβολής μιας πολεμικής ζώνης, που η έννοια σύντομα απέκτησε μια παραπαίουσα ελαστικότητα και μετατράπηκε σε ένα πολεμικό κώδικα πρόσβασης για κάθε χρήση. Η αλυσίδα των γεγονότων αναθεωρήθηκε σε εξαντλητικό σημείο και σε 10

διάφορα επίπεδα, έτσι ώστε πιθανώς μόνο μερικά καίρια σημεία να απαιτούνταν. Η μετάβαση από την πρακτική εξοπλισμού των αμυντικών ναρκοπεδίων στην εγγύτητα των τρωτών παράκτιων περιοχών, ως την πρακτική της τοποθέτησης τεράστιων «φραγμάτων ναρκών» στις απέραντες περιοχές, επικίνδυνες για τη ναυτιλία, ή ακόμα και του τορπιλισμού σκαφών της γραμμής επιβατών χωρίς ειδοποίηση, ήταν αιφνιδιαστικά σύντομη. ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΝ Από τα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1914 η Μεγάλη Βρετανία είχε εξαγγείλει την πρόθεσή της να κλείσει διάφορα λιμάνια της Ανατολικής Ακτής στην Ολλανδική ναυτιλία και να προστατεύσει τις θαλάσσιες προσεγγίσεις της με το να ναρκοθετήσει ορισμένα τμήματα των χωρικών υδάτων της. Η Βρετανική Διάταξη της 28ης Σεπτεμβρίου 1914, αναφέρεται στα «εξαιρετικά μέτρα», ή τα «ειδικά μέτρα ελέγχου», και προβάλλει ότι «οποιοδήποτε ουδέτερο αλιευτικό σκάφος, που βρίσκεται στη Ανατολική Ακτή της Μεγάλης Βρετανίας... πρέπει να αντιμετωπίζεται με υποψία συμμετοχής σε ναρκοβολή», ενώ «τα πληρώματα (αλιευτικών πλοιαρίων, που συμμετέχουν στην παράνομη ναρκοβόληση, ή σκαφών, που αντιστέκονται της σύλληψης ή που προσπαθούν να δραπετεύσουν), όντας αναρμόδιοι πολεμιστές, θα είναι υποχρεωμένα να αντιμετωπιστούν ως πολεμικοί εγκληματίες και θα πυροβολούνται μετά από δίκη από το δικαστήριο Martial. Πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου 1914... Το στενό του Ντόβερ ναρκοθετήθηκε σε ένα σημείο έξω από τη Βελγική ακτή. Το Βρετανικό Ναυαρχείο δήλωσε τα αρμόζοντα όρια αυτού που αποδείχθη να είναι μια απειλούμενη ζώνη, ενώ δεν παρέλειψε να πει ότι η ναυτιλία δεν πρέπει να θεωρείται λιγότερο επισφαλής πέρα από αυτά τα όρια. Εντός ολίγων ημερών το Γαλλικό Υπουργείο Ναυτιλίας δήλωσε την καθιέρωση μιας ζώνης επικίνδυνης στη ναυσιπλοΐα προς τη Μεσόγειο, την οποία οι Γαλλικές ναυτικές δυνάμεις υλοποίησαν ναρκοθετώντας τα χωρικά ύδατα του Αυστροουγγρικού Βασιλείου και τα κανάλια μεταξύ των νησιών κατά μήκος της Δαλματικής ακτής. Η πράξη αυτή έγινε για να αντισταθμιστεί με παρόμοια μέτρα, που είχαν παρθεί από το Αυστροουγγρικό ναυτικό στην Αδριατική. Αμέσως μετά από την τοποθέτηση του Βρετανικού ναρκοπεδίου στο Στενό του Ντόβερ έξω από τη Βελγική ακτή και τα Γαλλικά μέτρα στην Αδριατική, οι Ρωσικές ναυτικές αρχές προειδοποίησαν για παρόμοιες επικίνδυνες ζώνες για τη ναυσιπλοΐα γύρω από το αρχιπέλαγος Aaland στην είσοδο του κόλπου Riga. Αυτό το προοίμιο της εχθροπραξίας ναρκών κατά τη διάρκεια των ανοικτών περιόδων του Ευρωπαϊκού πολέμου απαιτεί τρεις παρατηρήσεις. Κατ' αρχάς, όλα τα μέτρα λήφθηκαν, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς, προκειμένου να απαντήσουν αποφασιστικά σε παρόμοια δράση από μέρους του εχθρού. Ο πόλεμος υπαινίσσεται το εξαιρετικό δικαίωμα της ανταπόδοσης, ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα, που κατά τη διάρκεια του τετραετούς πολέμου, θα υποστεί μια συνεχή υποτροπή. Τα αντίποινα έκαναν, επομένως, μια πρόωρη είσοδο σε μια σύγκρουση, που προορίστηκε για να πολεμηθεί όχι ως προς συμμόρφωση σε ένα σύνολο κανόνων, αλλά σε μια αναγνωρισμένη περιφρόνηση όλων των κανόνων. Δεύτερον, η διάκριση μεταξύ των αμυντικών και επιθετικών επιχειρήσεων σχετικοποιήθηκε και έγινε σύντομα προφανές ότι αυτές οι αρχικές ζώνες κινδύνου θα τροποποιούνταν ή θα εξαπλώνονταν προς αναζήτηση νέων καταστάσεων. Τρίτον, ο κίνδυνος, που σχετιζόταν με αυτές τις 11

