ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ARCH_RNT - Αρχαιολογική Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ Τον Οκτώβριο του 2010, 65 εγγεγραμμένοι σύνεδροι παρουσίασαν 50 πρωτότυπες εργασίες στη διάρκεια του 2 ου Συμποσίου ARCH_RNT - Αρχαιολογική Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες που διοργανώθηκε και φιλοξενήθηκε από το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, στη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών της Καλαμάτας.. Ο τόμος περιέχει 26 εργασίες οι οποίες υποβλήθηκαν για κρίση και έκδοση στα Πρακτικά του Συμποσίου. Οι εργασίες αναφέρονται στο σύνολο των θεματικών της σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας και συγκεκριμένα στις γεωφυσικές διασκοπήσεις, τις εφαρμογές των ΓΠΣ και υπολογιστικών συστημάτων, τις απόλυτες χρονολογήσεις, τον χαρακτηρισμό και τις αναλύσεις αντικειμένων και υλικών της πολιτιστικής κληρονομιάς, στις σύγχρονες προσεγγίσεις της επιστήμης της συντήρησης, ανάδειξης και προστασίας. Με αυτή την σειρά εμφανίζονται στα περιεχόμενα του τόμου. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής για την συμβολή τους στην κρίση των εργασιών αλλά, και σημαντικά, τα μέλη της Γραμματειακής Υποστήριξης, Μ. Παπαγεωργίου και Μ. Καπαρού για την ενεργό και άοκνη συμβολή τους έως την τελική μορφοποίησή τους. Ο επιμελητής και πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής Επίκουρος Καθηγητής Νίκος Ζαχαριάς Καλαμάτα, 2012

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΓΕΩΦΥΣΙΚΗ ΔΙΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΟ ΛΟΦΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΝΟΤΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ GEOPHYSICAL INVESTIGATIONS AT AGIOS VASSILEIOS HILL SOUTH OF SPARTA G.N. TSOKAS, A. STAMPOLIDIS, BORIS DI FIORE, A. VASSILOGAMVROU...ΣΕΛ. 11 ΓΕΩΦΥΣΙΚΗ ΔΙΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΕ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΣΗ ΣΤΟ ΧΙΛΙΟΜΟΔΙ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ GEOPHYSICAL INVESTIGATIONS AT AN ARCHEOLOGICAL SITE IN CHILIOMODI OF CORINTH PREFECTURE Γ.Ν. ΤΣΟΚΑΣ, Γ. ΒΑΡΓΕΜΕΖΗΣ, Α. ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ, Η. ΦΙΚΟΣ, Π. ΤΣΟΥΡΛΟΣ, Ε. ΚΟΡΚΑ...ΣΕΛ.27 ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗ- ΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Σ. ΤΣΙΠΙΔΗΣ, Μ. ΚΑΤΣΙΑΝΗΣ, Κ. ΚΩΤΣΑΚΗΣ, Α. ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΥ... ΣΕΛ.49 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΏΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΙ- ΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ Γ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ...ΣΕΛ.57 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ: ΟΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΑΚΤΟΡΟΥ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΑ Μ. ΜΠΑΡΔΑΝΗ, Ι. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ...ΣΕΛ.67 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Λ. ΚΑΡΑΛΗ...