Ερευνητικό πρόγραμμα SEISMO: Αντισεισμική Προστασία Μνημείων και Ιστορικών Κατασκευών

Ερευνητικό πρόγραμμα SEISMO: Αντισεισμική Προστασία Μνημείων και Ιστορικών Κατασκευών Π α κ έ τ ο Ε ρ γ α σ ί α ς 7 : ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΕΠΙ ΤΟΠΟΥ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Π α ρ α δ ο τ έ ο : Π. 7. 2. 1: Χ Α Ρ Τ Ο Γ Ρ Α Φ Η Σ Η Υ Λ Ι Κ Ω Ν Κ Α Ι Φ Θ Ο Ρ Α Σ Κ Α Ι Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Α Ν Τ Ο Χ Ω Ν ( Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Ο Μ Ε Τ Ρ Ο Ε Λ Α Σ Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ Α Σ ) Φορέας Υλοποίησης: Ε θ ν ι κ ό Μ ε τ σ ό β ι ο Π ο λ υ τ ε χ ν ε ί ο, Ε Μ Π t SEISMO 2014/Π7.2.1 Εργαστήριο Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα i

Ιούλιος 2014 Επ ιμέλεια Τεύχους Αντωνία Μοροπούλου Καθηγήτρια Σχολής Χημικών Μηχανικών Εργαστήριο Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών, ΕΜΠ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Αστέριος Καραγιάννης-Μπακόλας Λέκτορας Σχολής Χημικών Μηχανικών Εργαστήριο Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών, ΕΜΠ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Πέτρος Μούνδουλας ΕΔΙΠ Σχολής Χημικών Μηχανικών Εργαστήριο Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών, ΕΜΠ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Μαρία Αποστολοπούλου Υ.Δ. Σχολής Χημικών Μηχανικών Εργαστήριο Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών, ΕΜΠ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2014. Όλα τα συγγραφικά δικαιώματα είναι κατοχυρωμένα. Κανένα τμήμα του παρόντος εγγράφου δεν μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς την άδεια των συγγραφέων. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Το παρόν έγγραφο διατίθεται ηλεκτρονικά σε μορφή PDF στη διεύθυνση http://www.ntua.gr. ii

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ Τα αποτελέσματα του παρόντος Τεύχους βασίζονται στη συνεργασία των ακόλουθων ερευνητών: Μοροπούλου Αντωνία Καθηγήτρια Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: amoropul@central.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 772 3276 fax: (+30) 210 772 3215 Δελέγκου Αικατερίνη Δρ. Χημικός ΕΔΙΠ Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: edelegou@central.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 772 1432/3276 fax: (+30) 210 772 3215 Καραγιάννης-Μπακόλας Αστέριος Λέκτορας Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: abakolas@mail.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 772 4237 fax: (+30) 210 772 3215 Καρόγλου Μαρία Δρ. Χημικός Μηχανικός ΕΔΙΠ Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: margo@central.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 772 1432 fax: (+30) 210 772 3215 Μούνδουλας Πέτρος Δρ. Χημικός Μηχανικός ΕΔΙΠ Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: pmoun@central.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 7723748 fax: (+30) 210 772 3215 Λαμπρόπουλος Κυριάκος Δρ. Χημικός Μηχανικός ΕΔΙΠ Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: klabrop@central.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 772 1431 fax: (+30) 210 772 3215 iii

Αποστολοπούλου Μαρία MSc Χημικός Μηχανικός Υ.Δ. Σχολής Χημικών Μηχανικών Τομέας Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου Τ.Κ. 15773 Αθήνα, Ελλάδα email: mairi_apostol@central.ntua.gr τηλέφωνο: (+30) 210 772 2715 fax: (+30) 210 772 3215 iv

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εφαρμογή μη καταστρεπτικών τεχνικών έγινε με σκοπό τη διαγνωστική επί τόπου έρευνα για την αποτίμηση των υλικών δόμησης του Καθολικού της Μονής Καισαριανής, καθώς και για την αποτίμηση της φθοράς των υλικών και την παθολογία των τοιχοποιιών της. Παράλληλα διενεργήθηκαν και μετρήσεις για την εκτίμηση των μηχανικών χαρακτηριστικών των δομικών της υλικών με επί τόπου μη καταστρεπτικές τεχνικές. Συγκεκριμένα, μετά από ενδελεχή μακροσκοπικό έλεγχο όλου του κτηρίου, έγινε χρήση του μικροσκοπίου οπτικών ινών για τον έλεγχο της μορφολογίας των δομικών υλικών, αλλά και της φθοράς που επιδεικνύουν, σε όλες τις εξωτερικές όψεις του Ναού, σε χαρακτηριστικές θέσεις, αλλά σε επιλεγμένες θέσεις του εσωτερικού του. Στη συνέχεια ελήφθησαν εικόνες με την κάμερα υπερύθρου, εφαρμόζοντας παθητική θερμογραφία. Σε συγκεκριμένες περιοχές της βόρειας και νότιας τοιχοποιίας πραγματοποιήθηκαν σαρώσεις με τη μέθοδο του γεωραντάρ, ώστε να αποτιμηθεί ο τρόπος δόμησης της τοιχοποιίας και τυχόν ασυνέχειες στη δομή της. Τέλος, εκτιμήθηκε η θλιπιτική αντοχή οπτοπλίνθων και κογχυλιατών λίθων στην ανατολική όψη, μέσω της κρουσιμετρίας, αλλά και το μέτρο ελαστικότητας επιλεγμένων συμπαγών λίθων της νότιας όψης, μέσω της υπερηχοσκόπησης. Η Μονή Καισαριανής είναι δομημένη από πλήθος δομικών υλικών, τα οποία διαφοροποιούνται ανά όψη και ανά ζώνη της τοιχοποιίας. Η φθορά των υλικών είναι εκτεταμένη, ιδιαίτερα στη βόρεια και δυτική όψη και οφείλεται κυρίως σε προβλήματα υγρασίας λόγω ανερχόμενης και κατερχόμενης υγρασίας. Ιδιαίτερα στις κατώτερες ζώνες, εμφανίζεται έντονη βιοδιάβρωση στην πλειοψηφία των δομικών υλικών. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στο βόρεια εξωτερική τοιχοποιία του Νάρθηκα, η φθορά εντείνεται λόγω της χρήσης μη συμβατών κονιαμάτων συμπλήρωσης. Εσωτερικά, ο Ναός παρουσιάζει προβλήματα, κυρίως λόγω ανερχόμενης και κατερχόμενης υγρασίας, αλλά και λόγω του επιχρίσματος, το οποίο δυσκολεύει τη μετακίνηση της υγρασίας και των αλάτων που μεταφέρονται μέσω αυτής. Μικροσκοπία Οπτικών Ινών, Θερμογραφία Υπερύθρου, Γεωραντάρ, Κρουσιμετρία, Υπερηχοσκόπηση, Μονή Καισαριανής v

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Όλες οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος SEISMO: Αντισεισμική Προστασία Μνημείων και Ιστορικών Κατασκευών στα πλαίσια της δράσης 7.1.: Εφαρμογή Μη Καταστρεπτικών Τεχνικών του Πακέτου Εργασίας ΠΕ7: διαγνωστική επί τόπου έρευνα των υλικών και χαρακτηρισμός των δομικών υλικών στο εργαστήριο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες δίνονται στο προσωπικό της 1 ης ΕΒΑ, το οποίο βοήθησε σε όλες τις φάσεις των μετρήσεων, αλλά και με πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με προηγούμενες επεμβάσεις και με την πρόσβαση που επέτρεψε στο αρχείο της, σχετικά με τη Μονή Καισαριανής. vi

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... v ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... vi ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 Ι. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ... 1 ΙΙ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΦΘΟΡΩΝ... 3 ΓΕΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ... 3 ΙΙ.1. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ... 4 ΙΙ.1.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 4 ΙΙ.1.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ... 8 ΙΙ.1.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ... 16 ΙΙ.1.5. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ... 35 ΙΙ.2. ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ... 38 ΙΙ.2.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 38 ΙΙ.2.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ... 43 ΙΙ.2.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ... 58 II.2.4. ΓΕΩΡΑΝΤΑΡ... 68 ΙΙ.2.5. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑΣ - ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ... 80 ΙΙ.3. ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ... 83 ΙΙ.3.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 83 ΙΙ.3.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ... 86 ΙΙ.3.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ... 91 ΙΙ.3.5. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑΣ - ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ.. 100 ΙΙ.4. ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ... 102 ΙΙ.4.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 102 ΙΙ.4.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ... 109 ΙΙ.4.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ... 118 ΙΙ.4.4. ΓΕΩΡΑΝΤΑΡ... 136 ΙΙ.4.5. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑΣ - ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ... 140 ΙΙ.5. ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ... 143 vii

ΙΙ.5.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 143 ΙΙ.5.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ... 152 ΙΙ.5.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ... 160 ΙΙ.5.4. ΓΕΩΡΑΝΤΑΡ... 164 ΙΙ.5.5. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΝΑΟΥ... 168 ΙΙΙ. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΝΤΟΧΩΝ ΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ... 170 ΙΙΙ.1. Κρουσιμετρία... 170 ΙΙΙ.2. Υπερηχοσκόπηση... 176 ΙV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 177 IV.1. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ... 177 ΙV.2. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΦΘΟΡΩΝ... 180 V. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ... 183 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 185 viii

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Κάτοψη Καθολικού Μονής Καισαριανής - φάσεις ανοικοδόμησης... 3 Εικόνα 2: Ανατολική Όψη - Ορισμός Περιοχών Ελέγχου... 4 Εικόνα 3: Φωτογραφία Ανατολικής Όψης... 5 Εικόνα 4: Ίδια μορφή δόμησης και ίδια δομικά υλικά στον τρούλο του Καθολικού... 6 Εικόνα 5: Οπτόπλινθοι αποκατάστασης στο κεντρικό δίλοβο παράθυρο του Ιερού και στο μονόλοβο παράθυρο της Πρόθεσης... 6 Εικόνα 6: Απόπλυση κονιάματος στην βορειοανατολική γωνία του κτιρίου... 7 Εικόνα 7: Κόγχη Διακονικού - περιοχή 12.1... 8 Εικόνα 8: Εικόνες FOM Περιοχή 12.1... 9 Εικόνα 9: Κεντρική κόγχη Ιερού στην ανατολική όψη του καθολικού - Περιοχή 12.2... 11 Εικόνα 10: Εικόνες FOM από την κεντρική κόγχη του Ιερού (περιοχή 12.2)... 12 Εικόνα 11: Κόγχη Πρόθεσης στην ανατολική όψη του καθολικού - Περιοχή 12.3... 14 Εικόνα 12: Πίνακας 3: Εικόνες FOM από την κόγχη της Πρόθεσης (περιοχή 12.3)... 15 Εικόνα 13: Θερμογράφημα [6805], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Ανατολικός τοίχος νότιας κεραίας... 16 Εικόνα 14: Θερμογράφημα [6817], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Ανατολικός τοίχος ανατολικής κεραίας... 17 Εικόνα 15: Θερμογράφημα [6671], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 17 Εικόνα 16: Θερμογράφημα [6831], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 18 Εικόνα 17: Διαφοροποίηση στον χρωματισμό λίθων κάτω από τις στέγες... 19 Εικόνα 18: Θερμογράφημα [7400], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 19 Εικόνα 19: Θερμογράφημα [6458], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 20 Εικόνα 20: Θερμογράφημα [6440], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 κόγχη πρόθεσης... 21 Εικόνα 21: Θερμογράφημα [6460], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Νότια Όψη κόγχης Ιερού... 22 Εικόνα 22: Θερμογράφημα [6129], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014 Χαμηλότερο στρώμα τοιχοποιίας νότιας όψης κόγχης Ιερού... 23 Εικόνα 23: Θερμογράφημα [6685], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 - κύρια όψη κόγχης Ιερού... 23 Εικόνα 24: Θερμογράφημα [6699], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Βόρεια Όψη Κόγχης Ιερού... 24 Εικόνα 25: Θερμογράφημα [6638], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014, ύψος ανερχόμενης υγρασίας στη βάση της κόγχης του διακονικού... 24 Εικόνα 26: Στην χαμηλότερη ζώνη του Διακονικού και της αριστερής πλάγιας όψης της κόγχης του Ιερού κυριαρχεί η παρουσία οπτοπλίνθων... 25 Εικόνα 27: Θερμογράφημα [6745], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 25 Εικόνα 28: Θερμογράφημα [6759],Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 26 Εικόνα 29: Θερμογράφημα [6771], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 26 Εικόνα 30: Θερμογράφημα [6787], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 27 Εικόνα 31: Θερμογράφημα [6839], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 27 Εικόνα 32: Θερμογράφημα [6703], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 28 Εικόνα 33: Θερμογράφημα [6705], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 28 Εικόνα 34: Θερμογράφημα [7340], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 29 ix

Εικόνα 35: Θερμογράφημα [6809], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 30 Εικόνα 36: Θερμογράφημα [6819], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 31 Εικόνα 37: Θερμογράφημα [6823], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 32 Εικόνα 38: Θερμογράφημα [6775], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 32 Εικόνα 39: Θερμογράφημα [7392], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014, Ανατολική Όψη παρεκκλησίου... 33 Εικόνα 40: Συνδυαστικό θερμογράφημα Ανατολικής Όψης... 34 Εικόνα 41: Βόρεια Όψη του Καθολικού - Ορισμός περιοχών ανάλυσης... 38 Εικόνα 42: Συμπαγείς λίθοι, σχιστόλιθοι, πωρόλιθοι και αρκετές οπτόπλινθοι ως δομικά υλικά στην βόρεια όψη του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού... 39 Εικόνα 43: Ίδια δόμηση και ίδια δομικά υλικά στην βόρεια όψη του βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού... 39 Εικόνα 44: Κατακόρυφος πωρόλιθος στην βορειοανατολική γωνία... 39 Εικόνα 45: Κόκκινες και κίτρινες οπτόπλινθοι... 39 Εικόνα 46: Βόρεια κεραία του σταυρού με τις προεξέχουσες παραστάδες... 40 Εικόνα 47: Επιλιθικές λειχήνες κίτρινου χρωματισμού στη βόρεια όψη του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού... 41 Εικόνα 48: Θέση απορροής των ομβρίων υδάτων από την στέγη πάνω στην τοιχοποιία του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος, με έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης... 41 Εικόνα 49: Θέσεις απορροής των ομβρίων υδάτων από την στέγη πάνω στην τοιχοποιία του βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος, με έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης: α) στην επαφή με την δεξιά παραστάδα της κεραίας και β) στην περιοχή ένωσης με την βόρεια τοιχοποιία του νάρθηκα.... 42 Εικόνα 50: Βόρεια εξωτερική όψη του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος περιοχή 14... 43 Εικόνα 51: Αποκόλληση εξωτερικής στρώσης κονιάματος (θέση 14α)... 43 Εικόνα 52: Συμπαγής λίθος και κονίαμα με βιοδιάβρωση... 43 Εικόνα 53: Συμπαγής ασβεστόλιθος... 43 Εικόνα 54: Ροζ συμπαγής ασβεστόλιθος... 43 Εικόνα 55: Σχιστόλιθος... 43 Εικόνα 56: Κονίαμα συμπλήρωσης (θέση 14β)... 43 Εικόνα 57: Πωρόλιθος στη ΒΑ γωνία της βόρειας όψης... 44 Εικόνα 58: Κατακόρυφος πωρόλιθος στην ΒΑ γωνία - Κισσός που ανεβαίνει στην τοιχοποιία 44 Εικόνα 59: Εικόνες FOM - περιοχή 14... 46 Εικόνα 60: Ανατολική όψη της αριστερής παραστάδας της βόρειας κεραίας του καθολικού (Περιοχή 14.1)... 48 Εικόνα 61: Εικόνες FOM - περιοχή 14.1... 48 Εικόνα 62: Εσωτερικό σκαλότρυπας - Περιοχή 14.2... 49 Εικόνα 63: Εικόνες FOM - περιοχή 14.2... 49 Εικόνα 64: Θέση Α1: Τοιχοποιία δεξιά της θύρας της βόρειας κεραίας του καθολικού (περιοχή Α)... 50 Εικόνα 65: Εικόνες FOM - θέση Α1... 51 Εικόνα 66: Θέσεις Α2, Α3: Δεξιά παραστάδα της βόρειας κεραίας του καθολικού (περιοχή Α)... 52 Εικόνα 67: Εικόνες FOM από τις θέσεις Α2 και Α3... 52 x

Εικόνα 68: Βόρεια όψη του βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού - Περιοχή 7... 53 Εικόνα 69: Εικόνες FOM - περιοχή 7... 54 Εικόνα 70: Βόρεια όψη νάρθηκα - Περιοχή 8... 54 Εικόνα 71: Κονίαμα γκρίζου τσιμέντου (θέση 8α)... 55 Εικόνα 72: : Κονίαμα πορτοκαλί τσιμέντου, ροζ κονίαμα, γκρίζο κονίαμα... 55 Εικόνα 73: Γκρίζο κονίαμα... 55 Εικόνα 74: Εικόνες FOM - περιοχή 8... 56 Εικόνα 75: Εφαρμογή της θερμογραφίας υπερύθρου στην βόρεια όψη -Θέσεις ελέγχου... 58 Εικόνα 76: Περιοχή βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος... 58 Εικόνα 77: Θερμογράφημα [7326], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 59 Εικόνα 78: Θερμογράφημα [7310], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 59 Εικόνα 79: Θερμογράφημα [7300], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 60 Εικόνα 80: Θερμογράφημα [6419], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 60 Εικόνα 81: Περιοχή βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος... 61 Εικόνα 82: Θερμογράφημα [6361], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 61 Εικόνα 83: Θερμογράφημα [6363], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 62 Εικόνα 84: Θερμογράφημα [6359], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 63 Εικόνα 85: Θερμογράφημα [6357], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 64 Εικόνα 86: Περιοχή ένωσης της βόρειας τοιχοποιίας καθολικού με την βόρεια τοιχοποιία του νάρθηκα και ζώνη απορροής των ομβρίων υδάτων από τη στέγη στην ίδια θέση... 65 Εικόνα 87: Βόρεια τοιχοποιία νάρθηκα... 65 Εικόνα 88: Θερμογράφημα [7226], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 66 Εικόνα 89: Θερμογράφημα [7216], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 66 Εικόνα 90: Θερμογράφημα [7218], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 67 Εικόνα 91: Θερμογράφημα [7228], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 67 Εικόνα 92: Θέση σάρωσης 566... 68 Εικόνα 93: Διαστάσεις δομικών υλικών παραστάδας... 69 Εικόνα 94: Σάρωση 566Η... 69 Εικόνα 95: Θέση σάρωσης 565H Διαστασιολόγηση περιοχής... 70 Εικόνα 96: Σάρωση 565Η... 71 Εικόνα 97: Απόσπασμα κάτοψης, με τις θέσεις των σαρώσεων... 72 Εικόνα 98: Θέσεις κατακόρυφων σαρώσεων στη δυτική παραστάδα... 72 Εικόνα 99: [570V]: Κατακόρυφη σάρωση ανατολικής όψης παραστάδας... 73 Εικόνα 100: [563V] Κατακόρυφη σάρωση δυτικής όψης παραστάδας... 73 Εικόνα 101: [564V]: Κατακόρυφη σάρωση βόρειας όψης της παραστάδας... 74 Εικόνα 102: [584V]: Κατακόρυφη σάρωση νότιας όψης της παραστάδας, από το εσωτερικό του ναού (αντίστοιχη της εξωτερικής 564V)... 74 Εικόνα 103: Θέσεις σαρώσεων στην βόρεια τοιχοποιία του καθολικού και του νάρθηκα... 75 Εικόνα 104: Σαρώσεις 582Η (πάνω) και 581Η (κάτω)... 75 Εικόνα 105: Περιοχή επαφής της εξεταζόμενης τοιχοποιίας με την δυτική παραστάδα της κεραίας, όπου πραγματοποιείται η απορροή του νερού από την στέγη και παρατηρείται έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης... 77 Εικόνα 106: Σάρωση 576V [Χ=0,85 m και Ηεξ.=0,30-2,90 m]... 78 Εικόνα 107: Σάρωση 580V [Χ=3,55 m και Ηεξ.= 0,30-2,80 m]... 79 xi

