ΜΕΡΟΣ B : ΙΠΠΟΛΟΓΙΑ Κεφ. 5 - Οι Ελληνικές Φυλές Ίππων 1 Ίππος Κρήτης - Cretan horse 2 Ιππάριο ορεινής Ηλείας - Elis mountain pony 3 Ίππος πεδινής Ηλείας - Elis valley horse 4 Ιππάριο Σκύρου - Skyros pony 5 Ίππος Θεσσαλίας - Thessalian horse 6 Ιππάριο Πίνδου (και Αίνου) - Pindos pony (incl. the Ainos ) 7 Ιππάριο Θράκης - Thracian pony Εικ 5.1 Γεωφυσική κατανοµή ελληνικών φυλών ίππων & ιππαρίων Η γεωγραφική θέση της Ελλάδος σαν σταυροδρόµι τριών ηπείρων, η ορεινή φύση και το κλίµα υπήρξαν ιδεώδεις συνθήκες εξέλιξης πολλών ειδών άγριων και οικόσιτων ζώων, µεταξύ τους και οι ίπποι, που προσαρµόστηκαν πλήρως σε κάθε ανάγκη, από πολεµική ως αθλητική, υλοτοµική και γεωργική. Το DNA τους είναι ένας γενετικός θησαυρός προς διάσωση, γιατί η προσφορά τους απ τα προϊστορικά χρόνια µέχρι το Β Παγκ. Πόλεµο είναι τεράστια και συνώνυµη µε την ιστορία του πολιτισµού. Στη συµβίωση Ελλήνων και ίππων που ίσως ξεπερνά τις πέντε χιλιετίες, οι γηγενείς φυλές απόκτησαν γενετική δοµή που τα έκανε λιτοδίαιτα, µακρόβια και ανθεκτικά στη σκληρή εργασία. εν υπάρχει έθνος στην ιστορία που έδωσε όνοµα αλόγου σε πόλη που χτίστηκε προς τιµή του, όπως λ.χ. για το Βουκεφάλα (324 π.χ.). Τέλος δεν είναι πολλοί οι λαοί µε ήρωες των οποίων µόνη επιθυµία ήταν να ταφούν µαζί µε τ αγαπηµένα τους άλογα, όπως ο Πάτροκλος, ο Σπαρτιάτης Ευαγόρας, ο Αθηναίος Κίµων και, ίσως, ο Φίλιππος Β ο Μακεδών... 1
Ατυχώς απο τη δεκαετία του 60, κυρίως λόγω της µηχανικής γεωργίας, της ανεξέλεγκτης εισαγωγής ξένων φυλών γι αθλητικούς κ.α. σκοπούς, της αδιαφορίας των Υπ. Γεωργίας, Φιλίππου Ενώσεως, Ελλην. Οµοσπ. Ιππασίας και άλλων φορέων, και της ανυπαρξίας Studbook, οι ελληνικές φυλές κινδύνευσαν να εξαφανιστούν. Σ αυτό βοήθησε και η απαράδεκτη εξαγωγή χιλιάδων ιπποειδών προς σφαγή στην Ιταλία, που αποτελεί εθνική ντροπή και που ατυχώς συνεχίζεται σε µικρό βαθµό µέχρι σήµερα. Αποτέλεσµα των παραπάνω πράξεων ή παραλείψεων ήταν να µειωθεί µέσα σε µιά γενιά ο αριθµός των ιπποειδών της Ελλάδος από κάπου 1.000.000 σε λιγώτερο απο 165.000 άτοµα, εκ των οποίων µόνον 34.509 είναι ίπποι, ενώ τα 41.319 ηµίονοι και τα 88.837 όνοι (Πίν. 5.I) Πίνακας 5.I: Πληθυσµός των ιπποειδών της Ελλάδος στην περίοδο 1950-2000 Έτος Ιπποι Ηµίονοι Ονοι Παρατηρήσεις και σχόλια 1950 279.000 171.000 450.000 Ο ελληνικό στρατός εκποίησε κατά 1960 327.000 222.000 507.000 τις δεκαετίες1960-70 το σύνολο των 1970 232.000 179.000 358.000 ίππων και ηµιόνων που κατείχε είτε 1980 105.000 116.000 230.000 στο σώµα Ιππικού-Τεθωρακισµένων 1990 74.000 89.000 188.000 είτε στα Τάγµατα Πεζικού, κυρίως 2000 34.509 41.319 88.837 φόρτου για τα συνοριακά φυλάκια Η γεωγραφική κατανοµή των σηµερινών πληθυσµών ίππων φαίνεται στον Πίνακα 5.II. Είναι προφανές ότι οι πιο πολλοί διασώθηκαν στις ορεινές περιοχές της χώρας, όπου εκτρέφονται αιγοπρόβατα και βοοειδή (ή γίνεται υλοτόµηση, καπνοκαλλιέργεια, κ.