Διαστάσεις της φτώχειας στην περιφέρεια και στους νομούς της Κρήτης: Μία πρώτη προσέγγιση Διονύσης Μπαλούρδος Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών 1
Περίγραμμα της εισήγησης 1. Θα παρουσιάσουμε τις βασικές διαστάσεις του φαινομένου της φτώχειας (θεωρητικά υποδείγματα, ορισμοί και δείκτες). 2. Η περιγραφή θα γίνει μέσα από παρουσιάσεις με απλές προσεγγίσεις και δείκτες 3. Εστίαση σε επιλεγμένες ομάδες πληθυσμού, υπό τον περιορισμό των διαθέσιμων στατιστικών στοιχείων 2
Ερευνητικά ερωτήματα Πως ορίζεται η φτώχεια; Η οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται στη χώρα μας, οδηγεί σε αυξημένα επίπεδα φτώχειας; Ποια τα χαρακτηριστικά της φτώχειας στην περιφέρεια και τους νομούς της Κρήτης; Ποιοι πληρώνουν το κόστος της ύφεσης στην Κρήτη; 3
Εννοιολογικές διασαφηνίσεις: Ορισμός φτώχειας 4
Απόλυτη και Σχετική Φτώχεια Εξαιρετικά επιγραμματικά, θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως φτωχό ένα άτομο με βιοτικό επίπεδο κάτω από το ελάχιστο όριο διαβίωσης ή κάτω από το μέσο βιοτικό επίπεδο. Από τον ορισμό αυτό εξάγεται ότι η φτώχεια μπορεί να είναι φυσική / απόλυτη ή σχετική ή συνδυασμός και των δύο. 5
Απόλυτη φτώχεια Για φυσική ή απόλυτη φτώχεια (absolute poverty), μιλάμε όταν ο βαθμός ικανοποίησης σε είδη βασικών αναγκών διατροφής, καθαρού πόσιμου νερού, ενδυμασίας, κατοικίας, φαρμάκων, παιδείας, πολιτισμού κλπ. είναι κάτω από το βιολογικά αναγκαίο όριο διαβίωσης. 6
Σχετική φτώχεια (για τις χώρες της ΕΕ) O David Gordon, παραθέτει τον εξής ορισμό για τη φτώχεια όπως τον υιοθέτησε το 1975 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο«(φτωχοί είναι) άτομα ή οικογένειες των οποίων οι πόροι είναι τόσο λίγοι ώστε να εξαιρούνται (τα άτομα ή οικογένειες) ή να βρίσκονται κάτω από ένα ελάχιστο αποδεκτό επίπεδο ζωής στο Κράτος-μέλος στο οποίο ζουν». (Σχετικός ορισμός της φτώχειας: απόκλιση από ένα συνηθισμένο επίπεδο διαβίωσης) 7
Σχετική φτώχεια (για τις χώρες της ΕΕ) Για το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (1975) «(φτωχοί είναι) άτομα ή οικογένειες των οποίων οι πόροι είναι τόσο περιορισμένοι ώστε να βρίσκονται κάτω από ένα ελάχιστο αποδεκτό επίπεδο ζωής στο Κράτος-μέλος στο οποίο ζουν». Η έννοια των «πόρων» ορίζεται ως: «αγαθά, χρηματικό εισόδημα και υπηρεσίες από άλλους ιδιωτικούς πόρους». Για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1984), «ως φτωχοί θεωρούνται πρόσωπα, οικογένειες και κοινωνικές ομάδες εν γένει των οποίων οι διαθέσιμοι πόροι (υλικοί, πολιτισμικοί και κοινωνικοί) είναι τόσο περιορισμένοι ώστε να εξαιρούνται από τον ελάχιστο αποδεκτό τρόπο διαβίωσης στο Κράτος μέλος στο οποίο ζουν». 8 8