Εικόνα 108: Δυτική όψη με τις θέσεις ελέγχου... 83 Εικόνα 109: Απορροή των ομβρίων υδάτων από τη στέγη πάνω στην δυτική τοιχοποιία αριστερά της εισόδου... 84 Εικόνα 110: Έντονα προβλήματα λόγω υγρασίας... 85 Εικόνα 111: Περιοχή πάνω από το πεζούλι - Τοπικά μπαλώματα με εφαρμογή κονιαμάτων αποκατάστασης - Εμφανής η αυξημένη συγκέντρωση υγρασίας και βιοδιάβρωσης στην κατώτερη ζώνη... 85 Εικόνα 112: Αποκόλληση της νοτιοδυτικής γωνίας του παρεκκλησίου... 86 Εικόνα 113: Δυτική όψη με τις θέσεις ελέγχου... 86 Εικόνα 114: Υπέρθυρο κεντρικής εισόδου του νάρθηκα (θέση 13β)... 87 Εικόνα 115: Εντοιχισμένο ανάγλυφο μαρμάρινο στοιχείο στην όψη του νάρθηκα (θέση 13γ)... 87 Εικόνα 116: Εικόνες FOM - περιοχής 13.1 (αριστερά της κεντρικής εισόδου του καθολικού)... 88 Εικόνα 117: Εικόνες FOM - περιοχή 13.3 (δεξιά της κεντρικής εισόδου και αριστερά του παρεκκλησίου)... 89 Εικόνα 118: Εικόνες FOM θέσεων 13α, 13β, 13γ (μαρμάρινα γλυπτά στοιχεία εντοιχισμένα στην δυτική όψη του καθολικού)... 89 Εικόνα 119: Εικόνες FOM - περιοχή 13.4 (Δυτική όψη παρεκκλησίου Αγίου Αντωνίου)... 90 Εικόνα 120: Δυτική Όψη Καθολικού... 91 Εικόνα 121: Θερμογράφημα [6240], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 92 Εικόνα 122: Θερμογράφημα [7076], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 92 Εικόνα 123: Θερμογράφημα [7078], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 93 Εικόνα 124: Θερμογράφημα [6238], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 93 Εικόνα 125: Θερμογράφημα [6584], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 94 Εικόνα 126: Θερμογράφημα [6610], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 95 Εικόνα 127: Θερμογράφημα [7060], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 95 Εικόνα 128: Θερμογράφημα [7102], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 96 Εικόνα 129: Θερμογράφημα [6618], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014... 97 Εικόνα 130: Θερμογράφημα [6977], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 98 Εικόνα 131: Θερμογράφημα [7114], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 99 Εικόνα 132: Συνδυαστικό θερμογράφημα δυτικής όψης του καθολικού και του παρεκκλησίου... 100 Εικόνα 133: Νότια όψη καθολικού και παρεκκλησίου και θέσεις ελέγχου... 102 Εικόνα 134: Πωρόλιθοι (Α) και (Β) στη νοτιοανατολική γωνία του καθολικού... 103 Εικόνα 135: Μαρμάρινα περίθυρα στο παράθυρο της νότιας όψης του καθολικού... 103 Εικόνα 136: Κόγχη τοιχογραφημένη στη νότια τοιχοποιία του καθολικού - περιλαμβανόταν παλαιότερα στο παρεκκλήσιο... 104 Εικόνα 137: Σπαράγματα τοιχογραφιών στη νότια τοιχοποιία του καθολικού σε θέση η οποία περιλαμβανόταν παλαιότερα στο παρεκκλήσιο... 104 Εικόνα 138: Περιοχή 9.2 πορτοκαλί χρωματισμού Διακεκομμένη γραμμή στη διαφοροποίηση... 104 Εικόνα 139: Περιοχή 9.1 γκρίζου χρωματισμού - Διακεκομμένη γραμμή στη διαφοροποίηση... 104 Εικόνα 140: Νότια όψη παρεκκλησίου Αγίου Αντωνίου... 105 Εικόνα 141: Ανατολική όψη παρεκκλησίου Αγίου Αντωνίου... 105 xii

Εικόνα 142: Εσωτερικό του παρεκκλησίου του Αγ. Αντωνίου Εμφανής η ρωγμή που διατρέχει τη καμάρα από Δύση προς Ανατολή... 106 Εικόνα 143: Κατακόρυφη εσοχή στο νότιο τοίχο του παρεκκλησίου... 106 Εικόνα 144: Φρεάτιο υδροσυλλογής στη νότια πλευρά του καθολικού... 107 Εικόνα 145: Τοιχογραφία Θεοτόκου Δεομένης του 14ου αι. - σημερινή κατάσταση διατήρησης... 108 Εικόνα 146: Κατερχόμενη υγρασία στο βόρειο και ανατολικό τοίχο του παρεκκλησίου, όπου φαίνεται η απόπλυση του κονιάματος στο σημείο επαφής των δύο τοίχων λόγω της κατερχόμενης υγρασίας... 108 Εικόνα 147: Νότια όψη καθολικού και παρεκκλησίου και θέσεις ελέγχου... 109 Εικόνα 148:Νότια τοιχοποιία νοτιοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού... 109 Εικόνα 149: Νότια όψη του νοτιοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού - Περιοχή 9.1... 110 Εικόνα 150: Εικόνες FOM - περιοχή 9.1... 112 Εικόνα 151: Νότια κεραία του καθολικού, στο ύψος κάτω από τη γένεση της ημικυλινδρικής καμάρας - Περιοχή 9.2... 113 Εικόνα 152: Εικόνες FOM - περιοχή 9.2... 114 Εικόνα 153: Νότια όψη παρεκκλησίου Αγίου Αντωνίου - Περιοχές 10 & 11... 115 Εικόνα 154: Εικόνες FOM - περιοχή 10... 116 Εικόνα 155: Εικόνες FOM - περιοχή 11... 117 Εικόνα 156: Νότια όψη καθολικού και παρεκκλησίου... 118 Εικόνα 157: Θερμογράφημα [6159], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 119 Εικόνα 158: Θέση χαμηλότερης θερμοκρασίας (Sp7) κάτω από τα κεραμιδιά της στέγης της κεραίας... 120 Εικόνα 159: Θερμογράφημα [6175], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 120 Εικόνα 160: Θερμογράφημα [6203], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 121 Εικόνα 161: Φθορές λόγω κατερχόμενης υγρασίας στον ανατολικό τοίχο της νότιας κεραίας και στο νότιο τοίχο της ανατολικής κεραίας... 122 Εικόνα 162: Θερμογράφημα [6167], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 122 Εικόνα 163: Απόπλυση κονιάματος λόγω κατερχόμενης υγρασίας... 123 Εικόνα 164: Θερμογράφημα [6173], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 123 Εικόνα 165: Θερμογράφημα [6161], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 124 Εικόνα 166: Θερμογράφημα [6165], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 125 Εικόνα 167: Θερμογράφημα [6185], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 126 Εικόνα 168: Θερμογράφημα [6189], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 126 Εικόνα 169: Θερμογράφημα [6201], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 127 Εικόνα 170: Θερμογράφημα [7182], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 128 Εικόνα 171: Θερμογράφημα [7190], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 129 Εικόνα 172: Νότια όψη παρεκκλησίου Αγίου Αντωνίου... 130 Εικόνα 173: Θερμογράφημα [7122], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 131 Εικόνα 174: Θερμογράφημα [7142], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 131 Εικόνα 175: Θερμογράφημα [7144], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 132 Εικόνα 176: Θερμογράφημα [7152], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014... 133 Εικόνα 177: Περιοχή θερμογραφήματος 7152... 133 Εικόνα 178: Θερμογράφημα [6973], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014... 134 xiii

Εικόνα 179: Θερμογράφημα [6227], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014... 134 Εικόνα 180: Συνδυαστικό θερμογράφημα νότιας όψης... 135 Εικόνα 181: Αναπαράσταση σαρώσεων γεωραντάρ... 136 Εικόνα 182: Οριζόντια σάρωση 591Η - Νότια Όψη... 137 Εικόνα 183: Εικόνα 183: Οριζόντια σάρωση 599Η - Νότια Όψη... 137 Εικόνα 184: Τρισδιάστατη εικόνα νότιας όψης μέσω σαρώσεων γεωραντάρ Εικόνα από μπροστά... 138 Εικόνα 185: Τρισδιάστατη εικόνα νότιας όψης μέσω σαρώσεων γεωραντάρ Εικόνα από πάνω... 139 Εικόνα 186: Κογχυλιάτες λίθοι στην εσωτερική τοιχοποιία του καθολικού... 143 Εικόνα 187: Περιοχή αποκόλλησης επιχρίσματος όπου είναι εμφανής η τοιχοποιία από αργολιθοδομή... 143 Εικόνα 188: Μοντέλο κατανομής των διαλυτών αλάτων σε μια τοιχοποιία με υγρασία από τριχοειδή αναρρίχηση [19]... 145 Εικόνα 189: Βόρειος τοίχος κυρίως ναού... 146 Εικόνα 190: Βορειοδυτικό γωνιαίο διαμέρισμα... 146 Εικόνα 191: Ανατολική τοιχοποιία καθολικού... 147 Εικόνα 192: Νότιος Τοίχος κυρίως ναού... 148 Εικόνα 193: Εξανθήσεις αλάτων στην διεπιφάνεια επιχρίσματος αποκατάστασης και αυθεντικού υλικού, λόγω ασυμβατότητας μικροδομής των δύο υλικών... 149 Εικόνα 194: Βόρειος τοίχος Νάρθηκα... 150 Εικόνα 195: Εξανθήσεις αλάτων επάνω σε τοιχογραφία του βόρειου τοίχου του νάρθηκα. 150 Εικόνα 196: Φθορά ξύλινων υπερθύρων... 151 Εικόνα 197: Κάτοψη καθολικού μονής Καισαριανής - Θέσεις ελέγχου εσωτερικά... 152 Εικόνα 198: Νότιος τοίχος καθολικού, χαμηλά, αριστερά του παραθύρου... 152 Εικόνα 199: Εικόνες FOM νότιου τοίχου, χαμηλά, αριστερά του παραθύρου - Επίχρισμα κυρίως Ναού -Εξανθίσεις αλάτων - Μικρορηγματώσεις... 153 Εικόνα 200: Περιοχή 16β - Νότιος τοίχος καθολικού, κάτω από το παράθυρο... 154 Εικόνα 201: Επίχρισμα περιοχής 16β - Άχυρο - Απολεπίσεις Μικρορωγμές - Εξανθίσεις αλάτων Συσσωματώματα ασβέστη... 154 Εικόνα 202: Νότιος τοίχος καθολικού, δεξιά του παραθύρου, κατακόρυφη ρωγμή... 155 Εικόνα 203: Εικόνες FOM στη θέση της ρωγμής (περιοχή 16γ)... 155 Εικόνα 204: Νότιος τοίχος καθολικού, δεξιά του παραθύρου, πάνω από τα στασίδια - Περιοχή 16δ... 156 Εικόνα 205: Εικόνες FOM νότιου τοίχου δεξιά του παραθύρου πάνω από τα στασίδια... 156 Εικόνα 206: Νοτιοανατολικός κίονας... 157 Εικόνα 207: Εικόνες FOM νοτιοανατολικού κίονα (περιοχή 16.2)... 157 Εικόνα 208: Νοτιοδυτικός κίονας - περιοχή 16.1... 158 Εικόνα 209: Εικόνες FOM - Νοτιοδυτικός κίονας (περιοχή 16.1)... 158 Εικόνα 210: Εικόνες FOM τοιχογραφίας 14ου αι. - Περιοχή 15: Εσωτερικός βόρειος τοίχος παρεκκλησίου Αγ. Αντωνίου... 159 Εικόνα 211: : Νότιος τοίχος με εξανθήσεις αλάτων λόγω ανερχόμενης υγρασίας... 160 Εικόνα 212: Θερμογράφημα [7001], νότιου τοίχου εσωτερικά του καθολικού, Ημερομηνία λήψης: 19.03.2014... 160 Εικόνα 213: Νότιος τοίχος με εξανθήσεις αλάτων λόγω κατερχόμενης υγρασίας... 161 xiv

Εικόνα 214: Θερμογράφημα [7011], Ημερομηνία λήψης: 19.03.2014... 161 Εικόνα 215: Θερμογράφημα [6468], Ημερομηνία λήψης: 17.02.2014... 162 Εικόνα 216: Θερμογράφημα [6512], Ημερομηνία λήψης: 17.02.2014... 162 Εικόνα 217: Θερμογράφημα [7017], Ημερομηνία λήψης: 19.03.2014... 163 Εικόνα 218: Η Πλατυτέρα της κόγχης του ιερού, με την σφηκοφωλιά... 163 Εικόνα 219: Θερμογράφημα [7021], Ημερομηνία λήψης: 19.03.2014... 164 Εικόνα 220: Το φωτοστέφανο του Χριστού στην κόγχη του Ιερού, το οποίο εμφανίζει θερμοκρασιακή διαφοροποίηση... 164 Εικόνα 221: Σάρωση 583 Η [Χ=0,30-1,80 m και Ηεσ.=1,55 m]... 165 Εικόνα 222: Σάρωση 585 V (interior) [Χ=1,00 m και H εξ. =-0,25 m ως 1,65 m]... 166 Εικόνα 223: Εσωτερική όψη βόρειας τοιχοποιίας νάρθηκα θέσεις σαρώσεων. Η [586Η] έγινε στο εσωτερικό της τοιχοποιίας ενώ όλες οι υπόλοιπες σαρώσεις έγιναν εξωτερικά... 167 Εικόνα 224: 586Η [Χ=3,15-5,75 m και Ηεσ.=1,30 m]... 167 Εικόνα 225: Ορισμός περιοχών ελέγχου στην Ανατολική Όψη - Κρουσιμέτρηση... 170 Εικόνα 226: Κογχυλιάτης λίθος της ανατολικής όψης... 174 xv

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Κοινές Παράμετροι ελέγχου... 2 Πίνακας 2: Τιμές θλιπτικής αντοχής οπτοπλίνθων ανατολικής όψης... 171 Πίνακας 3: Τιμές θλιπτικής αντοχής για τους λίθους της βορειοανατολικής γωνίας... 175 Πίνακας 4: Αποτελέσματα υπερηχοσκόπησης... 176 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1: Καμπύλη συσχετισμού μέσης θλιπτικής αντοχής κυβικού δοκιμίου σκυροδέματος (διαστάσεων 15x15x15 cm) με τον δείκτη αναπήδησης... 171 Γράφημα 2: Τιμές θλιπτικής αντοχής οπτοπλίνθων (σε MPa)... 172 Γράφημα 3: Καμπύλη συσχετισμού μέσης θλιπτικής αντοχής κυβικού δοκιμίου σκυροδέματος (διαστάσεων 15x15x15 cm) με τον δείκτη αναπήδησης, η οποία έχει προεκταθεί... 174 Γράφημα 4: Τιμές θλιπτικής αντοχής των λίθων (σε MPa)... 175 xvi

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εφαρμογή μη καταστρεπτικών τεχνικών έγινε με σκοπό τη διαγνωστική επί τόπου έρευνα για την αποτίμηση των υλικών δόμησης του Καθολικού της Μονής Καισαριανής, καθώς και για την αποτίμηση της φθοράς των υλικών και την παθολογία των τοιχοποιιών της. Παράλληλα διενεργούνται και μετρήσεις για την εκτίμηση των μηχανικών χαρακτηριστικών των δομικών της υλικών με επί τόπου μη καταστρεπτικές τεχνικές. Όλες οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος SEISMO: Αντισεισμική Προστασία Μνημείων και Ιστορικών Κατασκευών στα πλαίσια της δράσης 7.1.: Εφαρμογή Μη Καταστρεπτικών Τεχνικών του Πακέτου Εργασίας ΠΕ7: ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΕΠΙ ΤΟΠΟΥ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ. Για τη χαρτογράφηση των υλικών δόμησης της Μονής Καισαριανής, αλλά και των μηχανικών τους χαρακτηριστικών, καθώς και της φθοράς εφαρμόστηκε πλήθος μη καταστρεπτικών τεχνικών, όπως αυτές αναλύθηκαν στο τεύχος της μεθοδολογίας. Στο παρόν τεύχος παρατίθενται και αναλύονται τα δεδομένα που προέκυψαν από την εφαρμογή των μη καταστρεπτικών τεχνικών, καθώς και μια συνολική περιγραφή των υλικών και των φθορών που εμφανίζονται ανά όψη. Ι. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Μετά από εκτενή επί τόπου μακροσκοπικό έλεγχο, πραγματοποιούνται επί τόπου μη καταστρεπτικές μετρήσεις, οι θέσεις των οποίων καθορίζονται, ώστε να είναι αντιπροσωπευτικές και να καλύπτουν όσο το δυνατό όλα τα υλικά, όλες τις φάσεις κατασκευής και όλες τις μορφές φθοράς [1-3]. Για την παρατήρηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών των υλικών, της υφής τους και της φθοράς τους, σε όλες τις εξωτερικές όψεις, αλλά και στις εσωτερικές τοιχοποιίες του Καθολικού, έγινε χρήση της Μικροσκοπίας Οπτικών Ινών (FOM). Οι εικόνες ελήφθησαν στις 5/2/2014 και 17/2/2014 και για τις μετρήσεις χρησιμοποιήθηκε το Fiber Optic Microscopy (FOM) i-scope Moritex. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες κατά τις ημερομηνίες λήψης των εικόνων FOM, καταγράφονται στον Πίνακα 1. Στο καθολικό της μονής Καισαριανής εφαρμόσθηκε παθητική θερμογραφία υπερύθρου, σε όλες τις όψεις και στο εσωτερικό του. Παρά τις δυσκολίες λήψης των θερμογραφημάτων, σαρώθηκε το σύνολο του κτηρίου. Οι μετρήσεις διενεργήθηκαν από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Μάρτιο του 2014. Χρησιμοποιήθηκε θερμοκάμερα μεγάλου μήκους κύματος και συγκεκριμένα η θερμογραφική συσκευή ThermaCAM Β200 της Flir Systems, με ανιχνευτή ευαίσθητο σε μήκος κύματος 7,5 13 μm και φακό FOL18. Κατά την διάρκεια των μετρήσεων καταγράφονταν οι περιβαλλοντικές συνθήκες, μέσω θερμο-υγρόμετρου, που παρείχε την θερμοκρασία (Τ) και την σχετική υγρασία (RH%). Οι περιβαλλοντικές συνθήκες κατά τις ημερομηνίες λήψης των θερμογραφημάτων, καταγράφονται στον Πίνακα 1. Κατά την λήψη των θερμογραφημάτων, η θερμοκάμερα τοποθετήθηκε κάθετα στην εξεταζόμενη επιφάνεια, όπου αυτό ήταν δυνατό. Επίσης γινόταν καταγραφή της απόστασης από την εξεταζόμενη επιφάνεια (d). Καθώς η τοιχοποιία είναι σύνθετο και ανομοιογενές υλικό, αποτελούμενο από ποικιλία υλικών διαφορετικού συντελεστή θερμικής εκπομπής (emmisivity), έγινε παραδοχή 1