α) και σχετικά λίγοι εκεί όπου διατηρήθηκε η νεοελληνική παράδοση (λ.χ. Μακεδονία, Ηλεία, Λέσβο κ.α.) µετά τους αγώνες του 1821, 1913, 1922 και 1944. Το Υπ. Γεωργίας που αφυπνίσθηκε τη δεκαετία του 1990 χάρη στα προγράµµατα της ΕΕ--κυρίως µετά από πρωτοβουλίες του Τµ. Γεωπονίας Ζωικής Παραγωγής. του Α.Π.Θ--περιέλαβε µε την Υπ. Απόφ. 342939/19.09.96 χρηµατοδότηση στο Εφαρµοστικό Πρόγραµµα Αναβάθµισης, ιάσωσης-συντήρησης του Αυτόχθονου Γενετικού Υλικού (Θ. Αληφακιώτης 2000). Έτσι την 4ετία 1996-2000, οι αξιόλογοι επιστήµονες του Α.Π.Θ βοηθούµενοι απ το ΕΘΙΑΓΕ, Ιππικούς Οµίλους και το Ελληνικό Πόνυ Κλαµπ, κατέγραψαν, ταύτισαν γενετικώς κι αποθήκευσαν σε τράπεζες δεδοµένων κάπου 4.000 ντόπια άλογα. Το επόµενο βήµα πρέπει να είναι βέβαια η δηµιουργία Studbook και η χρήση µοντέρνων µεθόδων (λ.χ. κατεψυγµένο σπέρµα και έµβρυα) για τη διάσωση όλων των γηγενών φυλών της χώρας. Πίνακας 5.II: Γεωγραφική* κατανοµή γηγενών ίππων ανά περιοχή και πληθυσµό Περιοχή Ιπποι Νοµός µέγιστου πληθυσµού Πληθυσµος Μακεδονία 6.974 Σερρων 1.123 Πελοπόννησος 6.467 Ηλείας 2.114 Στερεά & Εύβοια 5.885 Αιτωλοακαρνανίας 2.442 Νησιά Αιγαίου 4.821 Λέσβου 3.123 Θεσσαλία 4.711 Μαγνησίας 1.328 Ηπειρος 2.407 Ιωαννινων 1.061 Θράκη 1.872 Ροδόπης 679 Νησιά Ιονίου 978 Κέρκυρα 426 Κρήτη 203 Ηρακλειο 98 * δες και Εικ. 5.1 2
Η γεωφυσική κατανοµή της παραγωγής γηγενών ίππων φαίνεται και στην Εικ 5.1, όπου η αρίθµηση (1-7) είναι συµβατική και δεν αντιστοιχεί στη χρονική, ή τη φυλογενετική εµφάνιση τους στην ηπειρωτική ή νησιώτικη Ελλάδα. Αναλύονται όλες οι αυτόχθονες φυλές, η προέλευση τους και οι πιθανοί τύποι που υπήρξαν αποτέλεσµα πολλαπλών επιµιξιών στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων. Πρέπει να τονισθεί για το µάλλον σαθρό επιχείρηµα ότι τα ελληνικά άλογα είναι ακατάλληλα για σπορ (που οδήγησε δυστυχώς στην αθρόα εισαγωγή ίππων ξένων φυλών), πως δεν υπάρχουν ακατάλληλα άλογα, αλλά µόνον ακατάλληλοι ιππείς. Όλες οι ελληνικές φυλές ίππων είναι ικανές προς άθληση, κι είναι εξ ίσου ικανές για κάθε µορφής αγροτικές, µεταφορικές και υλοτοµικές εργασίες. Τούτο γιατί σχεδόν όλες τους έχουν ορεινή προέλευση, είναι δηλ. ορέσσαυλοι (όρος που σηµαίνει αυλίζονται ή σταυλίζονται στα βουνά), πράγµα που τις κατέστησε εξαιρετικά ανθεκτικές κατά το πέρασµα των χιλιετιών της εξέλιξης τους. Τέλος η ανάλυση των επτά ελληνικών φυλών γίνεται σε αντίστροφη σειρά µε την αρίθµηση: αρχίζει µε τη φυλή της Θράκης, η οποία κατα τεκµήριο είναι η αρχαιότερη, αφού η Θράκη είναι στο µεταίχµιο Ευρώπης και Ασίας, ηπείρου προέλευσης του Equus caballus. Ο ίππος της Θράκης Thracian horse Εικ 5.2 Επιβήτορας & φοράδα φυλής Θράκης Ο όρος ίππος της Θράκης προτιµάται απο τον αδοκιµο άλογο της Ροδόπης, τόσο για ιστορικούς λόγους όσο και γιατί άτοµα της φυλής υπάρχουν σε όλη την έκταση της κι όχι µόνο στη Ροδόπη. Άλλωστε αν ισχύει η θεωρία πως το άλογο εισήλθε στην Ελλάδα απ την Ασία τη 2 η -3 η χιλιετία πχε, τοτε αναγκαστικά πέρασε πρώτα απ τη Θράκη. Τεκµήρια της θεωρίας αφθονούν στη µυθολογία µας (λ.