Πολυδιάστατη, δυναμική φτώχεια Ο Narayan (2009) θεωρεί ότι η φτώχεια, από τις αρχές της Δεκαετίας του 90, εξετάζεται μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις ως δυναμικό και πολυδιάστατο φαινόμενο, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι οι θεωρούν ότι για την εξέλιξη αυτή καταλυτική ήταν η συμβολή του Amartya Sen (1979, 1985, 1987). Στην πράξη, δεν μπορεί η φτώχεια να είναι απλά «μειωμένο πορτοφόλι». Θα πρέπει να αναφέρεται και να υπονοείται ένας «πολύπλευρος συνδυασμός στερήσεων και μη ικανοποιηθεισών αναγκών που αποτρέπουν ορισμένα άτομα από τη συμμετοχή στην κοινωνία με τους ίδιους τρόπους που μπορεί και το κάνουν άλλοι» (Alcock, 1997:85). Χρειάζονται επομένως πιο σύνθετοι και πολυδιάστατοι ορισμοί. 9
O Aldi Hagenaars (1986, 37) ορίζει τη φτώχεια ως: Έλλειψη μερικών βασικών αγαθών Να έχεις λιγότερα από άλλους σε μία κοινωνία Να αισθάνεσαι ότι δεν έχει αρκετά για να τα καταφέρεις Oι ορισμοί αυτοί υπογραμμίζουν τη σχετική φύση της σύγχρονης φτώχειας. Ένας ελάχιστος αποδεκτός τρόπος εξαρτάται κατά ένα μεγάλο μέρος από τον επικρατούντα τρόπο ζωής στην κοινότητα και από το επίπεδο κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξής του. 10
Μεθοδολογία μέτρησης της φτώχειας Η γραμμή φτώχειας (το κατώφλι της φτώχειας) υπολογίζεται με τη σχετική έννοια (φτωχός σε σχέση με τους άλλους) και ορίζεται στο 60% του διάμεσου ισοδύναμου συνολικού διαθέσιμου εισοδήματος του νοικοκυριού, με βάση την τροποποιημένη κλίμακα ισοδυναμίας του ΟΟΣΑ (συντελεστής στάθμισης 1 για τον πρώτο ενήλικα, 0,5 για το δεύτερο ενήλικα και μέλη 14 ετών και άνω και 0,3 για παιδιά 13 ετών και κάτω) 11
8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 Όριο φτώχειας στην Ελλάδα 1995-2015 2010 7,178 6,897 6,480 6,591 5,910 6,120 5,650 5,708 5,306 4,923 5,023 4,608 4600 4,154 4,264 3,8473,810 4,512 3,535 3,125 3,279 2,000 1,000 0 Έτος 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 12
Μια επίκαιρη θεωρία για τη φτώχεια στην Ελλάδα 13
Οικογενειοποίηση της φτώχειας: Το σύνδρομο της Νότιας Ευρώπης Οι Mingione κ.α. (2002) και Morlicchio (2005),αναφέρονται στο φαινόμενο της «οικογενειοποίησης» της φτώχειας σύμφωνα με το οποίο όλη η αστική οικογένεια γίνεται ευάλωτη μέσα από την ανάγκη υποστήριξης ενός συγγενικού της μέλους. Ο κίνδυνος σε μεγάλο βαθμό μεταφέρεται, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν εξαρτώμενα μέλη ή (νεαροί) ενήλικες μακροχρόνια άνεργοι. Ο κίνδυνος σε μεγάλο βαθμό μεταφέρεται σε οικογένειες, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν εξαρτώμενα μέλη ή (νεαροί) ενήλικες μακροχρόνια άνεργοι. Είναι το νότιο ευρωπαϊκό σύνδρομο Είναι το νότιο ευρωπαϊκό μοντέλο ή σύνδρομο. 14