ΣΕΛ. 79 APPLICATION OF ARCHAEO-ENVIRONMENTAL METHODS FOR THE DETECTION OF NATURAL AND ANTHROPOGENIC CHANGES IN MESSENIA L. KARALI, C. SALIARI, E. SPYROPOULOU... ΣΕΛ.85 THE CONTRIBUTION OF NEW TECHNOLOGIES IN ARCHAEOLOGY: GOALS & ISSUES D. TSIAFAKI...ΣΕΛ.93 Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΣΤΗΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ Β. ΚΟΚΛΑ, Α. ΨΑΡΡΟΥ, Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ...ΣΕΛ.99 METHODS AND TOOLS FOR THE STUDY OF ARTIFICIAL ILLUMINATION IN ANTIQUI- TY D. MOULOU, N. BISKETZIS, CH. TSELONIS, D. EGGLEZOS, O. FILIPPOPOULOU, F.V.TOPALIS... ΣΕΛ.107 MIA ΑΠΛΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤHΣ ΘΕΡΜΟΦΩΤΑΥΓΕΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ 77 Ο Κ ΚΑΙ 300 Ο Κ Γ. ΚΙΤΗΣ... ΣΕΛ. 115

ΑNΩΝΥΜΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΧΙΣΤΟΥ ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ: XΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΟΨΙΑΝΟΥ ΑΠΟ ΣΤΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΙΝΟΥ ΜΕ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ SIMS-SS ANONYMOUS CAVE OF SCHISTO AT KERATSINI: DATING OF OBSIDIAN SAMPLES ORI- ENTED FROM LATE PLEISTOCENE-EARLY HOLOCENE DEPOSITS WITH THE SIMS-SS METHOD F. ΜAVRIDIS, Ν. LASKARIS, Α. PAPADEA, Ο. ΑPOSTOLIKAS, Κ. ΤRANTALIDOU, G. ΚOTZAMANI, P. KARKANAS, Υ. MANIATIS, Ι. LIRITZIS, L. ΚORMAZOPOULOU... ΣΕΛ.121 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΓΥΑΛΙΝΩΝ ΧΑΝΤΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΥΛΟ ΜΕ ΦΘΟΡΙΣΜΟΜΕΤΡΙΑ ΑΚΤΙΝΩΝ-Χ J.M. MURPHY, K. ΠΟΛΥΚΡΕΤΗ, Β. ΚΑΝΤΑΡΕΛΟΥ, A.Γ. ΚΑΡΥΔΑΣ... ΣΕΛ. 133 BIOARCHAEOLOGICAL EVIDENCE FOR SOCIAL DIFFERENTIATION IN THE HEALTH AND DIET OF MYCENAEAN PYLOS A. PAPATHANASIOU, L.A. SCHEPARTZ, M.P. RICHARDS, E. MALAPANI... ΣΕΛ.143 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΥΑΛΩΔΩΝ ANTIKEΙΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΓΟΛΙΔΑ: ΠΡΩΤΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Μ. ΚΑΠΑΡΟΥ, Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΣ... ΣΕΛ. 153 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΓΥΑΛΙΝΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ: ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΚΑΙ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ M. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΣ... ΣΕΛ.163 ΜΕΛΕΤΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΩΝ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΗΒΑ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΞΑΚΡΙΒΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ Γ. ΜΑΣΤΡΟΘΕΟΔΩΡΟΣ, Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΣ, Κ.Γ. ΜΠΕΛΤΣΙΟΣ, Β. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, Κ. ΚΑΛΛΙΓΑ, Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ... ΣΕΛ. 171 NEW EVIDENCE ON ANCIENT MINING FROM LEKANI AND METAL PRODUCTION FROM AGHIOS ANTONIOS, THASOS S. PAPADOPOULOS, N. NERANTZIS... ΣΕΛ. 177 A STUDY OF ARTIFACTS OF SEMIPRECIUS STONES USING RAMAN SPECTROSCOPY TH. KATSAROS, E. MERAMVELIOTAKI, TH. GANETSOS, N. LASKARIS... ΣΕΛ. 183 ASSESSMENT OF CLEANING INTERVENTIONS ON MARBLE SURFACES USING A FUZZY MODEL E.T. DELEGOU, M. KONSTANTINIDOY, C. KIRANOUDIS, A. MOROPOULOU... ΣΕΛ. 189 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑΤΩΝ ΕΠΙΔΑΠΕΔΙΩΝ ΨΗΦΙΔΩΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ Ι. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝH, Β. ΠΑΧΤΑ... ΣΕΛ. 199 WORKING WITH EXCAVATED ORGANIC MATERIALS IN GREECE: PROBLEMS, APPROACHES, STRATEGIES M. MERTZANI... ΣΕΛ. 207 ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΘΥΡΡΕΙΟ ΑΙΤΩΛΟ-ΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ ΜΕ SEM-EDX B. ΣΤΑΙΚΟΥ, Γ. ΦΑΚΟΡΕΛΛΗΣ... ΣΕΛ. 213

ΦΥΣΙΚΟ-ΧΗΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΘΡΑΥΣΜΑΤΩΝ ΕΛΕΦΑΝΤΟΔΟΝΤΟΥ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ ΕΝΟΣ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΟΥ ΑΠΟΘΗΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΙΒΩΤΙΔΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Π. ΜΑΡΙΝΟΥ, Γ. ΦΑΚΟΡΕΛΛΗΣ, Σ. ΜΠΟΓΙΑΤΖΗΣ, ΑΙΚ. ΜΑΛΕΑ... ΣΕΛ. 219 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ: ΚΑΛΑΘΙΑ, ΨΑΘΕΣ, ΣΧΟΙΝΙΑ A. ΠΑΓΑΝΟΥ, Μ. ΠΕΤΡΟΥ... ΣΕΛ. 225 Η ΧΡΗΣΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ ΕΝΥΔΡΟΥ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΞΥΛΟΥ 7.000.000 ΕΤΩΝ Μ. ΠΕΤΡΟΥ, Α. ΠΟΥΡΝΟΥ... ΣΕΛ. 231

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 2 nd ARCH_RNT Archaeological Research and New Technologies ΦΥΣΙΚΟ-ΧΗΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΘΡΑΥΣΜΑΤΩΝ ΕΛΕΦΑΝΤΟΔΟΝΤΟΥ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ ΕΝΟΣ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΟΥ ΑΠΟΘΗΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΙΒΩΤΙΔΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Π. Μαρίνου, Γ. Φακορέλλης*, Σ. Μπογιατζής και Αικ. Μαλέα Εργαστήριο Φυσικοχημικών Μεθόδων και Τεχνικών, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Σχολή Γραφικών Τεχνών και Καλλιτεχνικών Σπουδών, ΤΕΙ Αθήνας, Αγίου Σπυρίδωνος, 122 10 Αιγάλεω, (yfacorel@teiath.gr), (sboyatzis@teiath.gr), (marinoupin@gmail.com) και (kmalea@teiath.gr) * συγγραφέας στον οποίο θα πρέπει να απευθύνεται η αλληλογραφία ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Στην παρούσα εργασία περιγράφεται η μελέτη και ο φυσικοχημικός χαρακτηρισμός οστέινων πλακιδίων, που αποτελούσαν διακοσμητική επένδυση κιβωτιδίου, Ύστερης Ρωμαϊκής εποχής. Τα πλακίδια αυτά, προέρχονται από την ανασκαφή του χώρου I/1 116 ομάδα 04 της ρωμαϊκής έπαυλης (Οικία Ι), του τομέα Ι (Ανατολικού) της Αρχαίας Ελεύθερνας Κρήτης, η οποία έγινε υπό την διεύθυνση του Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Π. Θέμελη. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Κατά την μακροσκοπική ανάλυση του υλικού, παρατηρήθηκε η ύπαρξη πλακών με διαφορές στην κατεργασία ακόμα και στην όψη και υφή του υλικού, καθώς επίσης και ύπαρξη χρωστικής κόκκινου χρώματος σε ορισμένα τμήματα των πλακών. Προκειμένου να υπάρξει μια τεκμηριωμένη άποψη για τη φύση του υλικού πραγματοποιήθηκε μια σειρά φυσικοχημικών αναλύσεων με στόχο την ταύτιση του υλικού όσον αφορά την προέλευσή του, αν δηλαδή πρόκειται για οδοντικό ή οστεολογικό υλικό Tripati and Godfrey 2007), καθώς και για την αναγνώριση της σύστασης της χρωστικής. Οι μέθοδοι ανάλυσης που επιλέχτηκαν για την εξέταση του υλικού είναι η μικροσκοπική παρατήρηση στο Ηλεκτρονικού Μικροσκοπίου Σάρωσης (SEM) και η Υπέρυθρη Φασματοσκοπία Mετασχηματισμού κατά Fourier (FTIR). ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Αναλύσεις SEM Σε όλα τα δείγματα πραγματοποιήθηκε ε- γκάρσια και επιφανειακή παρατήρηση. Παρατηρήθηκαν δυο κατηγορίες δειγμάτων, αυτά που παρουσίασαν μορφολογικά μια ζαχαρώδη μορφή, υπήρχε δηλαδή ανομοιομορφία στη δομή τους και εκείνα που παρουσίασαν μια πιο συμπαγή και λεία μορφή, όπου υπήρχε δηλαδή, ομοιομορφία στη δομή τους. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την παρατήρηση, συμπεράναμε ότι τα δείγματα εκείνα που παρουσίασαν μορφολογικά μια ζαχαρώδη μορφή (ανομοιομορφία στη δομή) ίσως να ανήκουν σε οστεολογικό υλικό ενώ τα δείγματα που παρουσίασαν μια πιο συμπαγή και λεία μορφή (ομοιομορφία στη δομή) ίσως να είναι οδοντικό υλικό. Το συμπέρασμα αυτό εξήχθη λαμβάνοντας υπόψη

220 Archaeological Research and New Technologies μόνο τα μορφολογικά χαρακτηριστικά που παρουσίασαν τα δείγματα από την οπτική τους παρατήρηση στο SEM. Σε όλα σχεδόν τα δείγματα ανιχνεύθηκε μόλυβδος (Pb) με τη διαφορά ότι στα δείγματα που εκτιμάται ότι είναι οδοντικό υλικό ο μόλυβδος εμφανιζόταν μόνο στις εξωτερικές επιφάνειες των δειγμάτων και όχι σε όλη τους τη μάζα (αυτό φάνηκε από την ε- γκάρσια ανάλυση των δειγμάτων π.χ. δείγμα Νο 12, σχήματα 1 και 2), ενώ στα δείγματα που εκτιμάται ότι είναι από οστεολογικό υλικό βρέθηκε μόλυβδος σε όλη τη μάζα τους (ομοιόμορφη κατανομή). Μαζί με αυτά τα δείγματα αναλύθηκε και ένα ε- πιπλέον δείγμα το Ι/1 100.02/01400 το ο- ποίο ανήκει σε οστέινο πλακίδιο, με παράσταση από τη ζωή του Αχιλλέα, το οποίο βρέθηκε στην ίδια ανασκαφή αλλά σε διπλανό δωμάτιο. Στο δείγμα αυτό (Ι/1 100.02/01400) δεν ανιχνεύθηκε μόλυβδος όπως σε όλα τα άλλα δείγματα. ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Weight% (Sigma) Na K 0,55 (±0,04) Mg K 0,17 (±0,03) Al K 3,58 (±0,03) P K 15,11 (±0,05) Ca K 38,86 (±0,08) Ti K 0,16 (±0,03) Pb M 2,74 (±0,09) O Κ 38,83 (±0,09) Σχήμα 1. Αποτελέσματα μικροανάλυσης στο SEM του δείγματος Νο 12 (εγκάρσια παρατήρηση). ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Weight% (±1σ) Na K 0,44 (±0,11) Mg K 0,50 (±0,09) Al K 1,33 (±0,08) Si K 2,01 (±0,10) P K 13,11 (±0,15) Ca K 35,91 (±0,25) Pb M 10,67 (±0,32) O Κ 36,04 (±0,27) Σχήμα 2. Αποτελέσματα μικροανάλυσης στο SEM του δείγματος Νο 12 (επιφανειακή παρατήρηση). Από τα παραπάνω βγαίνει το συμπέρασμα ότι πιθανόν ο μόλυβδος να οφείλεται σε κάποια χρωστική ή επικαλυπτικό υλικό, το οποίο προστέθηκε εσκεμμένα (δεν προήλθε από το περιβάλλον) και οι διαφορές που παρατηρήθηκαν στα σημεία εμφάνισης του μολύβδου να οφείλονται στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των δειγμάτων που αναφέρθηκαν παραπάνω. Το δείγμα Νο 11 εξετάστηκε με σκοπό την ταυτοποίηση της κόκκινης χρωστικής που εμφάνιζε στην επιφάνειά του (σχήματα 3 και 4). Παρατηρήθηκε λοιπόν ύπαρξη σιδήρου (Fe), γεγονός το οποίο αποδίδεται σε