χ. οι ανθρωποφάγες φοράδες του ιοµήδη, ή τα άλογα του Ρήσου, 2 η χιλετία πχε) αλλα και σε κλασσικά κείµενα, όπως αυτό του Ανακρεοντα, ποιητη του 5 ου αι. πχε, Θρηίκια Ίππος, που µεταφραστηκε σε πολλες γλώσσες. Το εν λόγω υπέροχο ποίηµα στο πρωτότυπο και µετάφραση στ αγγλικά, θα έκανε κάθε αρχαίο και σύγχρονο Θράκα ιπποτρόφο εξαιρετικά υπερήφανο: 3
ΑΝΑΚΡΕΩΝ (π.570-485 ΧΕ) Transl. Walter Headlam (1866-1908) ΠΩΛΕ ΘΡΗΙΚΙΗ ΤΙ Η ΜΕ Ah tell me why you turn and fly, ΛΟΞΟΝ ΟΜΜΑΣΙ ΒΛΕΠΟΥΣΑ My little Thracian filly shy? ΝΗΛΕΩΣ ΦΕΥΓΕΙΣ, ΟΚΕΙΣ Ε Why turn askance that cruel glance, Μ ΟΥ ΕΝ ΕΙ ΕΝΑΙ ΣΟΦΟΝ; And think that such a dunce am I? ΙΣΘΙ ΤΙ, ΚΑΛΩΣ ΜΕΝ ΑΝ ΤΟΙ O I am blest with ample wit ΤΟΝ ΧΑΛΙΝΟΝ ΕΜΒΑΛΟΙΜΙ To fix the bridle and the bit, ΗΝΙΑΣ ΕΧΩΝ ΣΤΡΕΦΟΙΜΙ And make thee bend each turning-end Σ ΑΜΦΙ ΤΕΡΜΑΤΑ ΡΟΜΟΥ. In harness all the course of it. ΝΥΝ Ε ΛΕΙΜΩΝΑΣ ΤΕ ΒΟΣΚΕΑΙ But now tis yet the meadow free ΚΟΥΦΑ ΤΕ ΣΚΙΡΤΩΣΑ ΠΑΙΖΕΙΣ, And frisking it with merry glee; ΕΞΙΟΝ ΓΑΡ ΙΠΠΟΠΕΙΡΩΝ The master yet has not been met ΟΥΚ ΕΧΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΤΩΝ. To mount the car and manage thee. Τουλάχιστον 15 θυσιαστικοί ιπποι και 4 νεκρικές άµαξες του 2 ου αι. ΧΕ έχουν βρεθεί σε τύµβο της Μικρής οξιπάρας του Έβρου, που δεν έχουν σχεση µε τη Ροδόπη, όπως και οι πολεµικοί ίπποι που εκτρέφονταν απο Αθηναίους αξιωµατουχους στη Χερσόνησο την κλασσική περίοδο. Μέχρι σηµερα, ο µεγαλύτερος πληθυσµός ίππων εκτρέφεται και κυκλοφορεί απο τη Θεσσαλία ως τη Μολδαβία χαρη σε πλάνητες Σαρακατσάνους, που ιπποτροφούν στη Βουλγαρία, όπου έχουν ανασκαφει αναθηµατικές στήλες αφιερωµένες στον Θράκα Ήρωα - Ιππέα. Ως γνωστόν, ο 8 ος άθλος του Ηρακλή ήταν να φέρει στον Ευρυσθέα τις φοράδες του ιοµήδη µε τα περίεργα...αρσενικά ονόµατα ( εινός, Ξάνθος, Λάµπων, Πόδαργος), πράγµα που πέτυχε ο ήρωας µε τη βοήθεια πολλών φίλων, αλλά κυρίως του Άβδηρου (Ευριπ. Άλκηστη 483, Ηρακλής 380-89, Στράβων Η, δες Εικ 5.3). Εικ. 5.3. Μελανόµορφος κύλιξ, π. 510-500 πχε, Ερµιτάζ, Αγία Πετρούπολη. Σκηνή του 8 ου άθλου του Ηρακλή σε εικονογράφηση πκατά πολύ παλαιότερη των γραπτών πηγών. Ο Ηρακλής συγκρατεί επιβήτορα (όχι φοράδα!) µε το δεξί, ενώ συγχρόνως τον απειλεί µε το ρόπαλο του στο αριστερό χέρι. Ο ίππος προσπαθεί να διαφύγει καλπάζων, µέσα δε στο στόµα του φαίνονται κατάλοιπα άνδρα, ίσως του Άβδηρου ή του ιοµήδη Κατά το ιόδωρο (4.15. 3), όταν ο Ηρακλής έφερε τις φοράδες στο Άργος, ο Ευρυσθέας τις αφιέρωσε στην Ήρα, η οποία τις άφησε ελεύθερες να πλανώνται, ώσπου έφτασαν στη Θεσσαλία. Μάλιστα η γενιά τους έτυχε να διατηρηθεί ως τη βασιλεία του Μ. Αλεξάνδρου (ΕΥΡΥΣΘΕΥΣ ΑΧΘΕΙΣΩΝ ΠΡΟΣ ΑΥΤΟΝ ΤΩΝ ΙΠΠΩΝ ΤΑΥΤΑΣ ΜΕΝ ΙΕΡΑΣ ΕΠΟΙΗΣΕΝ ΗΡΑΣ, ΩΝ ΤΗΝ ΕΠΙΓΟΝΗΝ ΣΥΝΕΒΗ ΙΑΜΕΙΝΑΙ ΜΕΧΡΙ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ ΤΟΥ ΜΑΚΕ ΟΝΟΣ). 4