ότι στην περίπτωση των τοιχοποιιών της Μονής Καισαριανής ο συντελεστής θερμικής εκπομπής έχει μία μέση τιμή περί το 0,86. Για την μη καταστρεπτική εξέταση των τοιχοποιιών του καθολικού της μονής Καισαριανής με τη μέθοδο του γεωραντάρ, πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις με το σύστημα γεωραντάρ (GPR) MALA Geoscience ProEx, με κεραία συχνότητας 1,6 GHz. Έλεγχος πραγματοποιήθηκε στη τοιχοποιία της βόρειας όψης, και συγκεκριμένα στη δυτική παραστάδα της βόρειας κεραίας του καθολικού, καθώς και στη βόρεια τοιχοποιία του καθολικού και του νάρθηκα, στις 05/02/2014. Σαρώσεις πραγματοποιήθηκαν και στο εξωτερικό της τοιχοποιίας, αλλά και εσωτερικά. Στις 17/02/2014 πραγματοποιήθηκε έλεγχος της νότια όψης του Καθολικού. Η επεξεργασία των αποτελεσμάτων έγινε με το λογισμικό επεξεργασίας δεδομένων MALA Geoscience Rad Explorer v.1.41. και ακολουθήθηκαν τα εξής βήματα: 1. DC removal 0-80 2. Time zero adjustment (first peak) 3. Amplitude correction 4. Band pass filtering 5. Background removal (normal) Για τις σαρώσεις που πραγματοποιήθηκαν στην νότια όψη εξωτερικά, τα δεδομένα των σαρώσεων επεξεργάστηκαν περαιτέρω, ώστε να προκύψουν τρισδιάστατες εικόνες της τοιχοποιίας. Υπερηχοσκόπηση και κρουσιμετρία πραγματοποιήθηκαν στις 05.02.2014 στην νότια και ανατολική όψη αντίστοιχα, για την εκτίμηση των μηχανικών αντοχών των δομικών υλικών. Για την αποτίμηση του μέτρου ελαστικότητας χρησιμοποιήθηκε επί τόπου στο κτίριο η μέθοδος των Υπερηχοσκόπησης και συγκεκριμένα η έμμεση μέθοδος μέτρησης. Για τις μετρήσεις χρησιμοποιήθηκε το όργανο PUNDIT. Οι μετρήσεις έγιναν σε συμπαγής λίθους της νότια όψης του Καθολικού. Κατά τις επιτόπου μετρήσεις, οι αισθητήρες τοποθετήθηκαν στην ίδια πλευρά των υπό μέτρηση λίθων, με απόσταση των κέντρων των δύο κρυστάλλων ίση με 5 cm και με 10 cm, ώστε να ληφθεί ο μέσος όρος των δυο μετρήσεων. Για τις μετρήσεις κρουσιμετρίας χρησιμοποιήθηκε το κρουσίμετρο Schmidt τύπου Ν της εταιρείας Proceq, και η κατεύθυνση πρόσκρουσης ήταν κάθετη στην επιφάνεια του τοίχου. Σαν διάγραμμα συσχέτισης βαθμού αναπήδησης και θλιπτικής αντοχής, ελήφθη το διάγραμμα του οργάνου [4-5]. Πίνακας 1: Κοινές Παράμετροι ελέγχου Ημερομηνία Εσωτερικά/Εξωτερικά Θερμοκρασία ( ο C) Σχετική Υγρασία μέτρησης του Ναού (RH%) 05.02.2014 Εξωτερικά 11 o C 65% 17.02.2014 Εξωτερικά 12 o C 52% 19.03.2014 Εξωτερικά 19 o C 50% 27.03.2014 Εξωτερικά 21 o C 50% Εσωτερικά 14 ο C 70% 2

ΙΙ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΦΘΟΡΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ Το καθολικό της μονής Καισαριανής σώζεται έως σήμερα σε άριστη κατάσταση. Είναι ένα ξεχωριστό, για την καλλιτεχνική του ποιότητα, μεσοβυζαντινό αθηναϊκό μνημείο. Αρχικά, ανοικοδομήθηκε σύμφωνα με τον συνήθη τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού, χωρίς νάρθηκα, στα τέλη του 11 ου με αρχές του 12 ου αιώνα. Ο ευρύχωρος τριμερής νάρθηκας αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, που έγινε κατά την μεταβυζαντινή περίοδο (17 ο αι.). Για τον χρόνο κατασκευής του δεν υπάρχουν στοιχεία. Ως terminus ante quem χρησιμοποιήθηκε η εγχάρακτη ενθύμηση του έτους 1680 που επισημάνθηκε σε παραστάδα της εισόδου. Η προσθήκη του μονόχωρου δρομικού καμαροσκέπαστου παρεκκλησίου του Αγίου Αντωνίου, στη νότια πλευρά του καθολικού, είναι ασφαλώς μεταγενέστερη του νάρθηκα. Ωστόσο, ο ακριβής χρόνος ανοικοδόμησής του είναι άγνωστος. Το επίπεδο διώροφο κωδωνοστάσιο της πρόσοψης αποτελεί προσθήκη νεότερων χρόνων [94] και χρονολογείται στον 19 ο αι. Εικόνα 1: Κάτοψη Καθολικού Μονής Καισαριανής - φάσεις ανοικοδόμησης 3

ΙΙ.1. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΙΙ.1.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 12.1 12.2 12.3 Εικόνα 2: Ανατολική Όψη - Ορισμός Περιοχών Ελέγχου Η ανατολική όψη του καθολικού χωρίστηκε στις περιοχές 12.1, 12.2 και 12.3, οι οποίες φαίνονται στο παραπάνω σχέδιο και αντιστοιχούν στην κόγχη του Διακονικού, στην κεντρική κόγχη του Ιερού και στην κόγχη της Πρόθεσης αντίστοιχα. Στα άνω μέρη της ανατολικής όψης του καθολικού, πάνω από το ύψος της ποδιάς των παραθύρων, ακολουθείται το ιδανικό σύστημα πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας, το οποίο χαρακτηρίζεται από ισοϋψείς δόμους, ισομεγέθεις ορθογωνισμένους λίθους, οπόπλινθους πάχους 3-5 cm σε αδιάσπαστες οριζόντιες στρώσεις, και ισοπαχείς αρμούς σε όλη την επιφάνεια του τοίχου, ίδιου πάχους με τα τούβλα, με αρμολόγημα ίσου βάθους παντού και με χρώμα ανάλογο αυτού των λίθων [6]. Στα χαμηλότερα σημεία της ανατολικής όψης, δηλαδή στο ύψος κάτω από τις ποδιές των παραθύρων, ακολουθείται απλούστερη μορφή πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας, με πολλά οριζόντια, διαφορετικού μήκους τούβλα στα κενά μεταξύ μη ορθογωνισμένων λίθων. Ειδικότερα, στην κόγχη του Διακονικού, αυτή η μορφή τοιχοποιίας φθάνει ψηλότερα απ ότι στις άλλες δύο κόγχες, σε ύψος περί τα 2,0 m 4

Μέσω της μακροσκοπικής παρατήρησης της ανατολικής όψης, σε συνδυασμό με τη χρήση της Μικροσκοπίας Οπτικών Ινών, διαπιστώθηκε ότι τα λιθοσώματα που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή της εξωτερικής τοιχοποιίας του καθολικού της Καισαριανής, είναι κυρίως πωρόλιθοι, κογχυλιάτες λίθοι και, σε μικρότερο βαθμό, συμπαγείς λίθοι. Οι συμπαγείς ασβεστόλιθοι είναι ελάχιστοι σε πλήθος, έχουν χρησιμοποιηθεί μόνο στα χαμηλότερα μέρη της τοιχοποιίας, κάτω από τις ποδιές των παραθύρων, ενώ η υπόλοιπη τοιχοποιία, από το ύψος της ποδιάς των παραθύρων και πάνω, είναι κατασκευασμένη εξ ολοκλήρου από πωρόλιθους, σχεδόν αποκλειστικά κογχυλιάτες, τέλεια λαξευμένους. Εικόνα 3: Φωτογραφία Ανατολικής Όψης Στην ανατολική όψη διαπιστώνεται και η χρήση οπτοπλίνθων κόκκινου και κίτρινου χρωματισμού. Στους βυζαντινούς ναούς οι οπτόπλινθοι είναι συνήθως κόκκινες, ενώ σε μικρότερο βαθμό συναντώνται και υποκίτρινες. Ο διαφορετικός χρωματισμός των οπτοπλίνθων οφείλεται τόσο στις διαφορετικές πρώτες ύλες που έχουν χρησιμοποιηθεί για την παρασκευή τους, όσο και στην διαφορετική τεχνολογία παραγωγής τους, δηλαδή στην θερμοκρασία και στην ατμόσφαιρα όπτησης, η οποία μπορεί να είναι είτε οξειδωτική είτε αναγωγική. Η οξειδωτική ή αναγωγική ατμόσφαιρα όπτησης καθορίζεται από την παρουσία ή απουσία οξυγόνου, αντίστοιχα, σε απευθείας επαφή με το κεραμικό που ψήνεται [7-12]. 5

Εικόνα 4: Ίδια μορφή δόμησης και ίδια δομικά υλικά στον τρούλο του Καθολικού Τα διπλά επάλληλα τόξα του δίλοβου τοξωτού παραθύρου της κεντρικής κόγχης του Ιερού, καθώς και του μονόλοβου της κόγχης της Πρόθεσης, είναι διαμορφωμένα με οπτοπλίνθους ακτινοειδώς διατεταγμένες, μεταξύ των οποίων το κονίαμα λαμβάνει σφηνοειδή μορφή, για να επιτευχθεί η επιθυμητή καμπυλότητα. Η ίδια διαμόρφωση, με οπτοπλίνθους, συνεχίζεται και στις παρειές των ανοιγμάτων προς τα κάτω, μέχρι το ύψος της ποδιάς. Και στα δύο παράθυρα είναι εμφανής μακροσκοπικά η ύπαρξη νέων οπτοπλίνθων και κονιαμάτων, που προέρχονται από επεμβάσεις αποκατάστασης. Οι οπτόπλινθοι αυτές παρουσιάζουν έντονο κόκκινο χρωματισμό, ενώ το κονίαμα αποκατάστασης είναι πατητό με έντονο μπεζ χρωματισμό. Το τύμπανο του κεντρικού δίλοβου παραθύρου του Ιερού πληρώνεται με επάλληλα λεπτά καμπύλα τούβλα, τα οποία προέρχονται από άλλα, παχύτερα μετά από κατάλληλη απολάξευσή τους [6]. Εικόνα 5: Οπτόπλινθοι αποκατάστασης στο κεντρικό δίλοβο παράθυρο του Ιερού και στο μονόλοβο παράθυρο της Πρόθεσης Μακροσκοπικά, από άποψη φθορών, η Ανατολική όψη φαίνεται να βρίσκεται στην καλύτερη κατάσταση διατήρησης μετά τη Νότια Όψη, σε σχέση με τις υπόλοιπες εξωτερικές όψεις του Καθολικού. Ωστόσο και σε αυτήν την όψη είναι εμφανής και μακροσκοπικά η παρουσία της βιοδιάβρωσης στα δομικά υλικά. Είναι εμφανής η ευρεία παρουσία διαφορετικών τύπων βιοδιάβρωσης στο μεγαλύτερο τμήμα της τοιχοποιίας και στο σύνολο των δομικών υλικών. Στην κατώτερη ζώνη της τοιχοποιίας, η 6

οποία βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος και επομένως, λόγω τριχοειδούς αναρρίχησης, περιέχει το μεγαλύτερο ποσοστό υγρασίας, παρατηρείται μακροσκοπικά εκτεταμένη βιοδιάβρωση, μαύρου χρωματισμού. Τα πολλά υπόγεια νερά στην περιοχή, καθώς και η υπάρχουσα βλάστηση στον χώρο ανατολικά του Ιερού, συμβάλλουν στην ανάπτυξη προϊόντων βιοδιάβρωσης στην κατώτερη ζώνη της τοιχοποιίας, καθώς προκαλούν αύξηση της υγρασίας και επιταχύνουν τη δημιουργία βιολογικής φθοράς στην επιφάνειά της. Επίσης, σημαντική χαρακτηρίζεται η παρουσία βιοδιάβρωσης και σε μεγαλύτερα ύψη της τοιχοποιίας. Επίσης, στην βορειοανατολική γωνία της τοιχοποιίας, παρατηρείται έντονη απόσπαση αυθεντικού υλικού και απόπλυση των κονιαμάτων, λόγω του ότι στην θέση αυτή είναι εντονότερο το φαινόμενο της τριχοειδούς αναρρίχησης. Εικόνα 6: Απόπλυση κονιάματος στην βορειοανατολική γωνία του κτιρίου Σε κάποιες περιοχές της ανατολικής τοιχοποιίας παρατηρείται μακροσκοπικά μια διαφοροποίηση στον χρωματισμό και στην επιφανειακή τραχύτητα των λίθων, οι οποίοι εμφανίζονται πιο λείοι και με θερμό μπεζ χρωματισμό, σε αντίθεση με τους λίθους της υπόλοιπης τοιχοποιίας. Τέτοιες περιοχές είναι οι ανώτερες σειρές δόμων κάτω από τις στέγες, καθώς και οι κατακόρυφες ζώνες γύρω από την σύνδεση της κεντρικής κόγχης του Ιερού με την κόγχη της Πρόθεσης και με την κόγχη του Διακονικού. 7

ΙΙ.1.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ Στην κόγχη του Διακονικού, η οποία ορίστηκε σαν περιοχή 12.1, ελέγχθησαν μικροσκοπικά οι λίθοι και τα κονιάματα της περιοχής. Οι συμπαγής ασβεστόλιθοι είναι μεμονωμένοι και η μικρή συχνότητα εμφάνισή τους περιορίζεται στα κατώτερα στρώματα της τοιχοποιίας. Εικόνα 7: Κόγχη Διακονικού - περιοχή 12.1 Οι υπόλοιποι λίθοι της περιοχής είναι κυρίως κογχυλιάτες λίθοι, με διάφορους βαθμούς διάβρωσης, καθώς και μεμονωμένοι πωρόλιθοι, οι οποίοι ίσως να είναι κογχυλιάτες που έχουν απολέσει τους κογχύλες τους. Γενικά ο κογχυλιάτης είναι πορώδης λίθος, συνήθως υποκίτρινος και χρησιμοποιείται ευρέως ως δομικό υλικό. Στην Ελλάδα συναντάται σε πολλές περιοχές, κυρίως στη Ραφήνα, στον Πειραιά, στον Ισθμό της Κορίνθου κ.α. Εικ.F1 : Περιοχή 12.1 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F2 : Περιοχή 12.1 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F3 : Περιοχή 12.1 (x50) Πράσινος συμπαγής ασβεστόλιθος 8

Εικ.F4 : Περιοχή 12.1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F5 : Περιοχή 12.1 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F6 : Περιοχή 12.1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F7 : Περιοχή 12.1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F8 : Περιοχή 12.1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F9 : Περιοχή 12.1 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F10 : Περιοχή 12.1 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F11 : Περιοχή 12.1 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F12 : Περιοχή 12.1 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F13 : Περιοχή 12.1 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F14 : Περιοχή 12.1 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F15 : Περιοχή 12.1 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F16 : Περιοχή 12.1 (x50) Κονίαμα Εικ.F17 : Περιοχή 12.1 (x50) Κονίαμα Εικόνα 8: Εικόνες FOM Περιοχή 12.1 Εικ.F18 : Περιοχή 12.1 (x50) Κονίαμα 9

Στις εικ. F1, F2, F3 παρατηρούνται συμπαγείς ασβεστόλιθοι. Ο συμπαγής ασβεστόλιθος της εικ.f3 παρουσιάζει πράσινο χρωματισμό. Η παρουσία πράσινου συμπαγούς ασβεστολίθου διαπιστώθηκε και σε άλλες όψεις του κτιρίου. Οι συμπαγείς ασβεστόλιθοι παρουσιάζουν ποικίλους χρωματισμούς. Οι εικόνες F4 ως F10 έχουν ληφθεί από κογχυλιάτη λίθο. Διακρίνονται οι ενταγμένοι στην συνδετική ύλη του λίθου, σχηματισμοί των απολιθωμάτων (όστρακα κλπ) ή το αποτύπωμα αυτών. Ο κογχυλιάτης λίθος είναι ασβεστολιθικό πέτρωμα βιογενούς προέλευσης. Αποτελείται από κελύφη μαλακίων, τα οποία έχουν συγκολληθεί με μικροκρυσταλλικό ασβεστίτη. Οι εικ.f11, F12 και F13 έχουν ληφθεί από πωρόλιθους. Οι πωρόλιθοι είναι πορώδη ασβεστολιθικά πετρώματα, που λαξεύονται εύκολα. Στην Ελλάδα συναντώνται σε μεγάλη ποικιλία. Στην περιοχή 12.1 εξετάσθηκαν δύο οπτόπλινθοι διαφορετικών χρωματισμών, μία κόκκινη (εικ.f14) και μία κίτρινη (εικ.f15). Το διαφορετικό χρώμα των οπτοπλίνθων υποδηλώνει διαφορετική τεχνολογία παρασκευής ή και διαφορετικές πρώτες ύλες. Οι εικ.f16,f17 έχουν ληφθεί από πορτοκαλόχροο κονίαμα αρμολόγησης, ίδιου τύπου. Στο κονίαμα της εικ.f17 παρατηρείται η παρουσία δύο μεγάλων αδρανών. Τα αδρανή του κονιάματος της εικ.f18 είναι διαφόρων διαμέτρων και χρωματισμών και παρουσιάζουν πολύ καλή πρόσφυση με την συνδετική ύλη. Στον συμπαγή ασβεστόλιθο της εικ.f1 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση, λευκού, γκρίζου και πράσινου χρωματισμού, και καρπικές δομές. Ο συμπαγής ασβεστόλιθος της εικ.f3, καθώς και ο κογχυλιάτης λίθος της εικ.f4 εμφανίζουν στίγματα μαύρης βιοδιάβρωσης. Στον κογχυλιάτη λίθο της εικ.f5 παρατηρείται έντονη βιοδάβρωση γκρίζου και πορτοκαλί χρωματισμού, ενώ σε εκείνον της εικ.f6 παρατηρείται μαύρη βιοδιάβρωση. Στον κογχυλιάτη της εικ.f8 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση, λευκού και μαύρου χρωματισμού και καρπικές δομές. Στον πωρόλιθο της εικ.f11 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση με πορτοκαλόχροες και μαύρες καρπικές δομές, ενώ σ εκείνον της εικ.f12 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση με πορτοκαλόχροες και μαύρες καρπικές δομές, και λευκή βιοδιάβρωση. Στον συμπαγή ασβεστόλιθο της εικ.f2 παρατηρείται η ύπαρξη φλέβας οξειδίων και υδροξειδίων του σιδήρου. Στην εικ.f13 παρατηρείται φαινομενικά υγιής πορώδης λίθος. Στην επιφάνεια της κόκκινης οπτοπλίνθου της εικ.f14 παρατηρείται βελονισμός λόγω βιοδιάβρωσης μαύρου χρωματισμού, ενώ στην κίτρινη οπτόπλινθο της εικ.f15 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση με καρπικές δομές πορτοκαλοκάστανης χροιάς. Το κονίαμα της εικ.f16 δεν είναι εύκολο να παρατηρηθεί, λόγω της εκτεταμένης βιοδιάβρωσης, λευκού και πράσινου χρωματισμού. Επίσης παρουσιάζει επιφανειακές αποφλοιώσεις. Το κονίαμα της εικ.f17 παρουσιάζει κοιλότητες λόγω απώλειας κονίας. Το κονίαμα της εικ.f18 βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Σε εικόνες περιοχών όπου το κονίαμα βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης, παρατηρείται πως τα αδρανή του είναι διαφόρων διαμέτρων και χρωματισμών και παρουσιάζουν πολύ καλή πρόσφυση με την συνδετική ύλη. Το κονίαμα της μεσοβυζαντινής περιόδου χαρακτηρίζεται από πολύ καλή επιτελεστικότητα και αντοχή [13]. 10