προειδοποιητικές ζώνες, δηλ. η σιωπηλή τοποθέτηση ναρκών κατέστησε την έννοια πραγματικά συνδεμένη με την άνευ διακρίσεως εχθροπραξία. Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΖΩΝΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΥΡΩΝ Πριν λίγο καιρό, εντούτοις, η έννοια των επικίνδυνων ζωνών απέρριψε την ιδέα μιας φαινομενικά αμυντικής στο χαρακτήρα και περιορισμένης εκστρατείας ναρκών και πήρε μια νέα σημασία. Αν και οι εγγενείς ιδιότητες του γενικού αποκλεισμού και της αδυσώπητης καταστροφής παρέμειναν αμετάβλητες, η έννοια υποβλήθηκε σε τροποποίηση στο γεωγραφικό εύρος. Στις 4 Νοεμβρίου 1914, η Βρετανική κυβέρνηση ανακήρυξε ολόκληρη τη Βόρεια Θάλασσα στρατιωτική περιοχή, που ορίστηκε ως μέρος όπου η «εμπορική ναυτιλία όλων των ειδών, έμποροι όλων των χωρών, αλιευτικά και όλα τα λοιπά πλοία θα εκτεθούν στους σοβαρότερους κινδύνους λόγω των ναρκών που ήταν απαραίτητο να τοποθετηθούν και λόγω της έρευνας θωρηκτών άγρυπνα τη νύχτα και την ημέρα για τυχόν ύποπτα σκάφη». Τρεις μήνες αργότερα, στις 4 Φεβρουαρίου 1915, η Γερμανία δημοσίευσε ένα διάταγμα σύμφωνα με το οποίο τα νερά γύρω από τη Μεγάλη Βρετανία ανακυρήχθηκαν πολεμική ζώνη, καθορίζοντας μια περιοχή όπου «όλα τα εχθρικά εμπορικά σκάφη, που συναντώνται σε αυτά τα νερά, θα καταστρέφονται, ακόμα κι αν μπορεί να μην είναι πάντα δυνατό να σωθούν τα πληρώματα και οι επιβάτες τους». Επιπλέον, τα ουδέτερα σκάφη προειδοποιήθηκαν ότι «δεν θα μπορούν πάντα να αποτρέπονται από τα δεινά των επιθέσεων, που προορίζονται για τα εχθρικά σκάφη». Το Βρετανικό Ναυαρχείο προχώρησε σε μια λεπτομερή περιγραφή της επικίνδυνης περιοχής με το σχεδιασμό μιας γραμμής από το βόρειο σημείο του Hebrides μέσω των Νήσων Φαρόι στην Ισλανδία. Το διέταξε έτσι ώστε να αναγκαστούν τα εμπορικά σκάφη να παρεκκλίνουν και να πλεύσουν μέσω των στενών θαλασσών του Αγγλικού Καναλιού. Η γερμανική απάντηση εξέδωσε εξίσου ακριβή όρια για το σύμπλεγμα των Βρετανικών νησιών, έχοντας ως στρατηγικό στόχο της να κάνει το αντίστροφο από τους Βρετανούς, δηλαδή, να κρατήσουν τις προσεγγίσεις προς τη Βόρεια Θάλασσα ανοικτές, ελέγχοντας τη ναυσιπλοΐα μέσω του Αγγλικού Καναλιού. ΟΙ ΟΥΔΕΤΕΡΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ Η συγκλονιστική καινοτομία ότι οι ζώνες ελευθέρων πυρών εμφανίστηκαν για να επιβληθούν στο ναυτικό πολεμικό κώδικα δεοντολογίας, εμμέσως σχολιάστηκε στο Αμερικανικό Διάταγμα της 10ης Φεβρουαρίου 1915, που απευθυνόταν στη Γερμανική κυβέρνηση «το να δηλώσουμε ή να ασκήσουμε το δικαίωμα να επιτεθούμε και να καταστρέψουμε οποιοδήποτε σκάφος, που μπαίνει σε μια ορισμένη περιοχή των ανοικτών θαλασσών χωρίς πρώτα να καθορίζει την εμπόλεμη υπηκοότητά του και το χαρακτήρα παράνομης διακίνησης του φορτίου του, θα ήταν μια πράξη τόσο πρωτοφανής στη ναυτική εχθροπραξία, που αυτή η κυβέρνηση είναι απρόθυμη να πιστέψει ότι η Αυτοκρατορική Κυβέρνηση της Γερμανίας τη συλλογίζεται ως πιθανή σε αυτήν την περίπτωση». Στο μυαλό του Ολλανδού Υπουργού, η μόνη έννοια που βρίσκεται στο νόμο των εθνών και η οποία θα μπορούσε να έχει κάποια ομοιότητα με τη Βρετανική στρατιωτική περιοχή ή τη Γερμανική πολεμική ζώνη, ήταν αυτή της σφαίρας της άμεσης δράσης των 12

εμπόλεμων επιχειρήσεων, και πρότεινε ότι η νομιμότητα των νέων μέτρων πρέπει να αξιολογηθεί σύμφωνα με την τελευταία έννοια. Η Ολλανδική διαμαρτυρία της 16ης Νοεμβρίου 1914, ενάντια στη Βρετανική προκύρηξη δηλώνει εν μέρει: σύμφωνα με το Ανθρώπινο Δίκαιο μόνο ο τομέας της άμεσης δράσης των στρατιωτικών επιχειρήσεων των εμπολέμων αποτελεί την στρατιωτική ζώνη, όποπυ το αστυνομικό δικαίωμα ενός εμπόλεμου μπορεί να ασκηθεί. Μια θάλασσα τέτοιας σπουδαιότητας όπως είναι η Βόρεια Θάλασσα δεν μπορεί να αντιληφθεί σε όλη της την έκταση, όπως γίνεται με την περιοχή της άμεσης δράσης των επιχειρήσεων των εμπολέμων. Η Γερμανική κυβέρνηση δεν αμφισβήτησε ποτέ το γεγονός ότι η βύθιση και μόνο κατά την θέαση ενός σκάφους αποτέλεσε μια νέα μορφή θαλάσσιου πολέμου. Ο βασικός ισχυρισμός της ήταν ότι η καθιέρωση μιας ζώνης πολέμου ήταν μια απόφαση, που ουσιαστικά επιβλήθηκε λαμβάνοντας υπόψη τον πόλεμο πείνας της Μεγάλης Βρετανίας ή ήταν μια δικαιολογήσιμη αντεκδικητική πράξη ενάντια στις Βρετανικές παρανομίες. Η Γερμανική απάντηση, της 18ης Φεβρουαρίου 1915, στις κριτικές που εκφράστηκαν πέρα από τον Ατλαντικό, εκφράζουν τα εξής: λαμβάνοντας υπόψη αυτήν την κατάσταση η Γερμανική κυβέρνηση βλέπει τον εαυτό της αναγκασμένο μετά από έξι μήνες υπομονής και προσεκτικής αναμονής, να συμβιβαστούν με τη δολοφονική μέθοδο της Αγγλίας, που κηρύσσει θαλάσσιο