Στη Νότια Ευρώπη και στην Ελλάδα Οι όποιες δυσκολίες απορροφώνται και οι όποιες εντάσεις επιμερίζονται και σε άλλα μέλη («οικογενειοποίηση» της φτώχειας). Μία οικογένεια μπορεί να υποστηρίζεται από άλλους συγγενείς, να αντιστέκεται στην κατάρρευση όταν πιέζεται από την ανεργία ή/και καταφέρνει να τα βγάζει πέρα αν έχει εργαζόμενους με εξαιρετικά χαμηλά εισοδήματα (εργαζόμενους φτωχούς). Ενδικό είναι το ότι στην Ελλάδα οι νεαροί ενήλικες ζουν με τους γονείς τους για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό, τι σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες (Billari κ.ά., 2002. Adsera, 2004).Υψηλά ποσοστά ανεργίας και δυσκολίες στην επίτευξη μια σταθερής δουλειάς, έλλειψη προσιτής κατοικίας, η έλλειψη υποστηρικτικών πολιτικών και ισχυρή οικογενειακοί δεσμοί είναι μερικοί από τους παράγοντες που πιθανά οδηγούν το λεγόμενο σύνδρομο της καθυστέρησης. Η οικογένεια αποτελεί τον κύριο φορέα από- εμπορευματοποίησης όταν τα μέλη της βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας ή δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους για να διατηρήσουν το βιοτικό τους επίπεδο (Esping-Andersen 1987, σ. 86). 15
Επιλεγμένα στοιχεία: Σύνολο χώρας 16
% 25 25.4 Κίνδυνος φτώχειας στις χώρες της ΕΕ, 2008-2015 22.5 22.2 22.1 22.0 21.6 21.4 2015 20 20.0 19.9 19.5 17.6 17.3 16.7 16.7 16.3 16.2 2008 15 15.6 15.3 14.9 14.9 14.5 14.3 13.9 13.6 12.4 12.3 12.2 12.1 10 9.7 5 0 17
50 % 45 40 35 Ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας στην Ελλάδα, 2009-2014 47.8 46 39.9 2014 36.4 2009 32.4 30 25 28.5 27.9 27.8 25.5 22.6 22.6 19.1 20 15 10 14.9 14.8 13.2 5 0 18
Ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας στην Ελλάδα, 2015 65 ετών και άνω 13.7 Απασχολούμενοι Μέχρι 18 ετών Ηλίας μέχρ 18 ετών Σε ενοικιαζόμενη κατοικία Κάτοικοι αγροτικών περιοχών Με μερική απασχόληση Ζευγάρι με 3+ παιδιά Ηλικίας 16-24 ετών Μονογονεικές οικογένειες 19.2 26.6 26.8 27 28.2 29.6 30.1 32.2 Με χαμηλή εκπαίδευση Απασχολούμενοι εκτός μισθωτών 35 36 Άνεργοι 44.7 Μετανάστες 47.5 0 10 20 30 40 5019
Τι γίνεται στην Κρήτη; Το κοινωνικό προφίλ της περιφέρειας Κρήτης: Επιλεγμένα στοιχεία για την περιφέρεια και κατά Νομό 20
Κατά κεφαλήν ΑΕΠ, περιφέρειες 2112-2013 Δυτική Ελλάδα Aνατολική Mακεδονία και Θράκη Ήπειρος Θεσσαλία Κεντρική Μακεδονία Βόριεο Αιγαίο Πελοπόννησος Δυτική Μακεδονία Στερεά Ελλάδα Κρήτη Ιόνια Νησιά Ελλάδα Νότιο Αιγαίο Αττική 12900 11900 12500 12800 12900 13000 13600 14000 14100 14300 14400 15400 16500 17300 22300 2013 2012 0 5000 10000 15000 20000 25000 21