Εικόνα 9: Κεντρική κόγχη Ιερού στην ανατολική όψη του καθολικού - Περιοχή 12.2 Εικ.F19 : Περιοχή 12.2 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F20 : Περιοχή 12.2 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F21 : Περιοχή 12.2 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F22 : Περιοχή 12.2 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F23 : Περιοχή 12.2 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F24 : Περιοχή 12.2 (x50) Πωρόλιθος 11

Εικ.F25 : Περιοχή 12.2 (x30) Πωρόλιθος Εικ.F26 : Περιοχή 12.2 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F27 : Περιοχή 12.2 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F28 : Περιοχή 12.2 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F29 : Περιοχή 12.2 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F30 : Περιοχή 12.2 (x50) Οπτόπλινθος αποκατάστασης Εικ.F31 : Περιοχή 12.2 (x50) Κονίαμα Εικ.F32 : Περιοχή 12.2 (x50) Κονίαμα Εικ.F33 : Περιοχή 12.2 (x50) Κονίαμα Εικ.F34 : Περιοχή 12.2 (x50) Κονίαμα Εικ.F35 : Περιοχή 12.2 (x50) Κονίαμα αποκατάστασης Εικόνα 10: Εικόνες FOM από την κεντρική κόγχη του Ιερού (περιοχή 12.2) Εικ.F36 : Περιοχή 12.2 (x50) Κονίαμα αποκατάστασης Στις περιοχή 12.2 παρατηρήθηκαν (εικ. F19, F20) συμπαγείς ασβεστόλιθοι. Η παρουσία των συμπαγών ασβεστόλιθων είναι περιορισμένοι στην κατώτερη ζώνη της τοιχοποιίας, όπου η δόμηση αποκλίνει από το τέλειο πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Οι εικόνες F21 ως F25 έχουν ληφθεί από πωρόλιθο. Ειδικότερα, στις εικόνες F23 ως F25, υπάρχουν τμήματα με μεγάλες, εμφανείς οπές, οι οποίες οφείλονται είτε σε μεγάλης διαμέτρου επιφανειακούς πόρους του πωρολίθου, είτε σε αποκόλληση των απολιθωμάτων. Απαιτείται περαιτέρω ανάλυση, προκειμένου να διαπιστωθεί αν πρόκειται για κογχυλιάτες 12

λίθους, ωστόσο είναι πολύ πιθανό, καθώς οι πλειοψηφία των λίθων σε αυτήν την περιοχή είναι κογχυλιάτες. Στην περιοχή της κεντρικής κόγχης του Ιερού (12.2) παρατηρήθηκαν οπτόπλινθοι κόκκινου (εικ. F26, F28, F30)και κίτρινου (εικ. F27, F29) χρωματισμού. Η κόκκινη οπτόπλινθος της εικ.f30 εμφανίζει εξαιρετική κατάσταση διατήρησης και προέρχεται από νεότερη μη τεκμηριωμένη επέμβαση αποκατάστασης. Στο κονίαμα της εικ.f32 εμφανίζεται ένα πολύ μεγάλης διαμέτρου αδρανές. Τα κονιάματα των εικ.f35,f36 εμφανίζουν πολύ καλή κατάσταση διατήρησης και προέρχονται από νεότερη επέμβαση αποκατάστασης. Άλλωστε προέρχονται από την ίδια θέση με την οπτόπλινθο αποκατάστασης της εικ.f30. Περιέχουν αδρανή διαφορετικής κοκκομετρικής κατανομής και διαφορετικών αποχρώσεων, τα οποία παρουσιάζουν πολύ καλή πρόσφυση με την κονία. Στον συμπαγή ασβεστόλιθο της εικ.f19 παρατηρείται η ύπαρξη καρπικών δομών και μαύρου χρωματισμού βιοδιάβρωση, ενώ σ εκείνον της εικ.f20 παρατηρείται ζαχαροειδής φθορά, και επιλεκτικά επάνω στην φλέβα υπάρχει ανάπτυξη βιοδιάβρωσης. Στον πωρόλιθο της εικ.f21 υπάρχει κοιλότητα λόγω αποκόλλησης αυθεντικού υλικού. Επίσης παρατηρείται μαύρη βιοδιάβρωση. Στην εικ.f22 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση λευκού χρωματισμού, καθώς και πορτοκαλόχροες καρπικές δομές. Στην εικ.f23 παρατηρείται εκτεταμένη βιοδιάβρωση, άσπρου και κίτρινου χρωματισμού, η οποία καλύπτει τελείως το υλικό, ενώ υπάρχει και οπή. Ο πωρόλιθος της εικ.f24 καλύπτεται από μαύρη βιοδιάβρωση σε λευκό υπόστρωμα βιοδιάβρωσης. Ο πωρόλιθος της εικ.f25 καλύπτεται από βιοδιάβρωση μαύρου χρωματισμού. Στην κόκκινη οπτόπλινθο της εικ.f26 παρατηρούνται μικρορηγματώσεις ή μικροαποφλοιώσεις. Επίσης, διακρίνεται φυτικό σώμα μέσα στην μάζα της οπτοπλίνθου. Η κίτρινη οπτόπλινθος της εικ.f27 παρουσιάζει έντονη βιοδιάβρωση μαύρου χρωματισμού. Στην κόκκινη οπτόπλινθο της εικ.f28 είναι εμφανή τα αδρανή, καθώς έχει λάβει χώρα αποφλοίωση. Το κονίαμα της εικ.f31 καλύπτεται από εκτεταμένη λευκή βιοδιάβρωση και μαύρες καρπικές δομές που συνεισφέρουν στην ανάπτυξη λευκών λειχήνων. Το κονίαμα της εικ.f32 παρουσιάζει έντονη λευκή βιοδιάβρωση και καρπικές δομές. Το κονίαμα της εικ.f33 καλύπτεται από έντονη μαύρη και λευκή βιοδιάβρωση. Το κονίαμα της εικ.f34 παρουσιάζει επιφανειακή οπή που πιθανότατα έχει δημιουργηθεί λόγω άσκησης τάσεων από την βιοδιάβρωση. 13

Εικόνα 11: Κόγχη Πρόθεσης στην ανατολική όψη του καθολικού - Περιοχή 12.3 Εικ.F37 : Περιοχή 12.3 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F38 : Περιοχή 12.3 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F39 : Περιοχή 12.3 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F40 : Περιοχή 12.3 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F41 : Περιοχή 12.3 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F42 : Περιοχή 12.3 (x50) Πωρόλιθος 14

Εικ.F43 : Περιοχή 12.3 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F44 : Περιοχή 12.3 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F45 : Περιοχή 12.3 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F46 : Περιοχή 12.3 (x50) Κονίαμα Εικ.F47 : Περιοχή 12.3 (x50) Κονίαμα Εικόνα 12: Πίνακας 3: Εικόνες FOM από την κόγχη της Πρόθεσης (περιοχή 12.3) Στον κογχυλιάτη λίθο της εικ.f37 διακρίνεται απολιθωματοφόρος σχηματισμός ενταγμένος στην συνδετική του ύλη του λίθου. Στην εικ.f38 διακρίνονται τμήματα οστράκων, ενταγμένα στην συνδετική ύλη του κογχυλιάτη λίθου. Στην εικ.f39 παρατηρείται το αποτύπωμα του απολιθώματος που έχει φύγει από τον κογχυλιάτη λίθο. Στις εικ. F40, F41, F42 παρατηρούνται πωρόλιθοι. Ο εμφανιζόμενος στην εικ.f40 πωρόλιθος έχει διαφορετική κοκκομετρία αδρανών από αυτόν της εικ.f41. Στην οπτόπλινθο της εικ.f43 εμφανίζεται πολύ μεγάλο αδρανές κόκκινου χρωματισμού σε κίτρινη αργιλοπυριτική μάζα. Επίσης και τα υπόλοιπα αδρανή της είναι κόκκινου χρωματισμού. Στην εικ.f44 εμφανίζεται κίτρινη οπτόπλινθος, διαφορετικής κίτρινης απόχρωσης από την προηγούμενη, με αδρανή διαφορετικού χρωματισμού, και επομένως, διαφορετικής τεχνολογίας παρασκευής ή και διαφορετικών πρώτων υλών. Η κόκκινη οπτόπλινθος της εικ.f45 παρουσιάζει κοκκομετρία αδρανών μικρότερης διαμέτρου από τις άλλες. Η οπτόπλινθος της εικ.f45 φαίνεται να είναι σε καλή κατάσταση διατήρησης. Είναι πιθανό και η συγκεκριμένη οπτόπλινθος να προέρχεται από επέμβαση αποκατάστασης, όπως και εκείνες της περιοχής 12.2. Στον κογχυλιάτη λίθο της εικ.f37 παρατηρείται πυκνή ανάπτυξη πορτοκαλόχροων καρπικών δομών, οι οποίες συνεισφέρουν στην ανάπτυξη λειχήνων, ενώ στον κογχυλιάτη της εικ.f38 παρατηρείται γκρίζου χρωματισμού βιοδιάβρωση. Στον πωρόλιθο της εικ.f42 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση λευκού και μαύρου χρώματος με σχηματισμό πορτοκαλοκάστανων καρπικών δομών, οι οποίες συνεισφέρουν στην ανάπτυξη λειχήνων. Στην οπτόπλινθο της εικ.f44 παρατηρείται μία έντονη επιφανειακή ρωγμή που την διανύει κάθετα. Μέσα στην ρωγμή διαφαίνεται ινίδιο, το οποίο ίσως είναι υφή απαρχής μύκητα. Κατά περιοχές στην κόκκινη οπτόπλινθο της εικ.f45 παρατηρείται έντονη καστανέρυθρη χροιά, η οποία πιθανώς οφείλεται σε οξείδωση ιόντων σιδήρου. Τα παρατηρούμενα στις εικ.f46,f47 κονιάματα παρουσιάζουν επιφανειακά εκτεταμένη βιοδιάβρωση, η οποία δρα εκλεκτικά περισσότερο στην κονία παρά στα αδρανή. 15

ΙΙ.1.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ Εικόνες ελήφθησαν με κάμερα υπερύθρου σε διάφορες περιοχές στην Ανατολική όψη, ώστε να αποκαλυφθεί η φθορά και η χρήση ή μη διαφορετικών υλικών. Στη συνέχεια, οι εικόνες συνδυάστηκαν σε ένα μωσαϊκό ολόκληρης της Ανατολικής Όψης. Ανατολικός τοίχος νότιας κεραίας κεραίας Ανατολικός τοίχος ΝΑ γωνιαίου διαμερίσματος Εικόνα 13: Θερμογράφημα [6805], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Ανατολικός τοίχος νότιας κεραίας Στον ανατολικό τοίχο της νότιας κεραίας, κάτω από τη στέγη, καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 15,6 ο C έως 18,8 ο C, ενώ λίγο πιο χαμηλά από 16,9 ο C έως 18,8 ο C. Στον ανατολικό τοίχο του γωνιαίου διαμερίσματος, κάτω από τη στέγη (περιοχή Li1) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 17,9 ο C έως 19,2 ο C. Οι θερμοκρασίες αυτές είναι χαμηλότερες, σε σύγκριση με τις θερμοκρασίες που παρατηρούνται σε άλλες θέσεις της τοιχοποιίας (περιοχή Ar3), που παρουσιάζουν διακύμανση από 20,9 ο C έως 31,3 ο C. Οι περιοχές αυτές, κάτω από τις στέγες, αν και βρίσκονται στις ψηλότερες θέσεις της τοιχοποιίας και επομένως έχουν μεγαλύτερη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία, ωστόσο παρουσιάζουν χαμηλότερες θερμοκρασίες. Η μείωση της επιφανειακής θερμοκρασίας στις θέσεις αυτές, καθώς παρατηρήθηκε στα θερμογραφήματα σε όλες τις ημερομηνίες λήψης σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες, οφείλεται στον διαφορετικό τύπο και βαθμό φθοράς των δομικών υλικών της τοιχοποιίας σε αυτές τις θέσεις, σε σχέση με τα δομικών υλικά της υπόλοιπης τοιχοποιίας. 16

Αυξημένη συγκέντρωση στα χαμηλότερα σημεία της ανατολική κεραίας, λόγω κατερχόμενης υγρασίας Εικόνα 14: Θερμογράφημα [6817], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Ανατολικός τοίχος ανατολικής κεραίας Κάτω από την στέγη του ανατολικού τοίχου της ανατολικής κεραίας, οι θερμοκρασίες είναι χαμηλότερες απ ότι στην υπόλοιπη τοιχοποιία. Συγκεκριμένα στα χαμηλότερα σημεία της καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 17,5 ο C έως 19,7 ο C, ενώ στα ψηλότερα (περιοχές Li1 και Li2) από 19,3 ο C έως 21,7 ο C. Η χαμηλότερη, κατά 2,0 ο C, θερμοκρασία οφείλεται στην αυξημένη συγκέντρωση κατεχόμενης υγρασίας στα χαμηλότερα σημεία της περιοχής αυτής, αλλά και στη φθορά των δομικών υλικών. Στον τρούλο παρατηρήθηκε διαφοροποίηση της θερμοκρασίας από τη νότια προς τη βόρεια όψη. Συγκεκριμένα, στη βορειοανατολική πλευρά του τρούλου, δεξιά του παραθύρου (περιοχή Ar6) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 16,6 ο C έως 19,6 ο C, στην ανατολική πλευρά του τρούλου, δεξιά του παραθύρου (περιοχή Ar4) από 18,5 ο C έως 19,9 ο C, και αριστερά του παραθύρου (περιοχή Ar5) από 19,3 ο C έως 20,7 ο C. Στη νοτιοανατολική πλευρά του τρούλου, δεξιά του παραθύρου (περιοχή Ar3) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 24,4 ο C έως 28,1 ο C. Δηλαδή, παρατηρείται αύξηση της θερμοκρασίας από τη βόρεια προς τη νότια πλευρά του τρούλου, κατά 8,0 ο C. Η σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας από βορρά προς νότο αποδίδεται στον διαφορετικό βαθμό έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία, λόγω προσανατολισμού. Εικόνα 15: Θερμογράφημα [6671], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Όπως και στο προηγούμενο θερμογράφημα, έτσι και εδώ παρατηρείται διαφοροποίηση της θερμοκρασίας στον τρούλο, από τη νότια προς τη βόρεια όψη, που οφείλεται στον διαφορετικό βαθμό έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία, λόγω προσανατολισμού. Συγκεκριμένα, στη νοτιοανατολική πλευρά του τρούλου, δεξιά του παραθύρου (περιοχή Ar1) 17

καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 19,7 ο C έως 21,5 ο C. Στην ανατολική πλευρά του τρούλου, αριστερά του παραθύρου (περιοχή Ar2) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 16,1 ο C έως 17,4 ο C και δεξιά του παραθύρου (περιοχή Ar3) από 15,5 ο C έως 16,8 ο C. Στη βορειοανατολική πλευρά του τρούλου, αριστερά του παραθύρου (περιοχή Ar4) από 14,2 οc έως 15,3 ο C, ενώ δεξιά του παραθύρου (περιοχή Ar5) από 13,7 ο C έως 16,1 ο C. Δηλαδή, παρατηρείται αύξηση της θερμοκρασίας από τη βόρεια προς τη νότια πλευρά του τρούλου, κατά 6,0 ο C. Γενικότερα, οι θερμοκρασίες του θερμογραφήματος αυτού, που λήφθηκε την 17.02.2014, σε σχέση με τις θερμοκρασίες του θερμογραφήματος 6817, που λήφθηκε την 19.03.2014, στις αντίστοιχες θέσεις της τοιχοποιίας, παρουσιάζονται μειωμένες περίπου κατά 4,0 ο C, γεγονός που οφείλεται στην διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες και συγκεκριμένα στην χαμηλότερη κατά 7,0 ο C θερμοκρασία και μεγαλύτερη κατά 2% σχετική υγρασία. Είναι γενικά προφανές, ότι η μεγαλύτερη θερμοκρασία περιβάλλοντος και η μικρότερη σχετική υγρασία, εντείνει τις θερμοκρασιακές διαφορές που παρουσιάζονται από βορρά προς νότο στον τρούλο λόγω έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία. Εικόνα 16: Θερμογράφημα [6831], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στις τρεις πρώτες σειρές λίθων κάτω από την στέγη της κεντρικής κόγχης του Ιερού παρατηρούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία. Συγκεκριμένα στην περιοχή αυτή (Ar1) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 18,7 ο C έως 20,9 ο C ενώ στις επόμενες τρεις σειρές λίθων (περιοχή Ar2) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 20,0 ο C έως 21,7 ο C, δηλαδή αυξημένες κατά περίπου 1,0 ο C. Στην ίδια περιοχή (Ar1) παρατηρείται και μακροσκοπικά διαφοροποίηση στον χρωματισμό και στην επιφανειακή τραχύτητα των λίθων, οι οποίοι εμφανίζονται πιο λείοι και με έντονο μπεζ χρωματισμό, σε αντίθεση με τους λίθους της υπόλοιπης τοιχοποιίας, οι οποίοι έχουν γκρίζο χρωματισμό. Αυτή η διαφοροποίηση μπορεί να οφείλεται είτε σε κάποια κατεργασία που έχουν υποστεί οι λίθοι στην συγκεκριμένη θέση είτε στον διαφορετικό βαθμό φθοράς τους λόγω της θέσης τους και της έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία. Καθώς η διαφοροποίηση αυτή εντοπίζεται 18