Όσο για τα έξοχα αρµατοδροµικά άλογα του Ρήσου (Ιλιάς Κ.272 κ.επ., Ευριπ. Ρήσος), µετά την τραγική σφαγή του ίδιου και των φρουρών του απ τους Οδυσσέα- ιοµήδη, κλάπηκαν και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο των Αχαιών, άρα µάλλον κατέληξαν στο Άργος, πατρίδα του ιοµήδη, που νίκησε στην αρµατοδροµία επί Πατρόκλω (Ιλιάς Ψ.173 κ.επ.). Αυτές οι δύο σοβαρές µυθιστορίες για τη ζωογεωγραφία και εξέλιξη του ίππου ξεκινούν απο τη Θράκη και καταλήγουν στο Άργος, άρα µάλλον δεν πρέπει να απέχουν απ την πραγµατικότητα (Αντίκας 2002). Η ιπποτροφική ικανότητα των Θρακικών φυλων µαρτυρείται ήδη απ τον 8 ο αι. πχε (Ησίοδ. Έργα και Ηµέραι 507: ΙΑ ΘΡΗΙΚΗΣ ΙΠΠΟΤΡΟΦΟΥ ) ως τον 1 ο αι. ΧΕ (Στράβων Γεωγραφικα Η : ΕΣΤΙ Η ΘΡΑΚΗ ΕΚ ΥΟΙΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΣΙΝ ΕΘΝΩΝ ΣΥΝΕΣΤΩΣΑ ΥΝΑΤΑΙ Ε ΣΤΕΛΛΕΙΝ ΜΥΡΙΟΥΣ ΚΑΙ ΠΕΝΤΑΚΙΣΧΙΛΙΟΥΣ ΙΠΠΕΑΣ ), για µια χιλιετία. Τέλος η µάχη της Πύδνας(το 168 πχε) όπου χάθηκε η Μακεδονία άρχισε ίσως εξ αιτίας ενός Θρακικού ίππου (Αντίκας 1999). Τα άλογα φυλής Θράκης εκτρέφονται σε µικρές µονάδες 1-3 ατόµων, κυρίως φοράδων κι εκτοµιών. Οι επιβήτορες είναι λίγοι και νεαροί (1-3 ετών), γιατί ευνουχίζονται νωρίς για να χρησιµοποιηθούν πιό εύκολα στις εργασίες των ιδιοκτητών, κυρίως γεωργικές (καπνά) και υλοτοµικές. Η επιλογή των επιβητόρων γίνεται βάσει του φαινοτύπου τους. Είναι µέτριου αναστήµατος, 125-145 εκ. (µ. όρος 135) µε πιο συχνά χρώµατα το ορφνό (κοινό, ορφνοµέλαν) και φαιό (ερυθρόστικτο, µελανόστικτο, µηλωτό). Στην Ξάνθη και τη Ροδόπη συναντώνται ξανθά και ισαβέλεια, ενώ πολλά έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο κεφάλι και πόδια, δηλ. λευκές τρίχες και έγχελυ (δες Κεφ. Χρωµατισµοί ). Το κεφάλι έχει κοντό τρίχωµα, είναι σε αρµονία µε το λεπτό σώµα κι έχει καθαρά χαρακτηριστικά, τα δε πόδια λεπτά µε ισχυρές αρθρώσεις και τένοντες, κατάλληλα για δύσβατα εδάφη. Οι οπλές είναι σκληρές και σπανίως απαιτούν πετάλωση. Οι χαίτες ξυρίζονται συνήθως και παίρνουν σχήµα όρθιας ανοικτής βεντάλιας Ρωµαϊκού τύπου. Τέλος ο χαρακτήρας του ίππου της Θράκης είναι ευάγωγος. Ιππεύεται εύκολα και συνεργάζεται καλά µε όνους και ηµιόνους που συνήθως κατέχουν οι ιδιοκτήτες του, δεδοµένου ότι η οχεία φοράδων µε όνους για παραγωγή ηµιόνων είναι συνηθισµένη. Αναπαραγωγή και προοπτικές Η ενήβωση των δύο φύλων γίνεται µε τη συµπλήρωση του 1 ου έτους. ιασταυρώνονται συχνά απ τον 18 ο -24 ο µήνα, κυρίως απο τη βιασύνη του ιδιοκτήτη να ευνουχίσει τον επιβήτορα, που σπάνια χρησιµοποιεί