Κατάταξη ανάλογα με το ΑΕΠ της ΕΕ 28 (=100) Aν. Mακεδονία, Θράκη 52 Ήπειρος Θεσσαλία Βόρειο Αιγαίο Δυτική Ελλάδα Κεντρική Μακεδονία Πελοπόννησος Στερεά Ελλάδα Δυτική Μακεδονία Κρήτη Ιόνια Νησιά Ελλάδα Νότιο Αιγαίο Αττική 52 55 52 56 54 57 57 57 57 57 58 60 59 62 64 62 64 63 61 68 68 73 74 76 76 98 2013 2012 102 0 20 40 60 80 100 120 22
Κατά κεφαλήν ΑΕΠ στους Νομούς της χώρας, 2013 Ευρυτανία Ροδόπη Καρδίτσα, Τρίκαλα Ηλεία Δράμα Ξάνθη Φωκίδα Κιλκίς Ιωάννινα Πιερία Καστοριά Ιμαθία Ήπειρος Πέλλα Άρτα, Πρέβεζα Αιτωλοακαραναία Λακωνία, Μεσηνία Θεσπρωτία Έβρος Χίος Λευκάδα Θάσος, Καβάλα Ικαρία, Σάμος Λέσβος, Λήμνος Χαλκιδική Αχαϊα Εύβοια Μαγνησία Ρέθυμνο Λάρισα Κορινθία Φθιώτιδα Ηράκλειο Θεσσαλονίκη Κρήτη Ιθάκη, Κεφαλλονιά Χανιά Κέρκυρα Λασίθι Αργολίδα, Αρκαδία Κάλυμνος, Κάρπαθος, Κως, Ρόδος Γρεβενά, Κοζάνη Ελλάδα Φλώρινα Ζάκυνθος Άνδρος, Θήρα, Κέα, Μήλος, Μύκονος, Νάξος, Πάρος, Σύρος, Τήνος Βοιωτία Αττική EE-28 Κρήτη Ελλάδα 9,800 10,500 10,600 10,700 10,700 10,700 11,100 11,200 11,300 11,300 11,400 11,400 11,600 11,600 11,800 11,900 12,100 12,200 12,400 12,500 12,600 12,700 12,900 13,100 13,100 13,200 13,300 13,300 13,500 13,700 13,800 13,800 13,900 13,900 14,000 14,000 14,200 14,300 14,600 15,100 15,500 16,400 16,500 17,100 17,600 20,500 21,200 22,200 0 5,000 10,000 15,000 20,000 25,000 26,700 23
Ανεργία: Ελλάδα, Κρήτη, 2010-2014 2014 2013 24.0 24.9 26.5 27.5 2012 22.3 24.4 2011 15.8 17.9 Ελλάδα Κρήτη 2010 12.0 12.7 % 0 5 10 15 20 25 30 24
Μακροχρόνια ανεργία: Ελλάδα, Κρήτη, 2010-2014 (ως % συνολικής ανεργίας) 20 14 63.3 73.5 20 13 56.3 67.1 20 12 48.3 59.1 20 11 32.1 49.3 Ελλάδα Κρήτη 20 10 33.9 44.6 % 25 0 10 20 30 40 50 60 70 80
Κίνδυνος φτώχειας* *Ίδιες εκτιμήσεις 26
Ίδια εκτίμηση, κινδύνου φτώχειας 2013 Στερεά Ελλάδα 19.3 Αττική Θεσσαλία Κρήτη Ελλάδα Νότιο Αιγαίο Ήπειρος Δυτική Μακεδονία Πελοπόννησος Κεντρική Μακεδονία Ιόνια Νησιά Αν. Μακεδονία, Θράκη Δυτική Ελλάδα Βόρειο Αιγαίο 20.1 21.1 21.3 23.1 23.8 25.6 25.1 25.4 27.1 27.2 29.2 31.2 0 5 10 15 20 25 30 35 26 % 27
Κίνδυνος φτώχειας στις περιφέρειες της χώρας: 2003, 2013, 2014 (Ίδιες εκτιμήσεις) Περιφέρειες και σύνολο χώρας 2003 2013 2014 Ιόνια Νησιά 24,1 27,1 35,3 Δυτική Ελλάδα 30,3 29,9 33,1 Νότιο Αιγαίο 25,7 23,8 28,0 Κρήτη 15,7 21,3 26,9 Βόρειο Αιγαίο 18,9 31,2 26,5 Κεντρική Μακεδονία 22,7 26,0 26,4 Ήπειρος 36,2 25,1 25,8 Θεσσαλία 26.0 21,1 25,6 Αν. Μακεδονία, Θράκη 32,2 27,2 25,0 Πελοπόννησος 29,0 25,4 24,3 Ελλάδα 21,0 23,1 22,1 Δυτική Μακεδονία 23,9 25,1 18,9 Στερεά Ελλάδα 29,3 19,3 16,4 28 Αττική 12,2 20,1 15,6