και σε άλλες περιοχές της τοιχοποιίας είναι πιο πιθανό να οφείλεται στον διαφορετικό τύπο και βαθμό διάβρωσης αυτών των περιοχών σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία. Στην έβδομη από πάνω σειρά λίθων της κεντρικής κόγχης, παρατηρείται αριστερά η ύπαρξη ενός λίθου (Sp1), ο οποίος παρουσιάζει θερμοκρασία 19,6 ο C, δηλαδή χαμηλότερη περίπου κατά 1,0 ο C με 1,5 ο C από τους άλλους (Sp6, Sp2, Sp7) που παρουσιάζουν θερμοκρασίες από 20,9 ο C έως 21,5 ο C. Στον λίθο αυτό παρατηρείται μακροσκοπικά ο ίδιος με έντονο μπεζ χρωματισμό που παρατηρείται και στους λίθους των ανώτερων στρώσεων. Εικόνα 17: Διαφοροποίηση στον χρωματισμό λίθων κάτω από τις στέγες Εικόνα 18: Θερμογράφημα [7400], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014 Κάτω από την στέγη της ανατολικής κεραίας του καθολικού, στα χαμηλότερα σημεία (θέση Sp3) καταγράφηκε θερμοκρασία 20,1 ο C, δηλαδή κατά 2,0 ο C χαμηλότερη απ ότι στα ψηλότερα σημεία κάτω από την στέγη (θέση Sp4), όπου καταγράφηκε θερμοκρασία 22,2 ο C. Αυτή η θερμοκρασιακή διαφορά, πιθανώς, οφείλεται στον διαφορετικό βαθμό φθοράς των περιοχών λόγω κατερχόμενης υγρασίας. Στις τρεις πρώτες σειρές λίθων κάτω από την στέγη της κεντρικής κόγχης του Ιερού παρατηρούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία, όπως ακριβώς και στο προηγούμενο θερμογράφημα. Συγκεκριμένα στην περιοχή αυτή (Ar1) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 19,7 ο C έως 21,6 ο C ενώ στις επόμενες τρεις σειρές λίθων 19

(περιοχή Ar2) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 20,7 ο C έως 22,7 ο C, δηλαδή αυξημένες κατά περίπου 1,0 ο C. Όπως στο προηγούμενο θερμογράφημα, έτσι και εδώ, στην έβδομη από πάνω σειρά λίθων της κεντρικής κόγχης, παρατηρείται αριστερά η ύπαρξη ενός λίθου (Sp1) ο οποίος παρουσιάζει θερμοκρασία 20,5 ο C, δηλαδή χαμηλότερη περίπου κατά 1,5 ο C από τους άλλους (Sp2) που παρουσιάζουν θερμοκρασία 22,1 ο C. Γενικότερα, οι θερμοκρασίες του θερμογραφήματος αυτού, που λήφθηκε την 27.03.2014, σε σχέση με τις θερμοκρασίες των θερμογραφημάτων 6817 και 6831, που λήφθηκαν την 19.03.2014, στις αντίστοιχες θέσεις της τοιχοποιίας, παρουσιάζονται αυξημένες περίπου κατά 1,0 ο C με 2,0 ο C, γεγονός που οφείλεται στην διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες, και συγκεκριμένα στην αυξημένη κατά 1,0 ο C με 2,0 ο C θερμοκρασία και μειωμένη έως 3% σχετική υγρασία. Εικόνα 19: Θερμογράφημα [6458], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Στις τρεις πρώτες σειρές λίθων κάτω από την στέγη της κεντρικής κόγχης του Ιερού παρατηρούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία, όπως ακριβώς και στα δύο προηγούμενα θερμογραφήματα. Συγκεκριμένα στην περιοχή αυτή (Ar1) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 17,1 ο C έως 22,4 ο C ενώ στις επόμενες τρεις σειρές λίθων (περιοχή Ar2) καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 19,0 ο C έως 23,7 ο C, δηλαδή αυξημένες κατά περίπου 1,5 ο C. Όπως στα δύο προηγούμενα θερμογραφήματα, έτσι και εδώ, στην έβδομη από πάνω σειρά λίθων της κεντρικής κόγχης, παρατηρείται αριστερά η ύπαρξη ενός λίθου (Sp1) ο οποίος παρουσιάζει θερμοκρασία 18,0 ο C, δηλαδή χαμηλότερη περίπου κατά 2,5 ο C από τους άλλους (Sp2, Sp3, Sp4, Sp5) που παρουσιάζουν θερμοκρασίες από 20,3 ο C έως 21,4 ο C. Ενώ οι λίθοι στην περιοχή πάνω από το παράθυρο (Sp2, Sp3, Sp4, Sp5) εμφανίζουν θερμοκρασίες από 20,3 ο C έως 21,4 ο C, η θερμοκρασία των οπτοπλίνθων της 20

ίδιας περιοχής (Sp6, Sp8) κυμαίνεται από 23,5 ο C έως 24,3 ο C, είναι δηλαδή περίπου κατά 3,0 ο C μεγαλύτερη από τη θερμοκρασία των λίθων. Γενικότερα, οι θερμοκρασίες του θερμογραφήματος αυτού, που λήφθηκε την 17.02.2014, σε σχέση με τις θερμοκρασίες του θερμογραφήματος 6831, που λήφθηκε την 19.03.2014, στις αντίστοιχες θέσεις της τοιχοποιίας, παρουσιάζονται μειωμένες περίπου κατά 2,0 ο C, γεγονός που οφείλεται στην διαφορά περιβαλλοντικών συνθηκών, και συγκεκριμένα στην χαμηλότερη κατά 7,0 ο C θερμοκρασία και μεγαλύτερη κατά 2% σχετική υγρασία. Οτπόπλινθοι αποκατάστασης Εικόνα 20: Θερμογράφημα [6440], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 κόγχη πρόθεσης Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στην περιοχή της κόγχης της Πρόθεσης, πάνω από το μονόλοβο παράθυρο. Στους λίθους καταγράφηκαν θερμοκρασίες 18 ο C με 19,1 ο C, ενώ στις οπτοπλίνθους μεταξύ των λίθων καταγράφηκαν θερμοκρασίες από 20,2 ο C έως 22,9 ο C, δηλαδή μεγαλύτερες κατά 2,0-3,0 ο C. Ωστόσο, οι οπτόπλινθοι της διπλής σειράς ακριβώς πάνω από το παράθυρο, εμφανίζουν επιφανειακή θερμοκρασία 18,5 ο C, με εξαίρεση το αριστερό τμήμα της πάνω σειράς, όπου η θερμοκρασία είναι 17,2 ο C. Το τμήμα αυτό διακρίνεται μακροσκοπικά από το έντονο κόκκινο χρώμα των οπτοπλίνθων, καθώς είναι οπτόπλινθοι που τοποθετήθηκαν σε νεότερη επέμβαση αποκατάστασης. Το ίδιο παρατηρείται και στις οπτοπλίνθους του εξωτερικού τόξου του παραθύρου, των οποίων οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 18,1 ο C έως 19,2 ο C, με εξαίρεση δύο οπτοπλίνθους αποκατάστασης ψηλά, με έντονο κόκκινο χρωματισμό, που εμφανίζουν θερμοκρασία 17,2 ο C. Όλες οι οπτόπλινθοι αποκατάστασης παρουσιάζουν χαμηλότερες θερμοκρασίας επιβεβαιώνοντας πως δεν πρόκειται για αυθεντικούς οπτοπλίνθους, αλλά για οπτοπλίνθους που συμπληρώθηκαν σε νεότερη, μη τεκμηριωμένη επέμβαση αποκατάστασης. Το κονίαμα των αρμών μεταξύ των οπτοπλίνθων στο ίδιο τόξο εμφανίζει θερμοκρασίες από 17,3 ο C έως 18,1 ο C, με εξαίρεση και το κονίαμα αποκατάστασης των αρμών γύρω από τις 21

δύο οπτοπλίνθους αποκατάστασης, όπου η θερμοκρασία κυμαίνεται από 16,5 ο C έως 16,8 ο C. Η μειωμένη θερμοκρασία των κονιαμάτων αποκατάστασης σε σχέση με τα αυθεντικά κονιάματα οφείλεται και πάλι σε διαφοροποίηση του υλικού. Α Δ Δ Δ Α Α Α Α Α Γ Γ Γ Γ Γ Εικόνα 21: Θερμογράφημα [6460], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Νότια Όψη κόγχης Ιερού Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στη νότια πλάγια όψη της κόγχης του Ιερού. Η πρώτη σειρά δόμων κάτω από την στέγη, όπως και το κεντρικό τμήμα της δεύτερης (Sp1, Sp14, Sp15) παρουσιάζουν επιφανειακές θερμοκρασίες 32,8 ο C με 35,9 ο C, δηλαδή υψηλότερες σε σχέση με τις θερμοκρασίες των κατωτέρων τμημάτων κατά 4,0-5,0 ο C. Μακροσκοπικά η περιοχή αυτή (Δ) εμφανίζει με έντονο μπεζ χρωματισμό και μεγάλη τραχύτητα, και διαφοροποιείται από την υπόλοιπη τοιχοποιία, λόγω διαφορετικής φθοράς. Λόγω της κατερχόμενης από τη στέγη υγρασίας, οι λίθοι εκεί υφίστανται μεγάλη φθορά από κρυστάλλωση αλάτων. Όμως, λόγω μεγάλης έκθεσης της περιοχής στην ηλιακή ακτινοβολία η περιοχή στεγνώνει άμεσα και δεν συσσωρεύεται υγρασία. Γενικότερα, στις ανώτερες σειρές δόμων της τοιχοποιίας (περιοχή Α), οι λίθοι (Sp2 - Sp7), οι λίθοι εμφανίζονται με πιο έντονο μπεζ χρωματισμό, και πιο λεία επιφάνεια από τους λίθους της περιοχής (Δ), και εμφανίζουν θερμοκρασίες από 27,8 ο C με 30,2 ο C, δηλαδή χαμηλότερες κατά 3,0 ο C περίπου από την υπόλοιπη τοιχοποιία (περιοχή Γ), οι λίθοι της οποίας (Sp8 - Sp13) εμφανίζουν γκρίζο χρωματισμό, και θερμοκρασίες από 31,4 ο C έως 34,7 ο C. Ο διαχωρισμός αυτός των λίθων της τοιχοποιίας οφείλεται στον διαφορετικό βαθμό και τύπο φθοράς, λόγω διαφορετικής έκθεσης των περιοχών στους περιβαλλοντικούς παράγοντες. 22

Εικόνα 22: Θερμογράφημα [6129], Ημερομηνία λήψης: 5/2/2014 Χαμηλότερο στρώμα τοιχοποιίας νότιας όψης κόγχης Ιερού Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στη νότια πλάγια όψη της κόγχης του Ιερού. Οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες στα χαμηλότερα μέρη της τοιχοποιίας (Sp1, Sp2, Sp3), στην περιοχή αυτή παρουσιάζουν μια διακύμανση από 12,4 ο C έως 12,6 ο C. Ωστόσο, σε κάποια συγκεκριμένα λιθοσώματα (Sp4, Sp5, Sp6) παρατηρούνται θερμοκρασίες από 11,9 ο C έως 12,0 ο C, δηλαδή χαμηλότερες κατά 0,5 ο C. Μακροσκοπικά παρατηρείται ότι τα λιθοσώματα αυτά είναι μεμονωμένοι συμπαγείς ασβεστόλιθοι ακανόνιστου σχήματος. Εικόνα 23: Θερμογράφημα [6685], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 - κύρια όψη κόγχης Ιερού Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στην κύρια όψη της κόγχης του Ιερού. Οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες στα χαμηλότερα μέρη της τοιχοποιίας στην περιοχή αυτή (Ar1 και Ar2) παρουσιάζουν διακύμανση από 16,3 ο C έως 18,4 ο C. Ωστόσο σε κάποια συγκεκριμένα λιθοσώματα (Sp1, Sp2) παρατηρούνται θερμοκρασίες 15,4 ο C και 14,8 ο C, οι οποίες είναι αρκετά χαμηλότερες, κατά 2,0 ο C. Μακροσκοπικά παρατηρείται ότι τα λιθοσώματα αυτά είναι μεμονωμένοι συμπαγείς ασβεστόλιθοι, ενώ η πλειοψηφία των λιθοσωμάτων είναι πωρόλιθοι και κυρίως κογχυλιάτες λίθοι. Η θερμοκρασιακή διαφοροποίηση των λίθων αυτών σε σχέση με τους υπόλοιπους, στο προηγούμενο θερμογράφημα ήταν μικρότερη (0,5 ο C), γεγονός που πιθανώς υποδεικνύει αντίστοιχα μικρότερη διαφορά υγρασίας στους λίθους κατά την 05.02.2014 και οφείλεται στην μεγαλύτερη ανερχόμενη υγρασία κατά την 05.02.2014. Επίσης, στην κατώτερη σειρά λίθων, η οποία βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος (θέσεις Sp3, Sp4) παρατηρείται αρκετά χαμηλή θερμοκρασία (13,5 ο C 14,2 ο C), χαμηλότερη από την 23

παραπάνω περιοχή κατά 3,0 ο C με 4,0 ο C λόγω της ανερχόμενης υγρασίας, αλλά και της φθοράς που αυτή έχει προκαλέσει στα κατώτερα στρώματα της τοιχοποιίας, η οποία διακρίνεται και μακροσκοπικά από τον σκούρο γκρι χρωματισμό που έχει προσδώσει στην τοιχοποιία στις θέσεις αυτές. Εικόνα 24: Θερμογράφημα [6699], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Βόρεια Όψη Κόγχης Ιερού Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στην βόρεια όψη της κόγχης του Ιερού, κάτω από τις ποδιές των παραθύρων. Οι επιφανειακές θερμοκρασίες των λιθοσωμάτων στην περιοχή αυτή (Sp1 Sp7) παρουσιάζουν διακύμανση από 15,9 ο C έως 16,6 ο C. Σε κάποια συγκεκριμένα λιθοσώματα (Sp8, Li1, Li2) παρατηρούνται θερμοκρασίες, 13,8 ο C με 14,9 ο C, οι οποίες είναι χαμηλότερες, κατά 2,0 ο C και αντιστοιχούν σε μεμονωμένους συμπαγείς ασβεστόλιθους. Στην κατώτερη στρώση λίθων, η οποία βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος (Li3) παρατηρείται αρκετά χαμηλή θερμοκρασία, της τάξης των 13,0-13,8 ο C, χαμηλότερη κατά 1,0-3,0 ο C, λόγω της ανερχόμενης υγρασίας και της έντονης βιοδιάβρωσης σε αυτή τη ζώνη. Εικόνα 25: Θερμογράφημα [6638], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014, ύψος ανερχόμενης υγρασίας στη βάση της κόγχης του διακονικού Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στην βάση της κόγχης του Διακονικού. Στην περιοχή αυτή παρατηρούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες στα χαμηλότερα σημεία της τοιχοποιίας, οι οποίες κυμαίνονται από 16,5 ο C έως 16,7 ο C, ενώ ψηλότερα, οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 17,5 ο C έως 18,3 ο C, δηλαδή μεγαλύτερες κατά 1,5 ο C. Γενικά στα θερμογραφήματα που ελήφθησαν χαμηλά στη τοιχοποιία, εμφανίζουν χαμηλότερες θερμοκρασίες στα χαμηλότερα σημεία που είναι σε επαφή με το έδαφος. Αυτό οφείλεται στην ανερχόμενη από το έδαφος υγρασία και η έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης 24

που παρατηρείται σε ολόκληρη τη ζώνη αυτή μακροσκοπικά, αλλά και μέσω της μικροσκοπίας οπτικών ινών, συμβάλλει περαιτέρω στην μείωση της θερμοκρασίας. Στην αριστερή πλάγια όψη της κεντρικής κόγχης του Ιερού, καθώς και στην κόγχη του Διακονικού, παρατηρείται εντονότερο το φαινόμενο της ανερχόμενης υγρασίας, η οποία φτάνει σε μεγαλύτερο ύψος. Αυτό οφείλεται, πιθανότατα, στην παρουσία μεγάλου πλήθους οπτοπλίνθων στην περιοχή αυτή της τοιχοποιίας, οι οποίες απορροφούν περισσότερη υγρασία από τους λίθους. Εικόνα 26: Στην χαμηλότερη ζώνη του Διακονικού και της αριστερής πλάγιας όψης της κόγχης του Ιερού κυριαρχεί η παρουσία οπτοπλίνθων Εικόνα 27: Θερμογράφημα [6745], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέεται η κόγχη του Ιερού με την κόγχη της Πρόθεσης, η παρατηρούμενη επιφανειακή θερμοκρασία παρουσιάζει διακύμανση από 11,4 ο C έως 13,2 ο C, ενώ η τοιχοποιία εκατέρωθεν (Ar1, Ar2) παρουσιάζει μεγαλύτερη θερμοκρασία από 14,4 ο C έως 16,5 ο C, λόγω της σκίασης της περιοχής σύνδεσης, αλλά και λόγω διαφορετικού βαθμού και τύπου φθοράς, όπως διακρίνεται και μακροσκοπικά από την διαφοροποίηση του χρώματος. 25

Εικόνα 28: Θερμογράφημα [6759],Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1), οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 12,7 ο C έως 14,5 ο C, ενώ στην περιοχή δίπλα στην σύνδεση, η οποία παρουσιάζει με έντονο μπεζ χρωματισμό, οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 14,9 ο C έως 15,4 ο C. Η τοιχοποιία εκατέρωθεν αυτής της ζώνης με έντονου μπεζ χρωματισμού (Sp9-Sp16) παρουσιάζει θερμοκρασίες από 16,0 ο C έως 16,7 ο C. Επομένως η ζώνη σύνδεσης με έντονου μπεζ χρωματισμού εμφανίζει θερμοκρασία χαμηλότερη περί τους 3,0 ο C. Εικόνα 29: Θερμογράφημα [6771], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1), οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 13,3 ο C έως 15,0 ο C, ενώ στην περιοχή δίπλα στην σύνδεση, η οποία παρουσιάζει έντονο μπεζ χρωματισμό, οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 15,0 ο C έως 16,4 ο C. Η τοιχοποιία εκατέρωθεν αυτής της ζώνης έντονου μπεζ χρωματισμού (Sp13-Sp23) παρουσιάζει θερμοκρασίες από 16,2 ο C έως 17,5 ο C. Επομένως η έντονου μπεζ χρωματισμού ζώνη σύνδεσης εμφανίζει θερμοκρασία χαμηλότερη σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία. 26

Εικόνα 30: Θερμογράφημα [6787], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1), οι επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 13,8 ο C έως 15,2 ο C, ενώ στην περιοχή δίπλα στην σύνδεση, η οποία παρουσιάζει με έντονο μπεζ χρωματισμό, οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 15,4 ο C έως 16,8 ο C (Sp1-Sp6). Η τοιχοποιία εκατέρωθεν αυτής της ζώνης έντονου μπεζ χρωματισμού (Sp7-Sp18) παρουσιάζει θερμοκρασίες από 16,7 ο C έως 17,9 ο C. Επομένως η ζώνη σύνδεσης με έντονο μπεζ χρωματισμό εμφανίζει θερμοκρασία χαμηλότερη. Εικόνα 31: Θερμογράφημα [6839], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1), η παρατηρούμενη επιφανειακή θερμοκρασία παρουσιάζει διακύμανση από 13,6 ο C έως 16,0 ο C, ενώ η τοιχοποιία δεξιά της ζώνης με έντονο μπεζ χρωματισμό (Ar1) παρουσιάζει θερμοκρασία από 16,0 ο C έως 18,8 ο C, δηλαδή αυξημένη κατά 3,0 ο C περίπου. 27