πόλεμο με δραστικά αντιθετικά μέτρα... Η Γερμανία στην ανάγκη στην οποία έχει αναγκαστεί άνομα να υποπέσει, πρέπει να κάνει τα μέτρα της αποτελεσματικά για να αναγκάσει τον αντίπαλό της να διευθύνει τη θαλάσσια εχθροπραξία σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και έτσι να επανεγκαθιδρύσει την ελευθερία των θαλασσών. Με άλλα λόγια, ο εξαιρετικός χαρακτήρας χειρισμού μιας ζώνης πολέμου ελεύθερου πυρός αναγνωρίστηκε άμεσα και επανειλημμένα. Ήταν απλώς λόγω των εμπόλεμων αντίποινων που η νομιμότητα απαιτήθηκε για σημαντικότερες διαμαρτυρίες και για την εχθρική τακτική που η Γερμανία επιδίωξε να επανορθώσει με την προσφυγή στην απεριόριστη υποβρύχια εχθροπραξία με τη σχεδόν κατάργηση της διάκρισης μεταξύ της απόλυτης και υπό όρους παράνομης διακίνησης, την αμέλεια των Διακηρύξεων του Παρισιού και του Λονδίνου, τη συνιστώμενη χρήση των ψεύτικων σημαιών, τον εξοπλισμό των εμπορικών πλοίων και την παρότρυνση να εμβολίσουν τα Γερμανικές U-πλοία, την παράσπονδη τακτική των Q-σκαφών και τέλος τη μετατροπή ολόκληρης της Βόρειας Θάλασσας σε στρατιωτική περιοχή. Η ΑΥΞΑΝΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ Τίποτα άλλο από αυξανόμενη απανθρωπιά και ανεξέλεγκτη κλιμάκωση θα μπορούσαν να προκύψουν από μια τέτοια παροδική ανταλλαγή των αντίποινων και των αντίθετων αντίποινων. Ακόμη και η άσκηση των διοικητών των U-πλοίων να δίνουν λίγα συμβολικά λεπτά για προειδοποίηση πριν τορπιλίσουν τα εμπορικά σκάφη διήρκησε, αλλοίμονο, μόνο μερικές εβδομάδες. Η άγρια βύθιση του Lusitania στάθηκε ως παράδειγμα του μέτρου και του είδους της καταστροφής και συνδέθηκε με τις εμπόλεμες ζώνες, που ο κόσμος επρόκειτο να βιώσει τα υπόλοιπα τρία έτη του πολέμου. Με τη Διαταγή του Συμβουλίου της 11ης Μαρτίου 1915, η Βρετανική «κυβέρνηση διατήρησε μόνο μια ελάχιστη επαφή με τον κλασσικό νόμο της παράνομης διακίνησης, δηλώνοντας ότι οποιαδήποτε αγαθά θα ήταν κατασχέσιμα εφ' όσον ήταν θεωρούμενου εχθρικού προορισμού, ιδιοκτησίας ή προέλευσης.» Με αυτόν τον τρόπο τέθηκαν οι οδηγίες για το 13

νεωτεριστικό μεγάλης απόστασης αποκλεισμό. Από τον Οκτώβριο του 1915, το αναλογικό σύστημα χρησιμοποιήθηκε αρχικά εφεδρική διαδικασία προκειμένου να καταστήσουν τον οικονομικό αποκλεισμό των Κεντρικών Δυνάμεων πιο αυστηρό. Έχοντας απομακρυνθεί πολύ από τα γραπτά και το πνεύμα της ανεπικύρωτης Διακήρυξης του Λονδίνου του 1909, το Λονδίνο καθώς και το Παρίσι αποφάσισαν να την εγκαταλείψουν επίσημα στις 7 Ιουλίου 1916. Από το Φεβρουάριο του 1917, η Γερμανία αρνήθηκε επίσης όλα τα προσχήματα και εξαπέλυσε μια ανεξέλεγκτη υποβρύχια εκστρατεία. Μειώνοντας τις σαρωτικές πολεμικές πολιτικές στα μόλις λακωνικά ανακοινωθέντα, ανακοινώθηκε ότι «όλη η θαλάσσια κίνηση αντιτάχτηκε αμέσως με τη βοήθεια ναρκών και υποβρυχίων». Η άποψη του James Garner σχετικά με το θέμα ταιριάζει καλύτερα για να ολοκληρωθεί η εισαγωγή για την τακτική των εμπόλεμων ζωνών: «υπάρχει μια σαφής διάκριση μεταξύ του δικαιώματος ενός εμπολέμου να καταστρέψει ένα εχθρικό εμπορικό σκάφος και του δικαιώματος να καταστρέψει τις ζωές των αμάχων και των ουδετέρων, που μπορεί να υπάρχουν εν πλω. Το πρώτο, υπό ορισμένους όρους, είναι νόμιμο, το τελευταίο δεν είναι ποτέ δικαιολογημένο. Β ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΑΝΕΞΕΛΕΓΚΤΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΩΝ U-ΠΛΟΙΩΝ Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΟΥ LUSITANIA Η Γερμανική υποβρύχια πολιτική εχθροπραξίας εισήλθε σε μια κρίσιμη, δοκιμαστική περίοδο αφότου έγινε ενεργή στα μέσα Φεβρουαρίου του 1915, και καθ' όλη τη διάρκεια εκείνου του έτους. Η προφανής παρανομία της απρόκλητης και της άνευ διακρίσεως επίθεσης αποκαλύφθηκε με την τρομερή αιφνιδιαστική βύθιση μερικών επιβατηγών πλοίων με την συχνή απώλεια αθώων ζωών. Ο κακόφημος τορπιλισμός του υπερατλαντικού σκάφους γραμμής, Lusitania, στις αρχές Μαΐου του 1915, στο οποίο 1.000 άνθρωποι χάθηκαν, στέκεται πρώτο σε μία σειρά χτυπημάτων, που κατέδειξαν την ουσία μιας εμπόλεμης ζώνης στην σκληρότερη μορφή της. Τα πλοία Arabic και Hesperian, που βυθίζονται αντίστοιχα τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, αν και ο φόρος θανάτου δεν ήταν συγκρίσιμος με αυτόν του Lusitania, πυροδότησαν εκ νέου την αγανάκτηση του κόσμου. Κατά τη διάρκεια των μακρόχρονων ανταλλαγών διπλωματικών αντιπροσώπων, η Γερμανία βεβαίωσε τη κυβέρνηση των Η.