Κίνδυνος φτώχειας στην περιφέρεια και τους νομους της Κρήτης, 2013 (Ίδιες εκτιμήσεις) Λασίθι 14.7 Χανιά 21.2 Κρήτη 21.3 Ηράκλειο 22.6 Ελλάδα 23.1 Ρέθυμνο 29 0 5 10 15 20 25 24.1 Κίνδυνος φτώχειας
Κίνδυνος φτώχειας για επιλεγμένες κατηγορίες πληθυσμού: Κρήτη, Ηράκλειο, 2013 (Ίδιες εκτιμήσεις) Συνταξιούχοι 9.9 12.2 Κρήτη Ηράκλειο 43.4 Άνεργοι 13.7 44.8 Εργαζόμενοι 11.8 21 Άνδρες 21.2 21.6 Άνεργοι, Γυναίκες και Παιδιά Γυναίκες 23.9 23.7 Μέχρι 18 ετών 30 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 31.4 Κίνδυνος φτώχειας
Κίνδυνος φτώχειας για επιλεγμένες κατηγορίες πληθυσμού: Κρήτη, Χανιά, 2013 (Ίδιες εκτιμήσεις) Συνταξιούχοι Μέχρι 18 ετών 12.2 11.2 19.2 23.7 Κρήτη Χανιά Εργαζόμενοι 13.7 16.5 Άνδρες 21 21.2 Άνεργοι Γυναίκες 21.6 21.3 43.4 Άνεργοι 55.8 Κίνδυνος φτώχειας 0 10 20 30 40 50 60 31
Κίνδυνος φτώχειας για επιλεγμένες κατηγορίες πληθυσμού: Κρήτη, Ρέθυμνο, Λασίθι, 2013 (Ίδιες εκτιμήσεις) Συνταξιούχοι Μέχρι 18 ετών Εργαζόμενοι Άνδρες Γυναίκες Άνεργοι 5.6 7.6 11 12.2 Κρήτη 24.9 Ρέθυμνο Λασίθι 12.5 13.7 17.2 20.9 22.2 23.5 21.6 24.7 24.2 Κίνδυνος φτώχειας 32 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 21 23.7 Ρέθυμνο: Γυναίκες και συνταξιούχοι (Όχι οι άνεργοι) Λασίθι: Άνεργοι 42.3 43.4
Ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας. Νομοί και περιφέρεια Κρήτης 2013 (Ίδιες εκτιμήσεις) Νομοί/ Μέχρι 18 περιφέρειαετών Γυναίκες Άνδρες Εργαζόμενοι Άνεργοι Συνταξιούχοι Ηράκλειο 31,4 23,9 21,2 11,8 44,8 9,9 Λασίθι 11 17,2 12,5 5,6 42,3 7,6 Ρέθυμνο 20,9 24,7 23,5 22,2 24,2 24,9 Χανιά 19,2 21,3 21,2 16,5 55,8 11,2 Κρήτη 23,7 21,6 21 13,7 43,4 12,2 33
Μερικά συμπεράσματα -Η περιφέρεια Κρήτης κατατάσσεται στην τέταρτη θέση μεταξύ των περιφερειών, με κριτήριο το κκ ΑΕΠ (Αττική, Νότιο Αιγαίο, Ελλάδα, Ιόνια Νησιά). -Σε γενικές γραμμές το ΑΕΠ είναι χαμηλότερο από ότι ο Μέσος Όρος στην ΕΕ 28. -H ανεργία και κυρίως η μακροχρόνια ανεργία συνιστούν παράγοντες άμεσης προτεραιότητας στην περιφέρεια. -Στο Ρέθυμνο (24,1 %) και στο Ηράκλειο (22,6%) καταγράφεται ο υψηλότερος κίνδυνος φτώχειας -Ομάδες υψηλού κινδύνου συνιστούν οι άνεργοι/ μακροχρόνια άνεργοι, τα παιδιά και οι εργαζόμενοι φτωχοί 34
Μερικά συμπεράσματα (συνέχεια) Η Κρήτη αντιμετωπίζει αντίστοιχα προβλήματα όπως το σύνολο της χώρας με διαφοροποιήσεις όμως σε επίπεδο Νομού: Το Ηράκλειο αντιμετωπίζουν υψηλό κίνδυνο φτώχειας τα παιδιά, οι γυναίκες και οι άνεργοι Τα Χανιά έχουν πρόβλημα με τους ανέργους (55,8% είναι φτωχοί) Ρέθυμνο: Γυναίκες και συνταξιούχοι (όχι οι άνεργοι) Λασίθι: Άνεργοι 35