Εικόνα 32: Θερμογράφημα [6703], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 Στην περιοχή μπεζ χρωματισμού, όπου συνδέονται οι δύο κόγχες, οι λίθοι (Sp1 Sp10) εμφανίζουν επιφανειακές θερμοκρασίες από 14,9 ο C έως 16,1 ο C, ενώ δίπλα (Sp11 Sp16) οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 16,3 ο C έως 16,6 ο C. Δηλαδή η μπεζ ζώνη σύνδεσης εμφανίζει θερμοκρασία χαμηλότερη κατά 1,0 ο C. Εικόνα 33: Θερμογράφημα [6705], Ημερομηνία λήψης: 17/2/2014 28

Στην περιοχή μπεζ χρωματισμού, όπου συνδέονται οι δύο κόγχες, οι λίθοι (Sp1 Sp9) εμφανίζουν επιφανειακές θερμοκρασίες από 15,5 ο C έως 16,5 ο C, ενώ δίπλα (Sp10 Sp20) οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 16,7 ο C έως 17,3 ο C. Δηλαδή η μπεζ ζώνη σύνδεσης εμφανίζει θερμοκρασία χαμηλότερη κατά 1,0 ο C. Εικόνα 34: Θερμογράφημα [7340], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1) οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 16,6 ο C έως 18,1 ο C, ενώ στην περιοχή γύρω από την σύνδεση, η οποία παρουσιάζει μπεζ χρωματισμό (Sp1-Sp9), οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 17,8 ο C έως 19,0 ο C. Η τοιχοποιία αριστερά της μπεζ ζώνης (Sp10-Sp14) παρουσιάζει θερμοκρασίες από 19,4 ο C έως 19,8 ο C. Επομένως η μπεζ ζώνη σύνδεσης εμφανίζει θερμοκρασία χαμηλότερη περί τους 1,0-3,0 ο C. Γενικότερα, οι θερμοκρασίες του θερμογραφήματος αυτού, που λήφθηκε την 27/3/2014, σε σχέση με τις θερμοκρασίες του θερμογραφήματος 6771, που λήφθηκε την 19/3/2014 στην ίδια θέση της τοιχοποιίας, παρουσιάζονται αυξημένες κατά 1,0 ο C με 3,0 ο C, γεγονός που οφείλεται στην διαφορά περιβαλλοντικών συνθηκών, και συγκεκριμένα στην αυξημένη κατά 1,0-2,0 ο C θερμοκρασία και μειωμένη έως 3% σχετική υγρασία. Στην περιοχή όπου συνδέονται η κεντρική κόγχη του Ιερού με την κόγχη της Πρόθεσης, η θερμογραφία κατέγραψε χαμηλότερες θερμοκρασίες σε σχέση με της υπόλοιπης τοιχοποιίας, κατά 1,0 ο C με 3,0 ο C. Μακροσκοπικά στην ζώνη αυτή παρατηρείται μια διαφοροποίηση στον χρωματισμό και στην επιφανειακή τραχύτητα των λίθων, οι οποίοι εμφανίζονται πιο λείοι και με μπεζ χρωματισμό, σε αντίθεση με τους λίθους της υπόλοιπης τοιχοποιίας, οι οποίοι έχουν γκρίζο χρωματισμό. Αυτή η διαφοροποίηση οφείλεται είτε σε κάποια κατεργασία που έχουν υποστεί οι λίθοι στην περιοχή που διαφοροποιείται είτε στον διαφορετικό βαθμό φθοράς τους λόγω της θέσης τους και της έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία. Πάντως είναι η ίδια διαφοροποίηση που εμφανίζεται στις ανώτερες σειρές δόμων της τοιχοποιίας. 29

Εικόνα 35: Θερμογράφημα [6809], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέεται η κόγχη του Διακονικού με την κόγχη του Ιερού (Li1, Li2, Li3), οι επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 17,3 ο C έως 19,1 ο C. Η θέση αυτή, καθώς και μια ζώνη γύρω της εμφανίζει μπεζ χρωματισμό, και είναι μικρότερου εύρους από την αντίστοιχη ζώνη μεταξύ Ιερού και Πρόθεσης. Στην περιοχή έξω από την ζώνη αυτή (Ar2), η θερμοκρασία κυμαίνεται από 19,6 ο C έως 20,9 ο C, δηλαδή είναι αυξημένη κατά 2,0 ο C περίπου. Αυτό είναι λογικό λόγω σκίασης στις ενώσεις των επιπέδων των κογχών, αλλά και λόγω του διαφορετικού τύπου και βαθμού φθοράς των μπεζ περιοχών σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία. 30

Εικόνα 36: Θερμογράφημα [6819], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1) οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 17,0 ο C έως 19,6 ο C. Στην περιοχή έξω από την μπεζ ζώνη (Ar1) η θερμοκρασία κυμαίνεται από 19,6 ο C έως 21,0 ο C, δηλαδή είναι αυξημένη κατά 1,5-3,0 ο C. Στα χαμηλότερα σημεία της τοιχοποιίας (περιοχή Ar2) παρατηρούνται θερμοκρασίες από 15,9 ο C έως 18,7 ο C, οι οποίες είναι χαμηλότερες από τις παραπάνω κατά 3,0 ο C με 4,0 ο C, λόγω της ανερχόμενης υγρασίας και της επακόλουθης πιο έντονης βιοδιάβρωσης. Οι θερμοκρασίες εδώ παρουσιάζονται αυξημένες σε σχέση με αυτές του θερμογραφήματος 6745 που λήφθηκε την ίδια μέρα, λόγω της θέσης, καθώς η έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία είναι μεγαλύτερη. Γενικότερα, οι θερμοκρασίες του θερμογραφήματος αυτού, που λήφθηκε την 19/3/2014, σε σχέση με τις θερμοκρασίες του θερμογραφήματος 6638, που λήφθηκε την 17/2/2014 στην ίδια θέση της τοιχοποιίας, παρουσιάζονται αυξημένες κατά 1,0 ο C με 2,0 ο C, γεγονός που οφείλεται στην διαφορά περιβαλλοντικών συνθηκών, και συγκεκριμένα στην αυξημένη κατά 7,0 ο C θερμοκρασία και μειωμένη κατά 2% σχετική υγρασία. 31

Εικόνα 37: Θερμογράφημα [6823], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1), οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 17,6 έως 18,9 ο C. Στην περιοχή έξω από την μπεζ ζώνη (Ar1) η θερμοκρασία κυμαίνεται από 19,3 ο C έως 21,0 ο C, δηλαδή είναι αυξημένη κατά 2,0 ο C περίπου. Εικόνα 38: Θερμογράφημα [6775], Ημερομηνία λήψης: 19/3/2014 Στην περιοχή όπου συνδέονται οι δύο κόγχες (Li1) οι παρατηρούμενες επιφανειακές θερμοκρασίες παρουσιάζουν διακύμανση από 16,3 ο C έως 18,4 ο C. Στην περιοχή έξω από την μπεζ ζώνη (Ar1) η θερμοκρασία κυμαίνεται από 18,1 ο C έως 22,1 ο C, δηλαδή είναι αυξημένη κατά 2,0 ο C με 3,0 ο C. Στην περιοχή όπου συνδέονται η κεντρική κόγχη του Ιερού με την κόγχη του Διακονικού, η θερμογραφία κατέγραψε χαμηλότερες θερμοκρασίες σε σχέση με της υπόλοιπης τοιχοποιίας, κατά 1,5 ο C με 3,0 ο C. Μακροσκοπικά στην ζώνη αυτή παρατηρείται, όπως και στην προηγούμενη, μια διαφοροποίηση στον χρωματισμό και στην επιφανειακή τραχύτητα των λίθων, οι οποίοι εμφανίζονται πιο λείοι και με μπεζ χρωματισμό. 32

Εικόνα 39: Θερμογράφημα [7392], Ημερομηνία λήψης: 27/3/2014, Ανατολική Όψη παρεκκλησίου Το θερμογράφημα αυτό αντιστοιχεί στην ανατολική τοιχοδομή του παρεκκλησίου του Αγίου Αντωνίου. Στην χαμηλότερη ζώνη της τοιχοποιίας προς τα αριστερά (περιοχή Ar1), οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 17,1 ο C έως 21,9 ο C, ενώ στην υπόλοιπη τοιχοποιία οι θερμοκρασίες κυμαίνονται από 21,1 ο C έως 28,5 ο C. Οι χαμηλότερες κατά 4,0-6,5 ο C θερμοκρασίες της περιοχής Ar1 οφείλονται στην αυξημένη συγκέντρωση υγρασίας στην θέση αυτή. Η θέση αυτή, είναι γνωστό ότι παρουσιάζει αυξημένη συγκέντρωση υγρασίας. Μεγάλο ρόλο στο πρόβλημα της υγρασίας παίζει η υψομετρική διαφορά μεταξύ του δαπέδου του παρεκκλησίου και του κεντρικού διαδρόμου της μονής, ο οποίος συνδέει τις δύο πύλες. 33

Εικόνα 40: Συνδυαστικό θερμογράφημα Ανατολικής Όψης Συνολικά στην ανατολική όψη του καθολικού η θερμοκρασία κυμαίνεται από 16,0 ο C έως 29,0 ο C και υπολογίζεται μέση θερμοκρασία 22,5 ο C. Στην ανατολική όψη του παρεκκλησίου η θερμοκρασία κυμαίνεται από 15,0 ο C έως 35,0 ο C, με κάποια μεμονωμένα σημεία πολύ υψηλής θερμοκρασίας (ως 37,2 ο C) και υπολογίζεται μέση θερμοκρασία 25,0 ο C. Το συνδυαστικό θερμογράφημα μιας όψης μας προσφέρει μια πιο εποπτική εικόνα της κατάστασης της, καθώς οι ζώνες με έντονη θερμοκρασιακή διαφορά αναδεικνύονται. Στην περίπτωση της Ανατολικής Όψης, βλέπουμε την διαφορετική έκθεση διαφόρων τμημάτων στον ήλιο, καθώς και τις περιοχές διαφορετικού τύπου και βαθμού φθοράς που διακρίνονται μακροσκοπικά από τον έντονο μπεζ χρωματισμό τους. Παράλληλα, φαίνεται πως υπάρχει πρόβλημα σε ολόκληρη την κατώτατη ζώνη της τοιχοποιίας, η οποία εμφανίζει και μαύρη βιοδιάβρωση, αλλά και υψηλά ποσοστά υγρασία λόγω επαφής με το έδαφος. 34

ΙΙ.1.5. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΙΙ.1.5.1. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΗΣΗΣ Στα άνω μέρη της ανατολικής όψης του καθολικού, πάνω από το ύψος της ποδιάς των παραθύρων, αλλά και στον τρούλο του Καθολικού, ακολουθείται το ιδανικό σύστημα πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας, το οποίο χαρακτηρίζεται από ισοϋψείς δόμους, ισομεγέθεις ορθογωνισμένους λίθους, οπόπλινθους πάχους 3-5 cm σε αδιάσπαστες οριζόντιες στρώσεις, και ισοπαχείς αρμούς σε όλη την επιφάνεια του τοίχου, ίδιου πάχους με τα τούβλα, με αρμολόγημα ίσου βάθους παντού και με χρώμα ανάλογο αυτού των λίθων. Στα χαμηλότερα σημεία της ανατολικής όψης, δηλαδή στο ύψος κάτω από τις ποδιές των παραθύρων, ακολουθείται απλούστερη μορφή πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας, με πολλά οριζόντια, διαφορετικού μήκους τούβλα στα κενά μεταξύ μη ορθογωνισμένων λίθων. Ειδικότερα, στην κόγχη του Διακονικού, αυτή η μορφή τοιχοποιίας φθάνει ψηλότερα απ ότι στις άλλες δύο κόγχες, σε ύψος περί τα 2,0 m. Τα λιθοσώματα που έχουν χρησιμοποιηθεί στην ανατολική τοιχοποιία είναι τέλεια λαξευμένοι πωρόλιθοι, κατά κύριο λόγο, αν όχι αποκλειστικά, κογχυλιάτες λίθοι, ενώ μόνο στα χαμηλότερα μέρη της τοιχοποιίας, κάτω από τις ποδιές των παραθύρων, έχουν χρησιμοποιηθεί και ελάχιστοι συμπαγείς ασβεστόλιθοι. Οι οπτόπλινθοι που έχουν χρησιμοποιηθεί στην ανατολική όψη έχουν κόκκινο και κίτρινο χρωματισμό. Ο διαφορετικός χρωματισμός των οπτοπλίνθων υποδηλώνει διαφορετική τεχνολογία παρασκευής και τη χρήση διαφορετικών πρώτων υλών. Στις παρειές των παραθύρων της ανατολικής όψης είναι εμφανής η παρουσία οπτοπλίνθων αποκατάστασης, έντονου κόκκινου χρωματισμού, καθώς και κονιαμάτων αποκατάστασης έντονου μπεζ χρωματισμού, προερχόμενα από νεότερη επέμβαση αποκατάστασης. Οι εικόνες μικροσκοπίας οπτικών ινών έδειξαν ότι οι οπτόπλινθοι αυτές, όπως και τα γειτονικά τους κονιάματα εμφανίζουν εξαιρετική κατάσταση διατήρησης. Στην κόγχη της Πρόθεσης πάνω από το μονόλοβο παράθυρο παρατηρήθηκε ότι οι οπτόπλινθοι της διπλής σειράς ακριβώς πάνω από το παράθυρο, καθώς και οι οπτόπλινθοι που διαμορφώνουν τα τόξα του παραθύρου εμφανίζουν θερμοκρασίες χαμηλότερες κατά 2-3,5 ο C από τις οπτοπλίνθους μεταξύ των λίθων, γεγονός που οφείλεται στην διαφοροποίηση του υλικού. Η ανατολική τοιχοποιία του Αγίου Αντωνίου είναι αργολιθοδομή στην οποία γίνεται χρήση λίθων ακανόνιστου σχήματος και η χρήση πλίνθων ως τσιβίκια. Η τοιχοποιία αυτή πρέπει να είναι ανακατασκευασμένη, καθώς φαίνεται πως αρχικά εκτεινόταν κατά 2,6 m προς τα ανατολικά. Παράλληλα η ύπαρξη σπαραγμάτων τοιχογραφίας σε θέσεις που δεν μπορούν να αντιστοιχούν, είναι ένδειξη πως οι δομικοί λίθοι της τοιχοποιίας είναι δεύτερης χρήσης και προέρχονται από άλλη θέση. 35

ΙΙ.1.5.2. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΦΘΟΡΩΝ Στην ανατολική όψη είναι εμφανής η ευρεία παρουσία διαφορετικών τύπων βιοδιάβρωσης στο μεγαλύτερο τμήμα της τοιχοποιίας και στο σύνολο των δομικών υλικών. Στην κατώτερη ζώνη της τοιχοποιίας, η οποία βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος και επομένως, λόγω τριχοειδούς αναρρίχησης περιέχει το μεγαλύτερο ποσοστό υγρασίας, παρατηρείται μακροσκοπικά εκτεταμένη βιοδιάβρωση, μαύρου χρωματισμού. Η μακροσκοπική αυτή παρατήρηση επιβεβαιώνεται και μέσω των εικόνων που ελήφθησαν με τη Μικροσκοπία Οπτικών Ινών, αλλά και μέσω της πολύ χαμηλότερης θερμοκρασίας που καταγράφθηκε στις περιοχές αυτές μέσω της θερμογραφίας υπερύθρου. Τα πολλά υπόγεια νερά στην περιοχή, καθώς και η υπάρχουσα βλάστηση στον χώρο ανατολικά του Ιερού, συμβάλλουν στην ανάπτυξη προϊόντων βιοδιάβρωσης στην κατώτερη ζώνη της τοιχοποιίας, καθώς προκαλούν αύξηση της υγρασίας και επιταχύνουν τη δημιουργία βιολογικής φθοράς στην επιφάνειά της. Επίσης, σημαντική χαρακτηρίζεται η παρουσία βιοδιάβρωσης και σε μεγαλύτερα ύψη της τοιχοποιίας. Στην βορειοανατολική γωνία της τοιχοποιίας, παρατηρείται έντονη απόσπαση αυθεντικού υλικού και απόπλυση των κονιαμάτων, λόγω του ότι στην θέση αυτή είναι εντονότερο το φαινόμενο της τριχοειδούς αναρρίχησης. Σε κάποιες περιοχές της ανατολικής τοιχοποιίας παρατηρείται μακροσκοπικά μια διαφοροποίηση στον χρωματισμό και στην επιφανειακή τραχύτητα των λίθων, οι οποίοι εμφανίζονται πιο λείοι και με έντονο μπεζ χρωματισμό, σε αντίθεση με τους λίθους της υπόλοιπης τοιχοποιίας. Παράλληλα οι περιοχές αυτές διακρίνονται και λόγω της χαμηλότερης θερμοκρασίας τους. Τέτοιες περιοχές είναι οι ανώτερες σειρές δόμων κάτω από τις στέγες, καθώς και οι κατακόρυφες ζώνες γύρω από την σύνδεση της κεντρικής κόγχης του Ιερού με την κόγχη της Πρόθεσης και με την κόγχη του Διακονικού. Η διαφοροποίηση που παρατηρείται μακροσκοπικά, αλλά και με τη θερμογραφία υπερύθρου σε αυτές τις περιοχές, σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία που εμφανίζει γκρι χρωματισμό, οφείλεται στη θέση των περιοχών και στη διαφορετικό βαθμό και τύπο φθοράς τους λόγω των διαφορετικών τους θέσεων και άρα την διαφορετική τους έκθεση στις περιβαλλοντικές δράσεις και στους παράγοντες φθοράς. Οι εξωγενείς περιβαλλοντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη φθορά των υλικών στην Ανατολική Όψη είναι η κατερχόμενη υγρασία, η ανερχόμενη υγρασία και η διαφορετική τους έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία. Στον ανατολικό τοίχο της νότιας κεραίας και στον ανατολικό τοίχο του γωνιαίου διαμερίσματος καταγράφηκαν θερμοκρασίες χαμηλότερες σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία. Οι περιοχές αυτές, κάτω από τις στέγες, αν και βρίσκονται στις ψηλότερες θέσεις της τοιχοποιίας και επομένως έχουν μεγαλύτερη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία, ωστόσο παρουσιάζουν χαμηλότερες θερμοκρασίες. Αυτό οφείλεται σε συσσώρευση κατερχόμενης υγρασίας και στη φθορά που αυτή έχει προκαλέσει. Κάτω από την στέγη του ανατολικού τοίχου της ανατολικής κεραίας του καθολικού, στα χαμηλότερα σημεία, καταγράφηκαν θερμοκρασίες χαμηλότερες σε σχέση με τα ψηλότερα, γεγονός που οφείλεται στην αυξημένη συγκέντρωση κατεχόμενης υγρασίας. Στα χαμηλότερα σημεία της τοιχοποιίας, σε ύψος κάτω από τις ποδιές των παραθύρων, παρατηρούνται θερμοκρασίες χαμηλότερες από τις παραπάνω λόγω της ανερχόμενης υγρασίας. Ειδικότερα στην αριστερή πλάγια όψη της κεντρικής κόγχης του Ιερού, καθώς και στην κόγχη του Διακονικού, το φαινόμενο είναι εντονότερο και η ανερχόμενη υγρασία φτάνει σε μεγαλύτερο ύψος. Αυτό 36