Π.Α. οι διοικητές των U-πλοίων είχαν λάβει νέες διαταγές να απέχουν από βυθίσεις επιβατηγών πλοίων χωρίς προειδοποίηση. Έχοντας να αντιμετωπίσουν μια μετριασμένη, αλλά σταθερή διπλωματία Wil-sonian, οι Γερμανοί αισθάνθηκαν ότι έπρεπε να δώσουν περισσότερη ικανοποίηση από αυτή. Στις αρχές Οκτωβρίου, η Γερμανική κυβέρνηση αποκήρυξε τη βύθιση του Arabic ως πράξη που δεν συμμορφώνεται με τις σταθερές ναυτικές οδηγίες και ανήγγειλε την πρόθεσή της να αποζημιώσει τους Αμερικανικούς πολίτες, που σκοτώθηκαν στο ατύχημα. Επιπλέον, έδωσε διαβεβαιώσεις ότι θα απέχει από περαιτέρω απροειδοποίητες επιθέσεις ενάντια στα εμπορικά σκάφη, και ότι θα συνέχιζε την υποβρύχια εκστρατεία της, αλλά θα την περιόριζε αυστηρά στις καθιερωμένες διαδικασίες επίσκεψης και αναζήτησης. Ένας βραχύβιος και εύθραυστος τρόπος συμφωνίας (modus vivendi), ως εκ τούτου, επιτεύχθηκε μετά από έξι μήνες σκληρών διαπραγματεύσεων με τον οποίο έπρεπε νς σέβονται τους Αμερικανούς, που 14

βρίσκονταν σε εχθρικά σκάφη της γραμμής, και οι Αμερικανοί έμποροι θα ήταν απρόσβλητοι από απροσδόκητη υποβρύχια επίθεση. Όποια κι αν ήταν τα πολιτικά κίνητρα που κρύβονταν πίσω από τη Γερμανική ανάκληση, το γεγονός παραμένει ότι η πολιτική της λειτουργίας μιας ζώνης ελεύθερου πυρός φάνηκε να είναι, ακόμα και για τη Γερμανία, δικαιολογήσιμη. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο μηνών του 1915, η εστίαση μετατοπίστηκε στη Μεσογειακή σκηνή. Τα Ancona και Persia βυθίστηκαν μαζί με εκατοντάδες των επιβατών τους σε ένα νέο ξέσπασμα βαναυσότητας. Υπάρχουν δύο ιδιαίτερα σημαντικές πτυχές αυτών των γεγονότων. Κατ' αρχάς, καμία ζώνη πολέμου με οποιαδήποτε περιγραφή δεν ήταν δηλωμένη στη Μεσόγειο πριν από τις επιθέσεις, και εν δευτέροις, η ευθύνη για τις πράξεις δεν φάνηκε ποτέ να τέθηκε ως ερώτημα. Η πρώτη παρατήρηση θα μπορούσε να είχε δηλώσει την έκλειψη της έννοιας της πολεμικής ζώνης υπό αυτήν τη μορφή. Η βύθιση των Ancona και Persia έκανε νύξη για μια παρούσα κατάσταση που δεν θα έπρεπε να γίνει μια υιοθετημένη πολιτική πριν από το Φεβρουάριο του 1917, δηλαδή απεριόριστη υποβρύχια εχθροπραξία. Όσον αφορά στο θέμα της ευθύνης, οι Γερμανοί διοικητές των U-πλοίων καθοδηγήθηκαν για να επιτεθούν και να δραπετεύσουν χωρίς να ανέβουν στην επιφάνεια και χωρίς παρουσίαση της σημαίας τους, κάτι που προσέφερε φυσικά την απίστευτη ευκολία στο Γερμανικό Ναυαρχείο να αρνηθεί την ανάμειξη σε οποιαδήποτε ανεπίκαιρη επίθεση. ΥΨΗΛΕΣ ΔΙΑΚΥΒΕΥΣΕΙΣ Το Γερμανικό πολεμικό γραφείο σε ένα υπόμνημα της 10ης Φεβρουαρίου 1916, ανήγγειλε ότι όλα τα οπλισμένα εμπορικά σκάφη θα αφομοιώνονταν στα εχθρικά θωρηκτά και θα αντιμετωπίζονταν αναλόγως από την 1η Μαρτίου 1916. Έγινε σύντομα προφανές, εντούτοις, ότι τα Γερμανικά υποβρύχια δεν είχαν οποιοδήποτε πρόβλημα στο να ελέγξουν την ύπαρξη ή μη ενοχοποιητικών όπλων στα πλοία, που συνάντησαν. Τα συμβάντα των Tubantia και Sussex έκαναν ξεκάθαρη την πρόθεση της Γερμανίας να είναι η εκστρατεία αδιάκριτη όσο ποτέ. Αμέσως μετά από αυτές τις επιθέσεις, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Wilson, σε ένα υπόμνημα της 20ής Απριλίου 1916, απαίτησε την άμεση διακοπή της υποβρύχιας εχθροπραξίας ενάντια στην εμπορική ναυτιλία, απειλώντας τη ρήξη των διπλωματικών σχέσεων. Το Wilhelmstrasse, που απαντά σε αυτό το τελεσίγραφο αρνήθηκε να συμβιβαστεί και να μη συνεχίσει την υποβρύχια εχθροπραξία, αλλά αντί αυτού εμφανίστηκε διατεθειμένο να προσφέρει πλήρη ικανοποίηση σχετικά με το Sussex. Μέχρι το τέλος του 1916, το υποβρύχιο αναγνωρίστηκε ως αναμφισβήτητος επικεφαλής του Γερμανικού πολεμικού προγραμματισμού. Ο υπολογισμός, αν και μπορεί να ακουγόταν απλοϊκός, ήταν εντελώς σαφής και ρεαλιστικός. Ο ναύαρχος von Holtzendorff στο υπόμνημά του ήταν σχεδόν επιγραμματικός στην πρόβλεψη του τρόπου που η Γερμανία θα νικούσε: Η Αγγλία σιτιζόταν και έπαιρνε προμήθειες περίπου από 103/4 εκατομμύρια τόνους της Βρετανικής και ουδέτερης ναυτιλίας. Τα Γερμανικά U-πλοία, που λειτουργούσαν χωρίς περιορισμούς και τορπίλιζαν μόλις αντίκριζαν κάτι, θα μπορούσαν να καταστρέψουν 600.000 τόνους της ναυτιλίας το μήνα... Στο τέλος πέντε μηνών η Μεγάλη Βρετανία θα έχανε 39 τοις εκατό της χωρητικότητας, που χρησιμοποιούσε για τη μεταφορά των ουσιαστικών προμηθειών της, και η απώλεια θα ήταν τελική και 15