Archaeological Research and New Technologies 221 πιθανή χρήση οξειδίων του σιδήρου, για την παραγωγή της κόκκινης χρωστικής. ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Weight% (±1σ) (ΠΕΡΙΟΧΗ ΧΩΡΙΣ ΧΡΩΜΑ) Ο Κ 35,99 (±0,36) Mg K 0,36 (±0,05) Al K 0,69 (±0,05) Si K 0,71 (±0,06) P K 8,50 (±0,10) Ca K 18,44 (±0,16) Fe K 0,53 (±0,11) Pb M 34,79 (±0,29) Σχήμα 3. Αποτελέσματα μικροανάλυσης στο SEM του δείγματος Νο 11 (περιοχή χωρίς χρώμα). ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Weight% (±1σ) (ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕ ΧΡΩΜΑ) Ο Κ 48,18 (±0,31) Na K 0,30 (±0,07) Mg K 0,35 (±0,05) Al K 1,16 (±0,05) Si K 1,85 (±0,06) P K 7,72 (±0,09) K K 0,23 (±0,05) Ca K 18,24 (±0,15) Fe K 1,13 (±0,10) Pb M 20,85 (±0,24) Σχήμα 4. Αποτελέσματα μικροανάλυσης στο SEM του δείγματος Νο 11 (περιοχή με χρώμα). Αναλύσεις FTIR Το ph του εδάφους, η υγρασία, η παρουσία μικροοργανισμών και η παρουσία αλάτων επηρεάζει ποικιλοτρόπως την κατάσταση διατήρησης των οστών. Το σύνολο των διεργασιών συνολικά χαρακτηρίζεται διαγένεση (Hedges 2002). Ένα αποτέλεσμα που αναμένεται μετά την έκθεση ενός οστέινου υλικού σε αυτές τις διεργασίες είναι η μείωση του ποσοστού του κολλαγόνου στο υ- λικό, η οποία είναι ανάλογη με το χρόνο έκθεσης Weiner and Bar-Yosef 1990, Weiner et al. 1993). Από φάσματα FTIR μπορούμε να κάνουμε ποσοτική εκτίμηση και να πάρουμε πληροφορίες για την κατάσταση του κολλαγόνου, των ανθρακικών ιόντων και την κρυσταλλική κατάσταση των φωσφορικών ιόντων. Με τη λήψη των φασμάτων FTIR και κατόπιν σύγκρισης τους με πρότυπο δείγμα ελεφαντόδοντου, επιχειρήθηκε η αποτίμηση της κατάστασης διατήρησης του οστέινου υλικού. Ο δείκτης κολλαγόνου εκφράζει το πόσο μειώνεται η αμιδική Ι (1660) ως μέτρο της σχετικής ποσότητας του πρωτεϊνικού υλικού σε σχέση με την πιο έντονη κορυφή των φωσφορικών στα (1032), η οποία αποτελεί μέτρο της σχετικής ποσότητας του υδροξυαπατίτη στο υλικό (Blazewicz and Paluszkiewicz 2001). Η μείωση αυτή υπάρχει λόγω της προσβολής της οργανικής φάσης που αποτελείται από πρωτεΐνη και κυρίως κολλαγόνο από τα συστατικά του περιβάλλοντος εδάφους στο οποίο περιλαμβάνονται και οι μικροοργανισμοί.

222 Archaeological Research and New Technologies Σχήμα 5. Φάσματα FTIR σε μορφή απορροφητικότητας, Α των δειγμάτων Ι/1 100.02/01400, Νo 5, Νo 12 και Ελεφαντόδοντο «φρέσκο» (πρότυπο). Πίνακας 1. Υπολογισμός των λόγων συγκεκριμένων κορυφών από τα φάσματα Δείγμα I 1640 I 1420 I 1035 I 1640 /I 1035 I 1420 /I 1035 Ι/1 100.02 / 01400 0,1539 0,3039 1,4376 0,1071 0,2114 Νο 5 0,3991 0,6105 1,8656 0,2139 0,3272 Νο 12 0,7107 0,6414 1,2698 0,5597 0,5051 Νο 11 0.0173 0.0236 0.0874 0.1979 0.2114 Ελεφαντόδοντο «φρέσκο» (Πρότυπο δείγμα) 0,9519 0,2469 1,4417 0,6603 0,1713 Δείκτης Κολλαγόνου [αμιδική I /v 3 φωσφορικών (I 1640 /I 1035 ) Δείκτης Ανθρακικών ιόντων [ανθρακικά II/v 3 φωσφορικών (I 1420 /I 1035 )