οφείλεται, πιθανότατα, στην παρουσία μεγάλου πλήθους οπτοπλίνθων στην περιοχή αυτή, οι οποίες απορροφούν περισσότερη υγρασία απ ότι οι λίθοι, αλλά και στον προσανατολισμό της περιοχής και στην διαφορετική έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία. Στον τρούλο παρατηρείται αύξηση της θερμοκρασίας από τη βόρεια προς τη νότια όψη του, η οποία αποδίδεται στον διαφορετικό βαθμό έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία, λόγω προσανατολισμού. Η διαφοροποίηση αυτή είναι πιο έντονη στα θερμογραφήματα που ελήφθησαν κατά ημερομηνίες όπου η εξωτερική θερμοκρασία ήταν υψηλότερη και η σχετική υγρασία χαμηλότερη. Στον ανατολικό τοίχο του παρεκκλησίου του Αγίου Αντωνίου, στην χαμηλότερη ζώνη της τοιχοποιίας προς τα αριστερά, οι θερμοκρασίες είναι χαμηλότερες σε σχέση με την υπόλοιπη τοιχοποιία, γεγονός που οφείλονται στην αυξημένη συγκέντρωση υγρασίας στην θέση αυτή. Είναι γνωστό ότι η συγκεκριμένη θέση παρουσιάζει αυξημένη συγκέντρωση υγρασίας, κυρίως λόγω της υψομετρικής διαφοράς μεταξύ του δαπέδου του παρεκκλησίου και του κεντρικού διαδρόμου της μονής. 37

ΙΙ.2. ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ ΙΙ.2.1. ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η βόρεια όψη του καθολικού, χωρίστηκε σε πέντε περιοχές, τις 14, A, Β, 7, και 8, οι οποίες φαίνονται στο παραπάνω σχέδιο. Η περιοχή 14 αντιστοιχεί στο βορειοανατολικό γωνιαίο διαμέρισμα του καθολικού, η περιοχή Α στην βόρεια κεραία, και στο τμήμα της κάτω από την γένεση της ημικυλινδρικής καμάρας, η περιοχή Β στην βόρεια κεραία πάνω από την γένεση της ημικυλινδρικής καμάρας και του κοσμήτη, η περιοχή 7 στο βορειοδυτικό γωνιαίο διαμέρισμα και η περιοχή 8 στη βόρεια όψη του νάρθηκα. B A 14 7 8 Εικόνα 41: Βόρεια Όψη του Καθολικού - Ορισμός περιοχών ανάλυσης Στη βόρεια όψη των γωνιαίων διαμερισμάτων του καθολικού (περιοχές 14 και 7) έχει εφαρμοσθεί απλούστερη μορφή πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας, με πολλά οριζόντια, διαφορετικού μήκους, τούβλα στα κενά μεταξύ μη ορθογωνισμένων λίθων. Όπως και στη νότια όψη, τα λιθοσώματα που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή της είναι κυρίως συμπαγείς λίθοι, σχιστόλιθοι, πωρόλιθοι, αλλά και κογχυλιάτες λίθοι διάσπαρτοι, κυρίως στα ψηλότερα μέρη. Οι λίθοι, εδώ, δεν εμφανίζουν την τέλεια λάξευση των λίθων της ανατολικής όψης και του τρούλου. Ένας, μεγάλων διαστάσεων, πωρόλιθος είναι τοποθετημένος στην κάτω βορειοανατολική γωνία του καθολικού. Και στην βόρεια όψη διαπιστώθηκε η χρήση οπτοπλίνθων κόκκινου και κίτρινου χρωματισμού, ο διαφορετικός χρωματισμός των οποίων υποδηλώνει την χρήση διαφορετικών πρώτων υλών ή και διαφορετική τεχνολογία παρασκευής. 38

Εικόνα 42: Συμπαγείς λίθοι, σχιστόλιθοι, πωρόλιθοι και αρκετές οπτόπλινθοι ως δομικά υλικά στην βόρεια όψη του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού Εικόνα 43: Ίδια δόμηση και ίδια δομικά υλικά στην βόρεια όψη του βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού Εικόνα 44: Κατακόρυφος πωρόλιθος στην βορειοανατολική γωνία Εικόνα 45: Κόκκινες και κίτρινες οπτόπλινθοι Το άνω μέρος του τυμπάνου της βόρειας κεραίας του καθολικού είναι κατασκευασμένο με στρώσεις λαξευμένων λίθων και οπτοπλίνθων, εναλλάξ. Από μακροσκοπική παρατήρηση διαπιστώθηκε ότι, στην θέση αυτή οι λίθοι που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι κογχυλιάτες. Το τοξωτό δίλοβο παράθυρο του τυμπάνου της βόρειας κεραίας είναι διαμορφωμένο με οπτοπλίνθους τοποθετημένους ακτινωτά ως το ύψος των γενέσεων. Το τόξο που γεφυρώνει τις προεξέχουσες παραστάδες είναι κατασκευασμένο από μεγάλους, άριστα λαξευμένους, πώρινους θολίτες. 39

Στο τμήμα της βόρειας κεραίας κάτω από την γένεση της ημικυλινδρικής καμάρας και μέχρι το τόξο που βρίσκεται πάνω από την θύρα, έχουν χρησιμοποιηθεί κυρίως συμπαγείς ασβεστόλιθοι. Στο εσωτερικό του τόξου αυτού έχουν χρησιμοποιηθεί κογχυλιάτες λίθοι και πωρόλιθοι. Εικόνα 46: Βόρεια κεραία του σταυρού με τις προεξέχουσες παραστάδες Από μακροσκοπική παρατήρηση διαπιστώθηκε ότι στις παραστάδες εκατέρωθεν της βόρειας κεραίας του σταυρού στο καθολικό της Καισαριανής έχουν χρησιμοποιηθεί, κογχυλιάτες λίθοι και πωρόλιθοι, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται οπτόπλινθοι, κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής. Στον βόρειο τοίχο του νάρθηκα, η κατασκευή του οποίου ανάγεται στην εποχή της Τουρκοκρατίας, η τοιχοποιία είναι από αργολιθοδομή. Από μακροσκοπική παρατήρηση της περιοχή αυτής, διαπιστώθηκε ότι τα δομικά υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι συμπαγείς ασβεστόλιθοι, σχιστόλιθοι και σε μικρότερο βαθμό, πωρόλιθοι και κογχυλιάτες λίθοι. Οι λίθοι είναι, γενικά, μικρού μεγέθους, ακανόνιστου σχήματος, χωρίς λάξευση. Λίγα τεμάχια κεραμικών, μικρού μεγέθους, έχουν χρησιμοποιηθεί ως τσιβίκια. Στην βόρεια όψη του καθολικού, η στάθμη του εδάφους εξωτερικά βρίσκεται περί τα 0.55 m πάνω από τη στάθμη του πατώματος στο εσωτερικό του καθολικού, γεγονός που ευνοεί την τριχοειδή αναρρίχηση της υγρασίας από το έδαφος. Η ανερχόμενη υγρασία, σε συνδυασμό με τον προσανατολισμό και την σκίαση λόγω γειτνίασης με τον υψηλό περίβολο της μονής, ευνοούν την ανάπτυξη βιοδιάβρωσης, η οποία στις χαμηλότερες ζώνες είναι εντονότατη. Βιοδιάβρωση παρατηρείται και σε μεγαλύτερα ύψη της τοιχοποιίας. Μακροσκοπικά παρατηρούνται λειχήνες, λευκού, κίτρινου και πράσινου χρωματισμού, καθώς και βρύα. Παρατηρείται ακόμα και η ύπαρξη ανώτερης χλωρίδας στους λίθους της κατώτερης ζώνης του κτιρίου, σε επαφή με το έδαφος. Το φαινόμενο είναι εντονότερο στη βορειοανατολική γωνία του κτιρίου. 40

Εικόνα 47: Επιλιθικές λειχήνες κίτρινου χρωματισμού στη βόρεια όψη του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού Στις θέσεις της βόρειας τοιχοποιίας όπου υπάρχει απορροή των ομβρίων υδάτων από την στέγη, λόγω των υψηλών επιπέδων υγρασίας που αναπτύσσονται στα δομικά υλικά, παρατηρείται έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης και μακροσκοπικά οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν πράσινο χρωματισμό. Αυτό συμβαίνει στις θέσεις όπου οι δύο παραστάδες της κεραίας συνδέονται με την τοιχοποιία, καθώς και στην περιοχή όπου ενώνονται η βόρεια τοιχοποιία του καθολικού με αυτήν του νάρθηκα. Εικόνα 48: Θέση απορροής των ομβρίων υδάτων από την στέγη πάνω στην τοιχοποιία του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος, με έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης 41

Εικόνα 49: Θέσεις απορροής των ομβρίων υδάτων από την στέγη πάνω στην τοιχοποιία του βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος, με έντονη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης: α) στην επαφή με την δεξιά παραστάδα της κεραίας και β) στην περιοχή ένωσης με την βόρεια τοιχοποιία του νάρθηκα. Μακροσκοπικά παρατηρείται ότι στην βόρεια όψη του νάρθηκα έχουν γίνει διάφορες τοπικές επεμβάσεις, λόγω των προβλημάτων υγρασίας, κυρίως με διάφορα κονιάματα αρμολόγησης, πιθανότατα αποσκοπώντας στην αποτροπή της διείσδυσής της στην τοιχοποιία. Παράλληλα παρατηρούνται φθορές λόγω υγρασίας στα χαμηλά μέρη των τοιχογραφιών στον βόρειο τοίχο του νάρθηκα εσωτερικά. Το γεγονός ότι τα κεραμίδια της στέγης δεν προεξέχουν καθόλου της βόρειας τοιχοποιίας του νάρθηκα, ευνοεί τα προβλήματα λόγω κατερχόμενης υγρασίας στην θέση αυτή. 42

ΙΙ.2.2. ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ Από την βόρεια όψη του καθολικού, επιλέχθηκαν για να παρατηρηθούν με την Μικροσκοπία Οπτικών Ινών, θέσεις χαρακτηριστικές, τόσο ως προς τα δομικά υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί, όσο και ως προς τους εμφανιζόμενους τύπους φθοράς. Συγκεκριμένα, ελήφθησαν εικόνες από κογχυλιάτες λίθους, πωρόλιθους, σχιστόλιθους, συμπαγείς ασβεστόλιθους, οπτοπλίνθους και κονιάματα. Η θέση Α2 αντιστοιχεί στη κύρια όψη της δεξιάς παραστάδας της βόρειας κεραίας του καθολικού, η θέση Α3 στην δυτική όψη της ίδιας, η θέση Α1 στη περιοχή δεξιά της εισόδου, η θέση 14.1 στην ανατολική όψη της αριστερής παραστάδας και η θέση 14.2 σε σκαλότρυπα του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος. 14α 14.2 14β 14.1 Εικόνα 50: Βόρεια εξωτερική όψη του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος περιοχή 14 Εικόνα 51: Αποκόλληση εξωτερικής στρώσης κονιάματος (θέση 14α) Εικόνα 52: Συμπαγής λίθος και κονίαμα με βιοδιάβρωση Εικόνα 53: Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικόνα 54: Ροζ συμπαγής ασβεστόλιθος Εικόνα 55: Σχιστόλιθος Εικόνα 56: Κονίαμα συμπλήρωσης (θέση 14β) 43

Εικόνα 57: Πωρόλιθος στη ΒΑ γωνία της βόρειας όψης Εικόνα 58: Κατακόρυφος πωρόλιθος στην ΒΑ γωνία - Κισσός που ανεβαίνει στην τοιχοποιία Εικ.F174: Περιοχή 14 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F175: Περιοχή 14 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F176: Περιοχή 14 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F177: Περιοχή 14 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F178: Περιοχή 14 (x50) Πράσινος συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F179: Περιοχή 14 (x50) Ροζ συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F180: Περιοχή 14 (x50) Σχιστόλιθος Εικ.F185: Περιοχή 14 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F186: Περιοχή 14 (x30) Κογχυλιάτης λίθος 44

Εικ.F187: Περιοχή 14 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F188: Περιοχή 14 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F189: Περιοχή 14 (x30) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F190: Περιοχή 14 (x30) Κατακόρυφος πωρόλιθος Εικ.F191: Περιοχή 14 (x30) Κατακόρυφος πωρόλιθος Εικ.F192: Περιοχή 14 (x50) Κατακόρυφος πωρόλιθος Εικ.F167: Περιοχή 14 (x50) Κίτρινη οπτόπλινθος Εικ.F168: Περιοχή 14 (x50) Κίτρινη οπτόπλινθος Εικ.F169: Περιοχή 14 (x50) Κόκκινη οπτόπλινθος Εικ.F170: Περιοχή 14 (x50) Κόκκινη οπτόπλινθος Εικ.F171: Περιοχή 14 (x50) Κόκκινη οπτόπλινθος Εικ.F172: Περιοχή 14 (x50) Κονίαμα (θέση 14α) Εικ.F173: Περιοχή 14 (x50) Κονίαμα Εικ.F181: Περιοχή 14 (x50) Κονίαμα (θέση 14β) Εικ.F182: Περιοχή 14 (x50) Κονίαμα (θέση 14β) 45

Εικ.F183: Περιοχή 14 (x50) Κονίαμα Εικ.F184: Περιοχή 14 (x50) Κονίαμα Εικόνα 59: Εικόνες FOM - περιοχή 14 Στην περιοχή της εξωτερικής τοιχοποιίας του βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού, διαπιστώθηκε η ύπαρξη λιθοσωμάτων από συμπαγή ασβεστόλιθο (εικ. F174 F179), σχιστόλιθο (εικ. F180), κογχυλιάτη λίθο (εικ. F185 F189) και πωρόλιθο. Οι συμπαγείς ασβεστόλιθοι παρουσιάζουν διάφορους χρωματισμούς, όπως υπόλευκο στην εικ. F175, γκριζόλευκο στην εικ. F177, πράσινο στην εικ. F178 και ροζ στην εικ. F179. Παρατηρήθηκαν οπτόπλινθοι κίτρινου (εικ.f167,f168) και κόκκινου (εικ.f169 - F171) χρωματισμού, το διαφορετικό χρώμα των οποίων υποδηλώνει διαφορετική τεχνολογία παρασκευής ή και διαφορετικές πρώτες ύλες. Στις κίτρινες οπτοπλίνθους των εικ.f167,f168 διακρίνονται αδρανή διαφόρων μεγεθών και χρωμάτων (λευκά, μαύρα, κεραμιδί). Στις κόκκινες οπτοπλίνθους των εικ.f169,f170,f171, όπου αυτές είναι ορατές από την βιοδιάβρωση, διακρίνονται λεπτόκοκκα, κυρίως σκουρόχρωμα αδρανή. Στο κονίαμα της εικ.f172 διακρίνονται αδρανή ευρείας κοκκομετρικής διαβάθμισης, κυρίως λευκά, αλλά και σκουρόχρωμα, με όχι πολύ καλή πρόσφυση. Το υπερκείμενο στρώμα του κονιάματος έχει αποκολληθεί και η ορατή επιφάνεια ίσως αποτελεί το κονίαμα δομής. Το κονίαμα των εικ.f181,f182, το οποίο προέρχεται από την θέση 14β της τοιχοποιίας, μακροσκοπικά φαίνεται σαν κονίαμα συμπλήρωσης, έχει πιο ζεστή απόχρωση, ενώ διακρίνονται αδρανή ευρείας κοκκομετρικής διαβάθμισης και ποικίλων χρωματισμών (μαύρα, λευκά, κεραμιδί, καστανόχρωμα). Στον υπόλευκο συμπαγή ασβεστόλιθο της εικ.f174 παρατηρούνται μαύρα στίγματα λόγω βιοδιάβρωσης. Στoν συμπαγή ασβεστόλιθο της εικ.f175 παρατηρείται φυτικό σώμα επιλιθικής λειχήνας, λευκού και πορτοκαλί χρωματισμού, με εμφανείς ρηγματώσεις στην επιφάνειά του, καθώς και η παρουσία μαύρων καρπικών δομών που συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της λειχήνας. Στην εικ.f176 διαφαίνονται τα περατωτικά όρια των κόκκων του συμπαγούς ασβεστολίθου λόγω της ανάπτυξης έντονης μαύρης βιοδιάβρωση, ενώ παρατηρούνται και κίτρινες καρπικές δομές. Λόγω κόπωσης του λίθου από συνεχόμενους κύκλους συστολοδιαστολών δημιουργούνται μικρορωγμές ανάμεσα στους κόκκους ή στους κρυστάλλους, οι οποίες επιτρέπουν τη δίοδο των βιολογικών παραγόντων που επιδεινώνουν τη διάβρωση. Ο γκριζόλευκος συμπαγής ασβεστόλιθος της εικ.f177 εμφανίζει ζαχαροειδή φθορά, ενώ παρατηρείται και μία μικρορωγμή. Ο πράσινος συμπαγής ασβεστόλιθος της εικ.f178 παρουσιάζει πορτοκαλόχροες καρπικές δομές και λειχήνες πορτοκαλί χρωματισμού. Η επιφάνεια του ροζ συμπαγή ασβεστολίθου της εικ.f179 δεν είναι λεία, λόγω απολέπισης αποκόλλησης των κόκκων του. 46