αναντικατάστατη. Φθάνω, επομένως, στο συμπέρασμα ότι ένας απεριόριστος πόλεμος U- πλοίων, που αρχίζει στην κατάλληλη στιγμή, θα επιφέρει την ειρήνη πριν από την περίοδο συγκομιδής του καλοκαιριού του 1917, το οποίο είναι πριν την 1η Αυγούστου. Η διακοπή με την Αμερική πρέπει να γίνει αποδεκτή. Δεν έχουμε καμία άλλη επιλογή από το να το κάνουμε. Ο υπολογισμός του Holtzendorff επαληθεύτηκε ουσιαστικά την άνοιξη του 1917. Ο ναύαρχος Jellicoe, ο πρώτος Λόρδος Θαλάσσης του Βρετανικού Ναυαρχείου, στο υπόμνημά του στην κυβέρνηση, στα τέλη Απριλίου, δεν έκανε τίποτα άλλο από το να παρουσιάσει την ανησυχητική, εάν όχι απελπιστική κατάσταση. Ο Michelsen, του οποίου η στρατιωτική αφήγηση των γεγονότων παραμένει μια από τις ακριβέστερες εργασίες μεταξύ των γερμανικών έργων, έχει σχηματοποιήσει την απόδοση των U-πλοίων καθ όλη τη διάρκεια του Παγκοσμίου Πολέμου, διακρίνοντας τρεις φάσεις: στη φάση της περιορισμένης υποβρύχιας εχθροπραξίας, που άρχισε στις 22 Φεβρουαρίου 1915, και τελείωσε στις 24 Απριλίου 1916. Η Γερμανική Ναυτική Διοίκηση εξέδωσε σταδιακά πιο περιοριστικές διαταγές, οι οποίες κυκλοφόρησαν μετά τα επακόλουθα των συμβάντων στα Lusitania, Arabic και Sussex, και κατέληξαν σε αναστολή των υποβρύχιων επιχειρήσεων. Η δεύτερη φάση, που διήρκησε από τον Απρίλιο του 1916 μέχρι το φθινόπωρο του ίδιου έτους, οδήγησε στην απόλυτη αναστολή των Γερμανικών υποβρύχιων επιχειρήσεων. Με τα λόγια του Michelsen, αυτή ήταν η περίοδος της υποβρύχιας εχθροπραξίας, που συντελέστηκε σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες. Η τρίτη και τελευταία φάση ήταν η περίοδος της απεριόριστης υποβρύχιας εχθροπραξίας, που άρχισε τον Ιανουάριο του 1917 και συνέχισε ακούραστα μέχρι το τέλος του πολέμου. Γ. Η ΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ: ΤΟ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΟ ΘΕΜΑ ΤΩΝ ΕΜΠΟΛΕΜΩΝ ΑΝΤΙΠΟΙΝΩΝ Οι εμπόλεμοι στη μακροχρόνια ανταλλαγή κατηγοριών και η διπλωματική επικοινωνία τους με τις ουδέτερες δυνάμεις αναγνώρισαν το φρέσκο χαρακτήρα των υιοθετημένων πρακτικών. Η Μεγάλη Βρετανία αναφέρθηκε στα «εξαιρετικά μέτρα, κατάλληλα για το νέο όρο κάτω από τον οποίο αυτός ο πόλεμος διεξάγεται», ενώ η Γερμανία δεν αρνήθηκε ότι οι ναυτικές στρατηγικές της «αποτελούν νέες μορφές θαλάσσιου πολέμου, όπως έχει συμβεί έως τώρα και με τα Αγγλικά μέτρα». Αυτό δεν συνέβη φυσικά για να υπονοήσει, ή όχι ακριβώς έτσι, ότι αναγνώρισαν την ξεκάθαρη παρανομία των αντίστοιχων πράξεών τους, αλλά περιέχει τουλάχιστον μια ειλικρινή και έγκαιρη ομολογία ότι η περάτωση των ανοικτών θαλασσών με τη βοήθεια «τυφλών» (νάρκες) ή «εθελότυφλων» (υποβρύχια) όπλων ήταν μακριά από μορφές μέχρι τότε αποδεκτές από το νόμο. Το μοναδικό γεγονός ότι η υπεράσπιση τέτοιων μέτρων εξαντλήθηκε στον τομέα του δικαιώματος ανταπόδοσης και η θεωρία ενδιαφερόντων ζωτικής σημασίας δείχνουν ότι οποιαδήποτε επιχειρηματολογία για μερικούς άλλους λόγους ήταν ελάχιστα πειστική ή απλά ανύπαρκτη. Όπως έχει σημειωθεί, «κανένα συμβαλλόμενο μέρος δεν υποστήριξε ότι τα νέα όπλα και η τακτική είχαν δώσει την αφορμή, ως θέμα ανάγκης, για την εμφάνιση ενός συνήθους κανόνα, που δικαιολογούσε 16