για σύζευξη µε γαϊδούρες για παραγωγή γίννων. Προτιµά τη διασταύρωση φοράδος µε όνο για παραγωγή ορέος, που όπως δηλώνει τ όνοµα είναι κατάλληλος την υλοτόµηση ή εργασίες σε ορεινά εδάφη. Η αναπαραγωγή γίνεται την άνοιξη ως το θέρος τα δε θηλυκά γεννούν συνήθως µέχρι το 15 ο -20 ο έτος. Η προοπτική διάσωσης και διατήρησης της Θρακικής φυλής εξαρτάται απ τη συγκράτηση των ανθρώπων στα ορεινά χωριά, µε εισόδηµα απο υλοτόµηση και καπνοκαλλιέργεια. Λόγω της αδυναµίας χρησιµοποίησης µηχανικών µέσων στα ορεινά εδάφη και κυρίως λόγω ανυπαρξίας κέντρου αναπαραγωγής ηµιόνων για την επάρκεια σε τέτοια ζώα, η ανάγκη διατήρησης του Θρακικού ίππου προς ηµιονοπαραγωγή είναι ανυπέρβλητη. 5
Ο ίππος της Θεσσαλίας Thessalian horse Εικ 5.4 Επιβήτορας & φοράδα Θεσσαλικής φυλής Ο µύθος θέλει τον ίππο να γεννιέται στη θάλασσα όπως κι ο Ποσειδώνας, ή στη στεριά, πάλι απ τον ίδιο θεό, που φέρει άξια εννιά ονόµατα που σχετίζονται µε το ζώο ( µητήρ ίππων, Ίππαρχος, Ιππηγέτης, Ίππιος, Ιπποκράτης, Ιπποµέδων, Ιπποσθενής, Ιππότης, Μελάνιππος). Αν όχι στη Θράκη, σίγουρα στη Θεσσαλία γεννήθηκε το άλογο, αφού ο Ποσειδώνας το έκανε να ξεπροβάλει εκεί χτυπώντας το βράχο (Μετέωρα;) µε την τρίαινα του (Ησίοδος 278, 732), γι αυτό ονοµάστηκε Πετραίος. Στο θεσσαλικό θρύλο ενώθηκε µε µια κόρη του Αιόλου κι έκανε τη Μελανίππη, απ όπου η υποψία πως την πλησίασε παίρνοντας ίσως τη µορφή αλόγου. Τέλος ο Πήγασος ήταν γιός του απ τη Μέδουσα, κι ο Αρ(ε)ίων απ τη ήµητρα, που για να τον αποφύγει µεταµορφώθηκε σε φοράδα. Στην ελληνική προϊστορία δεν πρέπει να ξεχνιούνται οι Κένταυροι, που ίσως δεν ήταν τερατόµορφα πλάσµατα γεννηµένα απ τις φοράδες που έβοσκαν στο Πήλιο κι έτρωγαν κρέας (σύµπτωση µε τις φοράδες του ιοµήδη;), αλλά πρωτόιπποι που είχαν δαµάσει οι άνθρωποι. Κατά τον Ι. Κακριδή (Ελλ. Μυθολ. τ. 3, σ.114) οι Κένταυροι οπωσδήποτε δεν µπορεί να είναι πιό παλιοί από την εµφάνιση του αλόγου στην Ελλάδα, για την οποία όµως µας λείπουν τα στοιχεία. Είναι βέβαιο πως στη 2 η χιλιετία πχε η εξέλιξη του Θεσσαλικού ίππου έφτασε ήδη στο ζενίθ, αφού τα θεϊκά άτια Ξάνθος και Βαλίος που έδωσε ο Πηλέας στο γιό του Αχιλλέα πριν τα Τρωικά ήταν εξηµερωµένα κι άριστα στην αρµατοδροδροµία. Το λάθος κάποιου αγγειογράφου ήταν ότι δεν είχε διαβάσει ίσως την Ιλιάδα κι έτσι τα ονοµάτισε Χαίτο και Ευθεία, όπως φαίνεται στην παράσταση της Εικ 5.5 6
Εικ 5.4 Ο Αχιλλέας έχει ήδη ζέψει τα τρία απο τα τέσσερα άλογα του στο άρµα και τη στιγµή που στερεώνει χαλινό και ηνίες στον αριστερόσειρο, ο ιπποκόµος του οδηγεί τον δεξιόσειρο (συνήθως πιο ζωηρό). Τα ονόµατα των δύο ίππων είναι Χαίτος και Ευθείας Οι γενναίοι του Αχιλλέα διέσχισαν µε τ άλογα της Τρίκκης τη Θεσσαλία και την Εύβοια πριν φτάσουν στην Αυλίδα. Τα ίδια πήραν µέρος στον Ιερό ελφικό Πόλεµο το 592 πχε κι απέκρουσαν τον Ξέρξη