Ο σχιστόλιθος της εικ.f180 παρουσιάζει μικρής έκτασης μαύρη βιοδιάβρωση, ενώ διακρίνονται σποραδικά και πορτοκαλοκάστανες καρπικές δομές. Στους κογχυλιάτες λίθους των εικ.f185,f186,f187,f188,f189 παρατηρείται έντονη λευκή, πράσινη και μαύρη βιοδιάβρωση, καθώς και μαύρες και κίτρινες καρπικές δομές. Στην εικ.f189 διακρίνεται μεγάλου μεγέθους οπή, μέσα στην οποία διαφαίνεται πιθανώς απαρχή ανάπτυξης υφών μύκητα. Στην εικ.f190 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση μαύρου χρωματισμού και πράσινες καρπικές δομές στον γωνιαίο κατακόρυφο πωρόλιθο. Στην εικ.f191 παρατηρείται φυτικό σώμα λευκής και καστανόχρωμης επιλιθικής λειχήνας, εμφανώς ρηγματωμένης επιφανειακά, επάνω στην επιφάνεια του γωνιαίου κατακόρυφου πωρόλιθου. Επίσης διακρίνονται μαύρες καρπικές δομές που συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της λειχήνας. Στην εικ.f192 παρατηρείται έντονη βιοδιάβρωση του γωνιαίου κατακόρυφου πωρόλιθου, με ανάπτυξη κελυφοειδούς επιλιθικής λειχήνας λευκής χροιάς, καθώς και πράσινες καρπικές δομές. Στην κίτρινη οπτόπλινθο της εικ.f167 παρατηρείται, σποραδικά, κίτρινη βιοδιάβρωση, με πρασινοκίτρινες καρπικές δομές. Στην εικ.f168 παρατηρούνται υπολείμματα από ρίζες πάνω στην επιφάνεια της κίτρινης οπτοπλίνθου. Επίσης, διακρίνονται πρασινοκίτρινες καρπικές δομές. Στην εικ.f169 παρατηρείται σποραδική πράσινη βιοδιάβρωση, με πρασινοκίτρινες καρπικές δομές στην επιφάνεια της κόκκινης οπτοπλίνθου. Επίσης, παρατηρείται ρηγμάτωση λόγω αποφλοίωσης σε περιορισμένη περιοχή. Η κόκκινη οπτόπλινθος της εικ.f170 καλύπτεται από φυτικό σώμα κίτρινης επιλιθικής λειχήνας, με εμφανείς επιφανειακές ρηγματώσεις, ενώ διακρίνονται και πορτοκαλοκάστανες καρπικές δομές, οι οποίες συνεισφέρουν στην ανάπτυξή της. Η κόκκινη οπτόπλινθος της εικ.f171 καλύπτεται από φυτικό σώμα επιλιθικής λειχήνας λευκού χρωματισμού, με εμφανείς επιφανειακές ρηγματώσεις, ενώ διακρίνονται και μαύρες καρπικές δομές, οι οποίες συνεισφέρουν στην ανάπτυξή της. Το κονίαμα της εικ.f172 φαίνεται αποσαθρωμένο, όχι συνεκτικό, καθώς διακρίνονται οι διεπιφάνειες, ενώ παρουσιάζει και γκριζου χρωματισμού βιοδιάβρωση, καθώς και φυτικό σώμα επιλιθικής λειχήνας ρηγματωμένης επιφανειακά. Το κονίαμα της εικ.f173 είναι σχεδόν καλυμμένο κυρίως από λευκή, αλλά και από καστανόχρωμη βιοδιάβρωση, με καστανόχρωμες καρπικές δομές. Το κονίαμα της εικ.f181 εμφανίζει λίγα μαύρα στίγματα λόγω βιοδιάβρωσης και πράσινη βιοδιάβρωση, ενώ το ίδιο κονίαμα, στην εικ.f182 εμφανίζει ρηγματώσεις και μαύρη βιοδιάβρωση με καρπικές δομές. Το κονίαμα της εικ.f183 είναι πλήρως καλυμμένο από φυλλώδη λειχήνα πράσινου χρωματισμού, ενώ στην εικ.f184 παρατηρούνται υπολείμματα από το ριζικό σύστημα αναρριχόμενου φυτού επάνω στο κονίαμα. 47

Εικόνα 60: Ανατολική όψη της αριστερής παραστάδας της βόρειας κεραίας του καθολικού (Περιοχή 14.1) Εικ.F193: Περιοχή 14.1 (x30) Πωρόλιθος Εικ.F194: Περιοχή 14.1 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F195: Περιοχή 14.1 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F196: Περιοχή 14.1 (x30) Πωρόλιθος Εικ.F198: Περιοχή 14.1 (x50) Πωρόλιθος Εικόνα 61: Εικόνες FOM - περιοχή 14.1 Η ανατολική πλευρά της αριστερής παραστάδας, όπως φαίνεται και μακροσκοπικά, καλύπτεται από έντονη βιοδιάβρωση, με πράσινες φυλλώδεις επιλιθικές λειχήνες. Επάνω στο λίθο παρατηρείται και η ανάπτυξη ρωγμής. Η έντονη, πράσινου χρωματισμού, βιοδιάβρωση οφείλεται στα υψηλά επίπεδα υγρασίας πάνω στο δομικό υλικό, λόγω του ότι στην θέση αυτή γίνεται η απορροή του νερού από την στέγη. 48

Συγκεκριμένα, οι λίθοι των εικ.f193,f194,f195,f196 καλύπτονται από έντονη μαύρη, λευκή και πράσινη βιοδιάβρωση. Στην εικ.f196 παρατηρούνται και καστανόχρωμες καρπικές δομές και φυτικό σώμα καστανόχρωμης επιλιθικής λειχήνας ρηγματωμένης επιφανειακά. Στις ίδιες εικόνες παρατηρούνται μικρορηγματώσεις στον λίθο, ενώ εκατέρωθεν της ρωγμής και μέσα σ αυτήν έχουμε εκτεταμένη ανάπτυξη βιοδιάβρωσης. Το ινίδιο της εικ.f194 μπορεί να είναι απαρχή ανάπτυξης μύκητα. Στην εικ.f198 παρατηρείται η ανάπτυξη φυλλώδους επιλιθικής λειχήνας πράσινου και λευκού χρωματισμού, η οποία έχει καλύψει πλήρως το δομικό υλικό. Εικόνα 62: Εσωτερικό σκαλότρυπας - Περιοχή 14.2 Εικ.F199: Θέση 14.2 (x30) Εικ.F200: Θέση 14.2 (x30) Κονίαμα Οπτόπλινθος Εικόνα 63: Εικόνες FOM - περιοχή 14.2 Η κίτρινη οπτόπλινθος της εικ.f200 στο εσωτερικό της σκαλότρυπας, περιέχει κυρίως σκουρόχρωμα αδρανή μικρού μεγέθους, τα οποία εμφανίζουν καλή πρόσφυση με την αργιλοπυριτική μάζα της οπτοπλίνθου, ωστόσο εμφανίζουν ελάχιστες επιφανειακές μικρορηγματώσεις. Η οπτόπλινθος αυτή φαίνεται υγιής. Διακρίνονται κάποιες επιφανειακές μικρορηγματώσεις. Το κονίαμα της εικ.f199 στο εσωτερικό της σκαλότρυπας φαίνεται υγιές, συνεκτικό και χωρίς βιοδιάβρωση. 49

Εικόνα 64: Θέση Α1: Τοιχοποιία δεξιά της θύρας της βόρειας κεραίας του καθολικού (περιοχή Α) Εικ.F48: Θέση Α1 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F49: Θέση Α1 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F50: Θέση Α1 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F53: Θέση Α1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F54: Θέση Α1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F55: Θέση Α1 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F61 : Θέση Α1 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F62 : Θέση Α1 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F63 : Θέση Α1 (x50) Οπτόπλινθος 50

Εικ.F66 : Θέση Α1 (x50) Κονίαμα Εικ.F67 : Θέση Α1 (x50) Κονίαμα Εικόνα 65: Εικόνες FOM - θέση Α1 Εικ.F68 : Θέση Α1 (x50) Κονίαμα Στην θέση αυτή της τοιχοποιίας, διαπιστώθηκε η παρουσία υπόλευκου συμπαγούς ασβεστολίθου (εικ.f48,f49,f50) και κογχυλιατών λίθων (εικ.f53,f54,f55). Στους κογχυλιάτες διακρίνονται σχηματισμοί απολιθωμάτων ενταγμένοι στην συνδετική ύλη τους. Στην περιοχή παρατηρήθηκαν κόκκινες οπτόπλινθοι (εικ. F61, F62, F63). Η οπτόπλινθος της εικ.f61 έχει σκουρόχρωμα αδρανή μικρών διαμέτρων, τα οποία παρουσιάζουν καλή συνάφεια με την κόκκινη αργιλοπυριτική μάζα. Το ίδιο ισχύει για την οπτόπλινθο της εικ.f62, η οποία περιέχει και λευκά αδρανή. Στο κονίαμα της εικ.f66 διακρίνονται λευκά αδρανή μεγάλης διαμέτρου. Το κονίαμα της εικ.f67 περιέχει αδρανή διαφόρων διαμέτρων και χρωμάτων (λευκά, μαύρα, κεραμιδί), και φαίνεται να έχει καλή συνοχή. Το κονίαμα της εικ.f68 περιέχει κυρίως αδρανή μικρού μεγέθους χρώματος λευκού και μαύρου. Ωστόσο, διακρίνεται και γκρίζο αδρανές μεγάλου μεγέθους. Ο συμπαγής ασβεστόλιθος των εικ.f48,f49,f50 παρουσιάζεται φαινομενικά υγιής. Παρατηρούνται μεμονωμένα μαύρα στίγματα, πιθανότατα βιογενούς προέλευσης. Στην εικ.f50 παρατηρείται η ύπαρξη φλέβας πλούσιας σε οξείδια και υδροξείδια του σιδήρου. Επίσης στην εικ.f50 παρατηρείται αποφλοίωση. Στους κογχυλιάτες λίθους των εικ.f53,f54,f55 δεν παρατηρούνται σημάδια φθοράς. Στην εικ.f55 παρατηρούνται μαύρες επικαθίσεις σωματιδίων σκόνης. Μόνο στην οπτόπλινθο της εικ.f63 παρατηρούνται μικρής διαμέτρου ρωγμές, λόγω επιφανειακής αποφλοίωσης - απολέπισης. Στο κονίαμα της εικ.f66 παρατηρούνται λευκού χρωματισμού κρουστώδεις επιλιθικές λειχήνες που κατά τμήματα έχουν αποσπαστεί. Το κονίαμα της εικ.f67, όπως και αυτό της εικ.f68 δεν παρουσιάζουν έντονη βιοδιάβρωση. 51

Πωρόλιθος στην κύρια όψη της δεξιάς παραστάδας της Δυτική όψη της δεξιάς παραστάδας της βόρειας κεραίας βόρειας κεραίας (θέση Α2) (θέση Α3) Εικόνα 66: Θέσεις Α2, Α3: Δεξιά παραστάδα της βόρειας κεραίας του καθολικού (περιοχή Α) Εικ.F56 : Θέση Α2 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F57 : Θέση Α2 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F58 : Θέση Α3 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F59 : Θέση Α3 (x50) Εικ.F60 : Θέση Α3 (x50) Πωρόλιθος Πωρόλιθος Εικόνα 67: Εικόνες FOM από τις θέσεις Α2 και Α3 Εικ.F64 : Θέση Α3 (x50) Οπτόπλινθος Στην εικ.f56 παρουσιάζεται ο πωρόλιθος της κύριας όψης της δεξιάς παραστάδας της βόρειας κεραίας σχεδόν, καλυμμένος από λευκή βιοδιάβρωση, από φυτικό σώμα πορτοκαλόχροης επιλιθικής λειχήνας και από πορτοκαλοκάστανες καρπικές δομές. Ο ίδιος πωρόλιθος, σε άλλη περιοχή ελέγχου του, στην εικ.f57, εμφανίζει πολύ μικρότερο βαθμό βιοδιάβρωσης, λευκού και μαύρου χρωματισμού. 52

Στις εικ.f58,f59,f60 παρουσιάζεται πωρόλιθος της δυτικής όψης της ίδιας παραστάδας, ο οποίος είναι σχεδόν καλυμμένος από βιοδιάβρωση. Στην εικ.f58 ο πωρόλιθος αυτός εμφανίζει τρεις τύπους βιοδιάβρωσης, μαύρη, λευκή και κίτρινη και πορτοκαλόχροες καρπικές δομές. Στην εικ.f59 εμφανίζεται λευκή και μάυρη βιοδιάβρωση και καστανόχρωμες καρπικές δομές. Στην εικ.f60 παρατηρείται άσπρη βιοδιάβρωση, βρύα και πορτοκαλοκάστανες καρπικές δομές. Η εικ.f64, η οποία έχει ληφθεί από οπτόπλινθο της ίδιας θέσης εμφανίζει εκτεταμένη βιοδιάβρωση λευκού, καφέ και μαύρου χρωματισμού, με καστανόχρωμες και μαύρες καρπικές δομές, η οποία καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του υλικού. Εικόνα 68: Βόρεια όψη του βορειοδυτικού γωνιαίου διαμερίσματος του καθολικού - Περιοχή 7 Εικ.F51 : Περιοχή 7 (x50) Γκρισοπράσινος σχιστόλιθος Εικ.F52 : Περιοχή 7 (x50) Σχιστόλιθος Εικ.F65 : Περιοχή 7 (x50) Οπτόπλινθος 53

Εικ.F69 : Περιοχή 7 (x50) Κονίαμα Εικ.F70 : Περιοχή 7 (x50) Δεν διακρίνεται το υλικό Εικόνα 69: Εικόνες FOM - περιοχή 7 Ο γκριζοπράσινος σχιστόλιθος της εικ.f51 παρουσιάζει έντονη λευκή βιοδιάβρωση. Ο σχιστόλιθος της εικ.f52 παρουσιάζει πορτοκαλί και κίτρινη βιοδιάβρωση με καρπικές δομές. Η κόκκινη οπτόπλινθος της εικ.f65 παρουσιάζει έντονη βιοδιάβρωση μαύρου, καφέ και κίτρινου χρωματισμού με καρπικές δομές. Το κονίαμα της εικ.f69 είναι σχεδόν πλήρως καλυμμένο από βιοδιάβρωση λευκού και μαύρου χρωματισμού. Η εικ.f70 από την ίδια περιοχή παρουσιάζει έντονη λευκή και πράσινη βιοδιάβρωση, η οποία καλύπτει πλήρως το υλικό, ώστε να μην είναι δυνατός ο χαρακτηρισμός του. Θέση 8β Γκρίζο κονίαμα Εικ. 8.2 Θέση 8γ: Κονίαμα πορτοκαλί τσιμέντου Θέση 8δ: Γκρίζο κονίαμα Εικ. 8.1 Θέση 8ε: Ροζ κονίαμα Θέση 8α: Κονίαμα γκρίζου τσιμέντου Εικόνα 70: Βόρεια όψη νάρθηκα - Περιοχή 8 54

Εικόνα 71: Κονίαμα γκρίζου τσιμέντου (θέση 8α) Εικόνα 72: : Κονίαμα πορτοκαλί τσιμέντου, ροζ κονίαμα, γκρίζο κονίαμα Εικόνα 73: Γκρίζο κονίαμα Εικ.F71 : Περιοχή 8 (x50) Συμπαγής ασβεστόλιθος Εικ.F72 : Περιοχή 8 (x50) Σχιστόλιθος Εικ.F73 : Περιοχή 8 (x50) Σχιστόλιθος Εικ.F74 : Περιοχή 8 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F75 : Περιοχή 8 (x50) Κογχυλιάτης λίθος Εικ.F76 : Περιοχή 8 (x50) Πωρόλιθος 55

Εικ.F77 : Περιοχή 8 (x50) Πωρόλιθος Εικ.F78 : Περιοχή 8 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F79 : Περιοχή 8 (x50) Οπτόπλινθος Εικ.F80 : Περιοχή 8 (x50) Γκρίζο κονίαμα Εικ.F81 : Περιοχή 8 (x50) Γκρίζο κονίαμα Εικ.F82 : Περιοχή 8 (x50) Γκρίζο κονίαμα (μάλλον τσιμέντου) Εικ.F83 : Περιοχή 8 (x50) Γκρίζο κονίαμα (μάλλον τσιμέντου) Εικ.F84 : Περιοχή 8 (x50) Πορτοκαλί κονίαμα (μάλλον τσιμέντου) Εικ.F85 : Περιοχή 8 (x50) Πορτοκαλί κονίαμα (μάλλον τσιμέντου) Εικ.F86 : Περιοχή 8 (x50) Ροζ κονίαμα Εικ.F87 : Περιοχή 8 (x50) Ροζ κονίαμα Εικόνα 74: Εικόνες FOM - περιοχή 8 Στην περιοχή της βόρειας τοιχοποιίας του νάρθηκα διαπιστώθηκε η ύπαρξη λιθοσωμάτων από συμπαγή ασβεστόλιθο (όπως ο γκριζοπράσινος της εικ. F71), από κογχυλιάτες λίθους (εικ.f74, F75), στους οποίους διακρίνονται τα ενταγμένα στην συνδετική τους ύλη απολιθώματα, και πωρολίθους (εικ. F76 F77). Στην εικ.f78 παρατηρείται κόκκινη οπτόπλινθος με αδρανή διαφόρων μεγεθών και χρωμάτων, κυρίως λευκά, αλλά και σκουρόχρωμα και κεραμιδί. Η κόκκινη οπτόπλινθος της εικ.f79 παρουσιάζει σκουρόχρωμα αδρανή πιο ευρείας κοκκομετρικής διαβάθμισης. 56

Στις εικ.f80 και F81 παρατηρήθηκε κονίαμα γκρίζου χρωματισμού. Το κονίαμα αυτό παρουσιάζει μεγάλο ποσοστό αδρανών στην μάζα του σε σχέση με το σύνηθες. Τα αδρανή είναι διαφόρων χρωματισμών, λευκά, μαύρα, καστανά, η κονία είναι λευκή, ενώ υπάρχει συνοχή κονίας αδρανών. Το γκρίζο κονίαμα των εικ.f82,f83, το οποίο εκτείνεται στην βάση του βόρειου τοίχου του νάρθηκα, είναι μάλλον τσιμεντιτικό. Το πορτοκαλόχροο κονίαμα των εικ.f84,f85 είναι μάλλον τσιμεντιτικό, το ίδιο με το προηγούμενο, το οποίο έχει υποστεί βιοδιάβρωση πορτοκαλί χρωματισμού. Στις εικ.f86,f87 παρατηρείται ανοιχτής ερυθρής απόχρωσης κονίαμα (ροζ). Τα αδρανή είναι γκρίζου, μπεζ, πορτοκαλί χρωματισμού, ενώ η κονία είναι υπόλευκη με ροζ χροιά, η οποία οφείλεται πιθανώς σε προσθήκη μικρής ποσότητας κεραμάλευρου. Ο γκρίζος συμπαγής ασβεστόλιθος της εικ.f71 εμφανίζεται να είναι σε καλή κατάσταση. Οι κίτρινες περιοχές αντιστοιχούν σε οξειδωμένες φάσεις του σιδήρου. Ο σχιστόλιθος της εικ.f72 εμφανίζει μικρής έκτασης λευκή βιοδιάβρωση, ενώ ο σχιστόλιθος της εικ.f73 εμφανίζει βελονοειδή λευκή και μαύρη βιοδιάβρωση. Ο κογχυλιάτης λίθος της εικ.f75 παρουσιάζει πορτοκαλόχροη βιοδιάβρωση. Οι πωρόλιθοι των εικ.f76,f77 είναι φαινομενικά υγιείς. Στην εικ.f77 διακρίνεται κάτι σαν ελαφρά απολέπιση. Στις οπτοπλίνθους των εικ. F78, F79 παρατηρούνται επιφανειακές αποφλοιώσεις. Το γκρίζο κονίαμα της εικ.f83, στην βάση του βόρειου τοίχου του νάρθηκα, εμφανίζει μικρορηγμάτωση. Ο πορτοκαλί χρωματισμός του κονιάματος των εικ.f84,f85 οφείλεται σε βιοδιάβρωση πορτοκαλί χρωματισμού. 57

ΙΙ.2.3. ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ B A 14 7 8 Εικόνα 75: Εφαρμογή της θερμογραφίας υπερύθρου στην βόρεια όψη -Θέσεις ελέγχου Λόγω του περιβόλου της μονής, ο οποίος βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από τον βόρειο τοίχο του καθολικού, δεν ήταν εύκολη η εφαρμογή της θερμογραφίας στην περιοχή αυτή. Σε πολλές θέσεις οι λήψεις έγιναν υπό γωνία και δεν ήταν δυνατή η τήρηση της απαίτησης για καθετότητα παντού. Δυσκολότερη ήταν η λήψη θερμογραφημάτων από την βόρεια κεραία του καθολικού. Εικόνα 76: Περιοχή βορειοανατολικού γωνιαίου διαμερίσματος 58