τις απαγορευμένες ζώνες τους. Επιπλέον, κάθε πλευρά υποστήριξε ότι τα αντίποινα των άλλων (δηλαδή θαλάσσια ζώνη αποκλεισμού) ήταν παράνομα ακόμη και ως αντίποινα. Οι Γερμανοί, συγκεκριμένα, είχαν καταδείξει από καιρό ένα δισταγμό για να προσφύγουν στην απεριόριστη υποβρύχια εχθροπραξία. Αυτός ο δισταγμός μεταφράστηκε σε μια απρόθυμη εκστρατεία ενάντια στην ουδέτερη εμπορική ναυτιλία. Η διακοπή της απεριόριστης υποβρύχιας εχθροπραξίας και των ταλαντευόμενων διαταγών στους υποβρύχιους ανώτερους υπαλλήλους, η ασυμβίβαστη θέση της Γερμανικής διπλωματίας σχετικά με την επιδιόρθωση των ζημιών και των ανθρώπινων απωλειών, που ήταν το αποτέλεσμα μιας τέτοιας εχθροπραξίας, και η πληθώρα των υποχρεώσεων προσέφεραν χρόνο επανειλημμένως προκειμένου να κατευναστούν τα πνεύματα στον Ατλαντικό όλα υπηρετούσαν την ανικανότητα της Γερμανικής εξωτερικής πολιτικής να παρουσιάσει μια περίπτωση, υποστηρίξιμη από το νόμο, ενάντια στην παγκόσμια αντίθεση. Ο Michelsen θίγει εκείνο το θέμα, χωρίς να ρίχνει την ευθύνη στη Γερμανική πολιτική, που δεν είχε υιοθετήσει μια πιο αποφασιστική θέση από την αρχή: Αυτή (η Γερμανική διπλωματία) δεν είχε παρουσιαστεί συχνά σε μια μορφή πιο χαλαρωτική και ταπεινή; Υπάρχουν άραγε αιτιολογίες για την Αμερική για ένα υποβρύχιο πόλεμο; Δεν έχει προσφέρει πάντα καλά λόγια στους άλλους ουδέτερους για τον τορπιλισμό και τις βλάβες που υπέστησαν; Αντί να στέκεται στο στέρεο έδαφος του νόμου, θεωρεί όλο και περισσότερο αυτόν τον πόλεμο, από όλες αυτές τις διαπραγματεύσεις, κάτι το παράνομο και απαγορευμένο. Η εξαιρετικά σημαντική Γερμανική ανησυχία ήταν φυσικά πώς να κερδίσει τον πόλεμο εν πλω χωρίς την υπερβολική ενόχληση των ενδιαφερόντων της μεγάλης Αμερικανικής δύναμης και με αυτό τον τρόπο να συμβιβάζεται με την ουδέτερη θέση της. Πέρα από αυτήν την σημαντική πολιτική ανησυχία, εντούτοις, βρέθηκε σε ένα νομικό αδιέξοδο ήταν απλά αδύνατο να βρεθεί η παραμικρή νομική επικύρωση, είτε στην κρατική πρακτική είτε στο τρέχον δόγμα, για τη βύθιση χωρίς προειδοποίηση και αδιαφορώντας για τη μοίρα των ουδέτερων, μη μάχιμων ατόμων. Το Wilhelmstrasse, στην επίσημη απάντησή του, δεν αμφισβήτησε ποτέ την ισχύ των αρχών του διεθνούς δικαίου, που περιλαμβανόταν στις Αμερικανικές διπλωματικές επικοινωνίες, σχετικά με την συμπεριφορά λόγω των άοπλων εμπόρων και των αθώων πολιτών που βρίσκονταν εν πλω. Υπάρχουν αποσπάσματα από Γερμανικές ή Αυστροουγγρικές σημειώσεις που περιλαμβάνουν μερικές σαφείς και ανεπιφύλακτες επιβεβαιώσεις, που επικρατούν στις διεθνείς αρχές, όπως υποστηρίχτηκαν από τη μεγάλη πλειοψηφία της ουδέτερης διεθνής ναυτιλίας. Από στις αρχές του 1917, εντούτοις, εμφανίζεται μια νέα τάση, που συνίσταται στο μετριασμό της έκκλησης των αντίποινων, επιλέγοντας αντ' αυτού την απόλυτη ανάγκη. Η Γερμανική δήλωση της 31ης Ιανουαρίου 1917, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι η νέα, εκτενής διευθέτηση των πολεμικών ζωνών πρέπει να επικυρωθεί ως μέσο συνέχειας μιας προσπάθειας προκειμένου να υπερασπιστούν την ύπαρξη του Γερμανικού κράτους, και πιέζει τις ξένες κυβερνήσεις να παραχωρήσουν τα κίνητρα και την ανάγκη που υπαγόρευσαν μια τέτοια απόφαση. 17

Δ. Η ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΥΠΟΒΡΥΧΙΑΣ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Σύμφωνα με το άρθρο 228 της συνθήκης ειρήνης των Βερσαλλιών, η νικημένη Γερμανική κυβέρνηση θα πρέπει «να παραδώσει στις Σύμμαχες και Συνέταιρες δυνάμεις... όλα τα πρόσωπα που κατηγορούνται ότι έχουν διαπράξει παραβίαση του νόμου και των αρχών του πολέμου». Η παράδοση περίπου 900 πολεμικών εγκληματιών απαιτήθηκε στη συνέχεια από τη Μεγάλη Βρετανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Πολωνία και τη Ρουμανία. Ο ναύαρχος von Tirpitz φιγουράριζε μεταξύ των επιθυμητών εχθρών. Επιπλέον, η δεκαπέντε-μελής Επιτροπή για την Ευθύνη των Συντακτών του Πολέμου και την Επιβολη Ποινικών Ρητρών δημιουργήθηκε με σκοπό την έρευνα των πολεμικών ευθυνών και την υποβολή έκθεσης σχετικά με «τα γεγονότα ως προς τις παραβιάσεις των νόμων και των αρχών του πολέμου, που έγιναν από τις δυνάμεις της Γερμανικής Αυτοκρατορίας και των Συμμάχων, στην ξηρά, τη θάλασσα, και στον αέρα κατά τη διάρκεια του πολέμου». Η Έκθεση της Επιτροπής της 29ης Μαρτίου 1919, υιοθετήθηκε ομόφωνα παρά τις επιφυλάξεις των Αμερικανών και Ιαπώνων αντιπροσώπων. Μεταξύ των καταγραμμένων εγκλημάτων συμπεριλήφθηκε η «καταστροφή των εμπορικών σκαφών και των επιβατηγών σκαφών χωρίς προειδοποίηση και χωρίς παροχή για την ασφάλεια των επιβατών και του πληρώματος». Ολόκληρη η επιχείρηση της εφαρμογής των συστάσεων της Επιτροπής τελείωσε με πλήρη αποτυχία, αλλά αυτό σε καμία περίπτωση δε μειώνει τη σημασία του συμπεράσματος της Επιτροπής ότι «ο πόλεμος διεξάχθηκε από τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες μαζί με τους συμμάχους τους, την Τουρκία και τη Βουλγαρία, με βάρβαρες και παράνομες μεθόδους, παραβιάζοντας τους καθιερωμένους νόμους και τις αρχές του πολέμου, καθώς και τους στοιχειώδεις νόμους της ανθρωπότητας». 3. Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Στις 9 Αυγούστου 1936, η Ισπανική κυβέρνηση κήρυξε το Ισπανικό Μαρόκο, τα Κανάρια νησιά, το Rio de Oro, και δύο μέρες αργότερα, τις ακτές Huelva, Cadize, Lugo, Corunna, Ponteverda και τις Βαλεαρίδες Νήσους εμπόλεμες ζώνες υποκείμενες σε μέτρα αποκλεισμού. Τελικά, η Ισπανική κυβέρνηση διακήρυξε μια εμπόλεμη ζώνη σχετικά με όλα τα λιμάνια της χερσονήσου. Στις 17 Νοεμβρίου 1936, οι επαναστατικές δυνάμεις υπό τον στρατηγό Φράνκο ανταποκρίθηκαν ανακοινώνοντας την πρόθεσή τους να κλείσουν το λιμάνι της Βαρκελώνης σε όλη τη θαλάσσια κυκλοφορία, που προσέφερε υποστήριξη στις νομοταγείς στρατιωτικές δυνάμεις. Όμως, το Νοέμβριο του 1937, τα ανακοινωθέντα ήταν ακόμη περισσότερο απαγορευτικά «οι ουδέτερες ζώνες που έχουν καθιερωθεί στη Βαλένθια και τη Βαρκελώνη αναστέλλονται. Από τη δημοσίευση αυτής της ειδοποίησης και μετά θα επιτιθέμεθα στους ναυτικούς των σκαφών, που πλέουν σε αυτά τα νερά.» Αυτές ήταν οι πρώτες πράξεις μιας ναυτικής εκστρατείας που προωθήθηκε στα νερά της Μεσογείου, με απρόβλεπτες συνέπειες, και που προορίστηκε για να προβάλλει την έκταση μιας πολιτικής διαμάχης πέρα από τα καθιερωμένα. Οι διακεκριμένες και απρόκλητες επιθέσεις στην εμπορική ναυτιλία, που ακολούθησαν, εγκατέστησαν και χρησιμοποίησαν τη γλώσσα της συμφωνίας της Lyon του 1937, «πράξεις αντίθετες με τις πιο στοιχειώδεις προσταγές της ανθρωπότητας, οι οποίες θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως πράξεις πειρατείας». Αμέσως μετά, το Συμβούλιο της 18

Ένωσης των Εθνών δήλωσε ότι «όλες οι επιθέσεις αυτού του είδους σε οποιοδήποτε εμπορικό σκάφος είναι ενάντια στη συνείδηση των εκπολιτισμένων εθνών». Στις 2 Φεβρουαρίου 1938, μια συνεδρίαση Βρετανών, Γάλλων και Ιταλών αντιπροσώπων συγκλήθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών με πρωτοβουλία της Βρετανικής κυβέρνησης, και αποφασίστηκε ότι τα θωρηκτά, που συνθέτουν τη Διεθνή Ναυτική Περίπολο θα πρέπει να έχουν οδηγίες για να επιτεθούν και, αν είναι δυνατόν, να καταστρέψουν, μέσα στις ορισμένες ζώνες τους, οποιοδήποτε καταδυόμενο υποβρύχιο, που μπορεί να συναντήσουν. Από τις 3 Φεβρουαρίου 1938, ολόκληρη η δυτική Μεσόγειος μετατράπηκε σε μια απέραντη αντι-υποβρυχιακή ζώνη αποκλεισμού. Οι νέες οδηγίες, εντούτοις, δεν εξετάστηκαν ποτέ, αφού κανένα υποβρύχιο δεν πιάστηκε από τις διεθνείς ναυτικές δυνάμεις μετά από εκείνη την ημερομηνία. Το γεγονός ότι η διαταγή επίθεσης κατά θέαση αφορούσε αποκλειστικά τα θωρηκτά και πιο συγκεκριμένα τα υποβρύχια κατέστησε το περιστατικό της παράπλευρης ζημιάς, που υπέστησαν τα εμπορικά πλοία, ιδιαίτερα απίθανο. Σε κάθε περίπτωση, ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος έγινε μάρτυρας τη δημιουργία για πρώτη φορά μιας ειδικής ζώνης αποκλεισμού που επιβλήθηκε μόνο ενάντια στα υποβρύχια. Σχεδιάστηκε ως λειτουργική συσκευή, που δεν είχε καμία σύνδεση με την οικονομική εχθροπραξία, και η οποία τέθηκε στα πλαίσια μιας συνθήκης και επεδίωξε να είναι ένα συλλογικό μέτρο ενάντια στην πειρατεία. Εάν κάποιος προσθέσει σε αυτήν την περιγραφή την συγχέουσα λεπτομέρεια ότι ανέλαβαν ολόκληρη την επιχείρηση με το όνομα «της μη-επέμβασης», ο ακριβής χαρακτήρας της εκστρατείας γίνεται ακόμα λιγότερο ξεκάθαρος. 4. Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Η εισαγωγή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου απέδειξε κάτι πεζά επαναλαμβανόμενο: οι εμπόλεμοι ήταν γρήγοροι στο να προσφέρουν τετριμμένες υποσχέσεις, ότι θα παρέμεναν πιστοί στις διεθνείς δεσμεύσεις τους, δηλώνοντας αφοσίωση στο κράτος δικαίου, ενώ στην πραγματικότητα περίμεναν μια ευκαιρία για να απελευθερωθούν από τους περιορισμούς του. Η Ιστορία προσφέρει καλές ευκαιρίες... Η Γερμανική Ανώτερη Διοίκηση εισήχθη στον πόλεμο προχωρώντας προσεκτικά «σε όλες τις εκφάνσεις του πρωτοκόλλου του Λονδίνου του 1936 σχετικά με την υποβρύχια εχθροπραξία, η οποία εκτός των άλλων ενσωματώθηκε κατά λέξη στο άρθρο 74 του Γερμανικού Διατάγματος. Ο εξοπλισμός των Βρετανικών εμπορικών σκαφών, εντούτοις, έβαλε σε στρατιωτικό δίλημμα τα Γερμανικά υποβρύχια και κατέστησε ένα τέτοιο εγχείρημα σχεδόν αδύνατο. Ο Γερμανικός ισχυρισμός ήταν ότι, από την πρώτη ημέρα του πολέμου, οι Βρετανοί εμπορικοί ναυτικοί καθοδηγήθηκαν για να αναφέρουν την τοποθεσία των υποβρυχίων, που συναντούσαν, για να χρησιμοποιήσουν βομβαρδισμούς και πυρομαχικά, και, από στις την 1η Οκτωβρίου 1939, για να εμβολίσουν, αν ήταν δυνατόν, όλα τα Γερμανικά υποβρύχια. Μέχρι τις 4 Οκτωβρίου 1939, οι Γερμανοί διοικητές των υποβρυχίων είχαν λάβει διαταγές να επιτεθούν σε όλα τα εχθρικά, οπλισμένα εμπορικά πλοία χωρίς προειδοποίηση. 19

Η ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΣ Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΑΧΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ Στις 24 Νοεμβρίου 1939, η Γερμανική κυβέρνηση άρχισε αυτό που θα γινόταν ένας νέος κύκλος καλπάζουσας κλιμάκωσης. Σε μια Διακοίνωση που απευθυνόταν σε διάφορα ουδέτερα κράτη, η Γερμανία προειδοποίησε ότι τα νερά γύρω από τα Βρετανικά νησιά και κοντά στη Γαλλική ακτή δεν θα μπορούσαν πλέον να θεωρηθούν ασφαλή για την ουδέτερη ναυτιλία. Μερικές εβδομάδες πριν, ο Πρόεδρος των Η. Π. Α. είχε εκδώσει μια προκήρυξη αποκλείοντας τους Αμερικάνους πολίτες, τα πλοία και τα αεροσκάφη από μια περιοχή μάχης. που κάλυπτε ένα μεγάλο χώρο του Ατλαντικού Ωκεανού έξω από την Ευρωπαϊκή ήπειρο. Η Γερμανική διπλωματία σκέφτηκε ότι η αναπαραγωγή της πολεμικής Αμερικανικής ζώνης θα καθιστούσε την υποβρύχια περιοχή επιχειρήσεων πιο σύμφωνη με τη συναίνεση των τρίτων κρατών. Αυτό που παρουσιάστηκε ως μέτρο πρόληψης για την ασφάλεια των Αμερικανών πολιτών και την προστασία της Αμερικανικής ουδετερότητας διαδόθηκε εύκολα από τους Γερμανούς ως σιωπηρή συγκατάθεση στην πρακτική των εμπόλεμων ζωνών ελεύθερου πυρός. Μέσα σε αυτήν την ευρύτερη προειδοποίηση το Νοέμβριο του 1939, η Γερμανία ήρθε αργότερα για να υποδείξει διάφορες ζώνες πολέμου. Η πρώτη δηλώθηκε στις 6 Ιανουαρίου 1940 και αφορούσε τα νερά βορειο-ανατολικά της Σκωτίας, των νησιών Orkneys και Shetlands. Στα τέλη Μαΐου του 1940, η ουδέτερη ναυτιλία αποκλείστηκε από μια θαλάσσια περιοχή ακτίνας 60 έως 100 μιλίων κατά μήκος των Γαλλικών και Βρετανικών ακτών. Τα επιβατηγά σκάφη της γραμμής, τα Δανέζικα πλοία «Malteser» και τα εμπορικά σκάφη εκείνων των ουδετέρων χωρών, που ήταν φιλικές προς τη Γερμανία (δηλ. Ιταλία, Ιαπωνία, Σοβιετική Ένωση, Ισπανία) ήταν τα μόνα που απαλλάσσονταν. Παρ όλα αυτά, η κλιμακωτή επέκταση του υποβρυχίου στον παραδοσιακό guerre de course (στρατηγική του ναυτικού πολέμου) ρόλο του επικρίθηκε ειδικά μεταξύ των μελών του ναυτικού. Ο ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΛΕΜΩΝ ΖΩΝΩΝ Δεν ήταν πριν τις 17 Αυγούστου 1940, που μια ζώνη επιχειρήσεων δηλώθηκε. Η νέα εκδοχή δεν ήταν για να κηρύξει κάποια ιδιαίτερη συμπόνοια για τα επιβατηγά πλοία της γραμμής, ξαναζωντανεύοντας έτσι τις τρομακτικές μνήμες του γεγονότος του Lusitania. Ολόκληρη η περιοχή μάχης, που υποδείχθηκε στην Αμερικανική προκήρυξη της 4ης Νοεμβρίου 1939, είχε τώρα σφραγιστεί ως μια περιοχή επιχειρήσεων χωρίς περιορισμούς. Σύμφωνα με τα λόγια του Δρ Krartzbuhler, που υποστήριξε την υπόθεση του ναυάρχου Donitz στο Διεθνές Στρατοδικείο στη Νυρεμβέργη, «από αυτήν τη στιγμή η περιοχή χρησιμοποιείται πλήρως και η άμεση χρήση των όπλων ενάντια στα πλοία, που συναντιούνται σε αυτή, επιτράπηκε σε όλες τις ναυτικές και αεροπορικές δυνάμεις.» Εν τω μεταξύ, οι Βρετανοί, που επανεξέταζαν τις μεθόδους πολέμου τους, χαλάρωσαν ομοίως τους περιορισμούς στις υποβρύχιες επιθέσεις. Στις 9 Απριλίου 1940, η Βρετανική κυβέρνηση διέταξε πως όλα τα Γερμανικά εμπορικά σκάφη πρέπει να βυθιστούν χωρίς προειδοποίηση, εάν βρίσκονταν να διαπλέουν ανατολικά 8 E, ενώ το Μάιο του 1940, το Βρετανικό πολεμικό γραφείο ανήγγειλε ότι σε ένα περιορισμένο 20