στα Τέµπη το 480 πχε. Η εξέλιξη του ίππου στη Θεσσαλία ήταν ταχύτατη. Ετσι δεν αποτελεί έκπληξη το ότι ο πρώτος νικητής του αγώνα κέλητος µήκους 12 χλµ. στα Ολύµπια ήταν ο Κραυξίδας απο τον Κράννωνα (648 πχε), ούτε πως πρώτος νικητής της απήνης (αµαξοδροµία µε µουλάρια) ήταν πάλι Θεσσαλός, ο Θερσίας (500 πχε). Γέννηµα θρέµα αυτής της φυλής, απο το Λιµναίον της Τρίκκης, ήταν φυσικά ο Βουκεφάλας του Φιλόνεικου, που γεννήθηκε το 346 πχε κι αγοράράστηκε απο τον Φίλιππο σε ηλικία τεσσάρων ετών (342 πχε) µε το απίστευτο ποσό των 13 ταλάντων, ποσό που αντιστοιχεί µε κάπου µισό εκατοµµύριο ευρώ Αν όµως σκεφτεί κανείς πως διέτρεξε 40.000 χλµ. σε τρείς ηπείρους διασχίζοντας ποτάµια, ερήµους ή χιονισµένες οροσειρές και πολεµώντας ακόµα και τραυµατίας µε τον Αλέξανδρο, άξιζε κάθε δραχµή που πληρώθηκε για την απόκτηση του. Στα ρωµαϊκά χρόνια πολλά Θεσσαλικά άλογα αναδείχτηκαν νικητές αρµατοδροµιών απ τη Ρώµη ως την Κυρήνη, την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη. Στην τουρκοκρατία έπαιξαν πάλι σπουδαίο ρόλο και τα χρησιµοποίησαν κλέφτες και αρµατωλοί, Τούρκοι αγάδες και άλλοι προύχοντες, που συγκέντρωσαν πολλά άλογα στα τσιφλίκια τους µε την απελευθέρωση. Τότε ακριβώς ιδρύθηκε το ιπποφορβείο µιας αρχοντικής οικογένειας, των Ζωγράφων, µε συνέπεια η φυλή να ονοµαστεί Ζωγράφεια. Τον 19 ο και 20 ο αιώνα η εκτροφή Θεσσαλικών ίππων υπήρξε το κύριο µέσο καλλιέργειας του εύφορου κάµπου, αλλά µετά το Β Παγκ. Πόλεµο οι µηχανές εκτόπισαν την ιπποπαραγωγή στις γύρω οροσειρές, όπου άρχισαν πολλές διασταυρώσεις µε ορεινά άλογα Πίνδου, καθώς και σ άλλες ηπειρωτικές ή νησιώτικες περιοχές (Στερεά, Εύβοια, Ύδρα, Σπέτσες, Κυκλάδες, ωδεκάνησα, Ιόνια κι αλλού). Σήµερα έχουν καταγραφεί κάπου 300 γηγενή Θεσσαλικά άλογα στη Λάρισα, Τρίκκαλα, Μαγνησία) κι άλλα τόσα διασταυρωµένα µε φυλή Πίνδου στην Καρδίτσα, εντοπίσθηκαν δε κάπου 200 αµιγή και διασταυρωµένα σ άλλες περιοχές (Στερεά κ.α). Είναι κυρίως θηλυκά και εκτοµίες, µε λίγους επιβήτορες. Αυτή ακριβώς η έλλειψη οδηγεί στη συχνή διασταύρωση µε επιβήτορες Πίνδου, που είναι άφθονοι. Ο φαινότυπος του Θεσσαλικού ίππου είναι µεγαλοσωµατικός (ύψος 1,35 ως 1,50µ.) µε δύο βασικούς χρωµατισµούς, ορφνό και φαιό µε τις αποχρώσεις τους, ως και ξανθό αρκετά συχνά. Το κεφάλι και τ αυτιά είναι ιδιαίτερα µεγάλα ο δε τράχηλος ευρύς και µυώδης.το σώµα συµπαγές µε ισχυρό σκελετό κι ιδιαίτερη ανάπτυξη της κοιλιακής χώρας, ιδίως στα θηλυκά. Οι ωµοπλάτες και γλουτοί είναι µυώδεις και τα άκρα δυνατά µε ογκώδεις αρθρώσεις, πλατειές οπλές, πιό µαλακές απο τις οπλές άλλων φυλών (λ.