Archaeological Research and New Technologies 223 Πίνακας 2. Υπολογισμός του Δείκτη Κρυσταλλικότητας (Crystallization Index). Δείγμα A 606 A 564 A 589 Δείκτης Κρυσταλλικότητας (CI) Ι/1 100.02/01400 0,4501 0,5965 0,2854 3,67 Νο 5 0,7839 0,8919 0,5099 3,29 Νο 12 0,8212 0,9242 0,6592 2,65 Νο 11 0.0283 0.0188 0.0371 3.48 Ελεφαντόδοντο «φρέσκο» (πρότυπο) 0,1396 0,1784 0,1187 2,68 CI=(A 564 +A 602 )/A 595 Από τον πίνακα 1 προκύπτει ότι στο πρότυπο δείγμα ελεφαντόδοντου (σχήμα 5), είναι εμφανής η μεγάλη ένταση της αμιδικής Ι του κολλαγόνου σε σχέση με τα φωσφορικά, ενώ αντίθετα το δείγμα Ι/1 100.02/01400 και το δείγμα Νο 5 εμφανίζουν την ίδια κορυφή (αμιδική Ι) σημαντικότατα μειωμένη. Τέλος παρατηρήθηκε ότι το δείγμα Νο 12 δεν εμφανίζει καθόλου μείωση του ποσοστού του κολλαγόνου. Αυτό όμως δε σημαίνει καθόλου, ότι η συνολική του κατάσταση είναι παρόμοια με ενός φρέσκου δείγματος, κι αυτό φαίνεται από τις εντάσεις των κορυφών των ανθρακικών ιόντων τύπου και Α και Β. Η αύξηση κρυσταλλικότητας σημαίνει πιο έ- ντονη κρυσταλλική φάση κι αυτό παρατηρείται γιατί στο ταφικό περιβάλλον συμβαίνει ταυτόχρονη και συνεχής ανταλλαγή φωσφορικών ιόντων μεταξύ οστού και περιβάλλοντος χώματος. Το αποτέλεσμα είναι να διαλυτοποιείται μια ποσότητα φωσφορικών και κατόπιν να επανακρυσταλλώνεται στο οστό με μεγαλύτερη κρυσταλλικότητα. Ο δείκτης κρυσταλλικότητας στο πρότυπο δείγμα ελεφαντόδοντου, κυμαίνεται από 2,4 έως 2,7. Άρα η τιμή 2,68 είναι μέσα στα πλαίσια αυτά. Στα δείγματα Νο 5 και Νο 11 (ο δείκτης κρυσταλλικότητας) εμφανίζει σημαντική αύξηση (πίνακας 2). Σύμφωνα με βιβλιογραφία οι πιο συνήθεις υψηλές τιμές φτάνουν στο 4. Στο δείγμα Νο 1 μελετήθηκαν δυο περιοχές (περιοχή με χρωστική και περιοχή χωρίς χρωστική), για την ταυτοποίηση της χρωστικής κόκκινου χρώματος. Από τις δυο αυτές περιοχές ελήφθησαν δυο φάσματα, όπου αφαιρώντας τα παίρνουμε το φάσμα διαφοράς. Από το φάσμα διαφοράς των δυο περιοχών διαπιστώθηκε ότι υπάρχει τοπική περίσσεια φωσφορικών αλάτων (1031, 603, 564). Οι μικρές κορυφές (ώμοι) στα 574 και 434 πιθανώς ο- φείλονται στην παρουσία οξειδίου του σιδήρου. %T (c) (b) 3416 3429 2968 2857 2928 (a) 1555 1456 1415 4000.0 3000 2000 1500 1000 500 370.0 cm-1 Σχήμα 6. Φάσματα FTIR του δείγματος Νο 1 (--- (α) Επιφάνεια με κόκκινη χρωστική, --- (b) Επιφάνεια χωρίς κόκκινη χρωστική, --- (c) Φάσμα διαφοράς μεταξύ των (a) και (b)). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ SEM: Σύμφωνα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά που αναφέραμε παραπάνω, τα δείγματα που πιθανολογείται ότι ανήκουν σε οστεολογικό 1664 1651 1556 1451 1415 1241 1031 1031 955 871 872 603 574564 602 562 469 434

224 Archaeological Research and New Technologies υλικό είναι το δείγμα Νο 5, ενώ τα δείγματα που πιθανολογούνται ότι είναι οδοντικό υλικό είναι τα δείγματα Νο 11, Νο 12 και το δείγμα με αριθμό Ι/1 100.02/01400. Η μικροανάλυση έδειξε σε όλα τα δείγματα την παρουσία νατρίου (Na) και μαγνησίου (Mg), τα οποία είναι χαρακτηριστικά για το οστό αλλά και για το δόντι, καθώς και τα δυο είναι υλικά παρόμοιας σύστασης. Σε όλα τα δείγματα ανιχνεύθηκε μόλυβδος (Pb). Επίσης, στα δείγματα Νο 5, Νο 11 και Νο 12, ανιχνεύθηκε αργίλιο (Al), πυρίτιο (Si), κάλιο (Κ) και τιτάνιο (Ti), τα οποία