Αντί επιλόγου, μια πρόκληση Συστήματα πρόνοιας και αστική διακυβέρνηση: Η γεωγραφική επιλεκτικότητα ως πρόκληση για την καταπολέμηση της αστικής φτώχειας στην Ελλάδα και τις χώρες της Νότιας Ευρώπης 36
Η αστική συγκέντρωση της φτώχειας και η τοπικοποίηση των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας Η συγκέντρωση της φτώχειας σε ορισμένες περιοχές μέσα στις μεγάλες πόλεις, ακόμα και στις πλουσιότερες κοινωνίες, έκανε πιο ορατό το πρόβλημα της αστικής φτώχειας και έχει οδηγήσει στην εμφάνιση νέων μορφών παρέμβασης με στόχο την εξάλειψη «θυλάκων φτώχειας» ( pockets of poverty ). Η πίεση λόγω της κρίσης και η δημοσιονομική προσαρμογή ευνόησε την στόχευση πολιτικών προς τις φτωχές κοινότητες. Έτσι μαζί με την κοινωνική επιλεκτικότητα προστίθεται τώρα η «γεωγραφική στόχευση και επιλεκτικότητα» που αντιπροσωπεύει μια σημαντική τάση στην κρατική παρέμβαση πολλών χωρών. 37
Τι χρειάζεται; Τοπικοποίηση των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας η οποία ότι είναι πιο αποτελεσματική, πιο συμμετοχική (δημοκρατική) και πιο βιώσιμη (Andreotti, Mingione, Polizzi 2012). Η τοπικοποίηση αποτελεί ένα σύνολο διασυνδεδεμένων πολιτικών που ενισχύουν δρώντες/ φορείς σε τοπικό επίπεδο. Παρέχει ένα οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο όπου μπορεί να επαναπροσδιοριστεί η τοπική οικονομία. Σχετίζεται με τις δυνατότητες επίτευξης μεγαλύτερης συνοχής, μείωση της φτώχειας και των ανισοτήτων, βελτίωση της ποιότητας ζωής, καλύτερες υπηρεσίες πρόνοιας, προστασία περιβάλλοντος και αίσθημα της ασφάλειας. Αποτελεί την ουσιαστική αντίθεση στην παγκοσμιοποίηση. Δεν δίνει έμφαση στον ανταγωνισμό, αλλά στο πλεονέκτημα της συνεργασίας, της αλληλεγγύης και της ισότητας. Είναι μια εφικτή λύση για τη χώρα μας; Η απάντηση είναι «εξαρτάται» 38
Μοντέλα αστικής διακυβέρνησης Πελατειακό Συντεχνιακό Διοικητικό Πλουραριστικό Λαϊκίστικο Σχέσεις διακυβέρνησης Εξατομικευμένες, εξειδικευμένες ανταλλαγές Διαπραγμάτευσ η αποκλεισμού Τυπική, γραφειοκρατική ή συμβατική Μεσιτική ή διαμεσολαβητική μεταξύ ανταγωνιστικών συμφερόντων Ενταξιακή συναίνεση Λογική διακυβέρνησης Βασικοί δρώντες στη λήψης απόφασης Αμοιβαιότητα Πολιτικοί και πελάτες Ανάπτυξη συναίνεσης Πολιτικοί και άλλοι ισχυροί ηγέτες Επίσημη λήψη απόφασης Πολιτικοί και δημόσιοι λειτουργοί Συγκρουσιακή διοίκηση Πολιτικοί και οργανωμένα συμφέροντα Κινητοποίηση δημοφιλούς πολιτικής υποστήριξης και ηγέτες κοινοτικών/ τοπικών κινημάτων Πολιτικοί στόχοι Υλικοί Σκοπιμότητα Υλικοί Σκοπιμότητα Συμβολικοί 39
Ευχαριστώ για τη προσοχή σας!!!!! 40