χ. της Πίνδου). Γενικά η Θεσσαλική φυλή προσαρµόστηκε επιτυχώς σαν ζώο καλλιέργειας στο θερµό και υγρό κλίµα του κάµπου, πράγµα που επέτρεψε την εξάπλωση εκτός του οικότοπου στον οποίο εξελίχθηκε, όπως ακριβώς έγινε και στην αρχαιότητα. Αναπαραγωγή και προοπτικές Η µεγαλοσωµία απαιτεί διατροφή µε καρπό (βρώµη, κριθή), αν και η φυλή έχει πλήρως προσαρµόστεί στη βόσκηση της πλούσιας βλάστησης του κάµπου (στα λεγόµενα ζευγαρολίβαδα ) αλλά και στη µεγάλη ζέστη, που ανέχεται καλύτερα απ το ψύχος. Η αναπαραγωγή ξεκινά στο 2 ο έτος ηλικίας, απο το Μάρτιο ως τον Ιούλιο, το δε πρόβληµα εξεύρεσης επιβητόρων οδηγεί στην ύπαρξη φοράδων που δε γέννησαν ποτέ ή µόνο µιά φορά, για τον πρόσθετο λόγο ότι οι επιβήτορες ευνουχίζονται συχνά τον πρώτο χρόνο της ζωής τους. Οι χρήσεις του Θεσσαλικού ίππου είναι πάσης φύσεως, επειδή η φυλή 7
προσαρµόζεται εύκολα στη µεταφορά προϊόντων (κάρο), τη γεωργική καλλιέργεια (όργωµα µε αλέτρι), την αθλητική ή/και ελεύθερη ιππασία, αλλά και την υλοτόµηση ιδίως µε τα προϊόντα διασταύρωσης µε την ορεινή φυλή Πίνδου. Ετσι ο γενότυπος του είναι κατάλληλος για παραγωγή ηµιόνων, πράγµα που διέγνωσαν επιτυχώς οι αρχαίοι (δες παραπάνω). Σήµερα η µόνη οδός διάσωσης της φυλής είναι η δηµιουργία ενός Κέντρου Αναπαραγωγής Θεσσαλικού Ίππου µε τη χρήση σύγχρονων µεθόδων όπως η τεχνητή σπερµατέγχυση µε ψυγµένο ή κατεψυγµένο σπέρµα, η κατάψυξη εµβρύων και φυσικά η δηµιουργία Studbook µε τη γενεαλογία των παραγόµενων ζώων. Το ιππάριο της Πίνδου Pindos pony Εικ 5.5 Επιβήτορας & φοράδα φυλής Πίνδου Συχνά η φυλή διαιρείται εσφαλµένα σε ορεινή και πεδινή, γιατί η λεγόµενη πεδινή είναι απλή διασταύρωση µε τη Θεσσαλική. Η ορεινή µπορεί να µην είναι η αρχαιότερη στην Ελλάδα, είναι όµως η πολυπληθέστερη. Τούτο γιατί εκτρέφεται σε µεγάλη έκταση της οροσειράς της Πίνδου, απ τη υτ. Μακεδονία βόρεια ως τη Στερεά νότια, καθώς και σε γειτονικά ορεινά συγκροτήµατα Θεσσαλίας και Ηπείρου. Η εκτροφή της κυρίως απο κτηνοτρόφους της υτ. και Κεντρ. Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας και Στερεάς, έφτασε τη φυλή στο πιο µεγάλο ποσοστό του ίππειου πληθυσµού της χώρας. υστυχώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την αρχαία εξέλιξη της µικροσωµατικής αυτής φυλής, τουλάχιστο κατά την προ-ρωµαϊκή εποχή, πλήν µερικών αξιόλογων µαρτυριών που σχετίζονται µε τα Ιππικά των Ολυµπιάδων και άλλων αγώνων της αρχαιότητος. Συγκεκριµένα η αρχαία Επίδαµνος (ρωµαϊκό υρράχιο, σηµ. Ντουράς), η Αµβρακία και η Ήπειρος έθρεψαν τα άλογα τριών Ολυµπιονικών απο το 516 ως το 296 πχε, µε πρώτο και καλύτερο τον Κλεοσθένη που νίκησε στο τέθριππον (άρµα µε τέσσερα άλογα) των 66 ων Ολύµπιων. Η ιστορία του Ηπειρώτη ιπποτρόφου είναι άκρως συγκινητική. Ήταν ο µόνος µεταξύ 140 νικητών που στο άγαλµα-αφιέρωµα της νίκης του τίµησε και τους τέσσερις ίππους, βάζοντας όχι µόνο τα ονόµατα αλλά και τη θέση του καθενός στο άρµα σ επιγραφή που διέσωσε ο Παυσανίας (6.10.6). Έτσι µάθαµε πως οι Φοίνιξ-Κόραξ ήταν ζύγιοι (µεσαίοι) και οι Κνακίας-Σάµος σειραφόροι (ακραίοι, δεξιά κι αριστερά)! 8