εκτιμάται ότι προέρχονται από επικαθήσεις χώματος (υπολείμματα) που δεν έχουν αφαιρεθεί καλά από την επιφάνειά τους. Στο δείγμα Νο 11με την χρωστική κόκκινου χρώματος ανιχνεύθηκε σίδηρος (Fe), γεγονός το οποίο αποδίδεται σε πιθανή χρήση οξειδίων του σιδήρου, για την παραγωγή της χρωστικής, που ως γνωστόν παράγουν κόκκινο χρώμα. FTIR: Με τη χρήση του FTIR και κατόπιν σύγκρισης των αποτελεσμάτων με πρότυπο δείγμα ελεφαντόδοντου, διαπιστώθηκε η κατάσταση διατήρησης του οστέινου υλικού (Survell and Stiner (2001). Έτσι, στα δείγματα Νο 5, Νο 11 και δείγμα με αριθμό Ι/1 100.02 / 01400 η κατάσταση διατήρησης του οστέινου υλικού κρίνεται προβληματική τόσο στο επίπεδο του κολλαγόνου, όσο και στο επίπεδο των ανόργανων συστατικών, ενώ στο δείγμα Νο 12 η κατάσταση διατήρησης του οστέινου υλικού κρίνεται αρκετά καλή. Τα συμπεράσματα που εξήχθησαν από την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του SEM και του FTIR είναι ότι καμία από τις δύο μεθόδους δεν μπορεί να διαχωρίσει το οστό από το δόντι με βεβαιότητα σε αυτά τα διαβρωμένα δείγματα, διότι πρόκειται για δύο υλικά παρόμοιας σύστασης. Περιέχουν και τα δύο νάτριο (Na) και μαγνήσιο (Mg), χαρακτηριστικά στοιχεία και του οστού αλλά και του δοντιού. Έτσι, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι για να ταυτιστεί με βεβαιότητα το υλικό, όσον αφορά την προέλευσή του, αν δηλαδή πρόκειται για οδοντικό ή οστεολογικό υλικό, καθώς και για την επιβεβαίωσητης αναγνώρισης της σύστασης της χρωστικής κόκκινου χρώματος, πρέπει να προχωρήσουμε σε περαιτέρω αναλύσεις. Τέλος, θα πρέπει να διερευνηθεί και η αιτία εμφάνισης του μολύβδου (Pb), στα περισσότερα από τα δείγματα. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι συγγραφείς επιθυμούν να ευχαριστήσουν τον Καθηγητή Π. Θέμελη, διευθυντή των α- νασκαφών της αρχαίας Ελεύθερνας που μας εμπιστεύθηκε την συντήρηση του υλικού και την προμήθεια των μικροδειγμάτων προς α- νάλυση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Blazewicz M. and Paluszkiewicz C. (2001) Characterization of biomaterials used for bone regeneration by FTIR spectroscopy. Journal of Molecular Structure, vol. 563-564, 147-152. Hedges R.E.M. (2002) Βone Diagenesis: An Overview of Processes. Archaeometry, vol. 44, No 3, 319 328. Weiner S. and Bar-Yosef O. (1990) States of Preservation of Bones from Prehistoric Sites in the Near East: A Survey. Journal of Archaeological Science, vol.17, 187-196. Survell T.A. and Stiner M.C. (2001) Standardizing Infra-red Measures of Bone Mineral Crystallinity: an Experimental Approach. Journal of Archaeological Science, vol. 28, 633 642. Tripati S. and Godfrey I. (2007) Studies on elephant tusks and hippopotamus teeth collected from the early 17th century Portuguese shipwreck off Goa, west coast of India: Evidence of maritime trade between Goa, Portugal and African countries. Current Science, vol. 92, No 3, 332. Weiner S., Goldberg P. and Bar-Yosef O. (1993) Bone preservation in Kebara cave, Israel using on-site Fourier Transform Infrared Spectroscopy. Journal of Archaeological Science, vol.20, 613-627.