Το παράδειγµα του Κλεοσθένη είναι καλό να βρει µιµητές στους τωρινούς ρεπόρτερ, που συχνά λησµονούν το όνοµα του νικητού αλόγου και θυµούνται µόνο τον ιππέα...οι άλλοι δυο νικητές ήταν ο Μολοσσός βασιλιάς Αρύββας, που νίκησε στο τέθριππον των 109 ων Ολύµπιων (340 πχε) κι ο Αµβρακιεύς Τλασίµαχος, που µετά δυο γενιές κέρδισε δύο κότινους στη συνωρίδα και το τέθριππο πώλων των 121 ων Ολύµπιων του 296 πχε. Τό πιό ηρωικό έπος του αλόγου της Πίνδου ήταν βέβαια η προσφορά του στον αγώνα του 21 και κυρίως στον ελληνοϊταλικό πόλεµο του 40, όπου η αντοχή του σε αντίξοες καιρικές και εδαφικές συνθήκες συνέβαλε ουσιαστικά στη νικητήρια έκβαση του αγώνα. Η φυλή ξαπλώθηκε έκτοτε βορειότερα στην Αλβανία και Σερβία, µέχρι και το Κόσοβο. Σήµερα αριθµεί πάνω απο 3.000 άτοµα, που εκτρέφονται σε µικρές οµάδες 1-3 ή συχνά 5-10 ατόµων. Πρόσφατα σε ιπποφορβεία που έγιναν για να καλύψουν τη µεγάλη ζήτηση πλαγιοτροχαστών υπάρχουν 10-150 άλογα. Μεγάλο τµήµα των εκτροφών είναι φοράδες κι εκτοµίες, λόγω αποκλειστικής χρήσης για εργασία, ενώ οι επιβήτορες είναι µόνο 3-4% και νεαρής ηλικίας, επειδή ευνουχίζονται νωρίς για να γίνουν ευάγωγοι. Ο ίππος Πίνδου είναι στην ουσία πόνυ Α ως (δες Παράρτηµα ΙΙ), µε ύψος ακρωµίας που κυµαίνεται απο 110 µέχρι 135 εκ. Βασικοί χρωµατισµοί είναι ο ορφνός µε τις αποχρώσεις του (70%) και ο φαιός µε παραλλαγές (30%), ενώ ο ξανθός και ερυθρόφαιος είναι σπάνιοι. Το κεφάλι είναι µικρό µε απότοµη κατάληξη, µικρά χείλη κι ακορρίνιο κι εντυπωσιακά µεγάλους ρώθωνες. Ο τράχηλος είναι ευρύς µε ισχυρές µυικές µάζες και τό σώµα επίµηκες µε ωµοπλάτες και γλουτούς λιγώτερο ανεπτυγµένα. Άκρα κοντά µε ισχυρό σκελετό, ιδίως τα πρόσθια, πράγµα που καθιστά τη φυλή ιδεώδη για δύσβατα εδάφη. Οι οπλές είναι µικρές και σκληρές, προσαρµοσµένες στην ορεινή χρήση. Τέλος η αντοχή αυτής της φυλήςείναι παροιµιώδης παρά το µικρό σωµατότυπο της. Αναπαραγωγή και προοπτικές Η ενήβωση των δύο φύλων αρχίζει σχεδόν ταυτόχρονα τη δεύτερη άνοιξη (2 ετών) και η περίοδος οχείας διαρκεί ως το θέρος. Η έλλειψη βαρβάτων οδηγεί σε αγονιµοποίητα θηλυκά (ή µε µια µόνο γέννα), πράγµα στο οποίο συντελεί η βραχεία αναπαραγωγική χρήση των αρσενικών για µία-δύο περιόδους. Σπάνια συναντώνται υπερήλικα βαρβάτα, και µόνο σε µονάδες µε πολλές φοράδες. Τα πιό πολλά άλογα ανήκουν σε υλοτόµους ή κτηνοτρόφους που κινούνται σε δύσβατες περιοχές (Σαρακατσάνοι, Βλάχοι). Τρέφονται σε λιβάδια ελεύθερης βοσκής, στα δε χειµαδιά µε λίγο καρπό, ξερό χόρτο και άχυρο, γιατί είναι λιτοδίαιτα µε λίγες απαιτήσεις ενσταβλισµού. Τη δεκαετία του 90 δηµιουργήθηκαν Όµιλοι παραδοσιακής ιππικής για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς, ιδίως στη υτ. Μακεδονία (Αιανή, Γρεβενά, Κοζάνη, Κρόκο, Σιάτιστα κ.α). Εκδηλώσεις όπως ιστορικές πορείες, λιτανείες κ.α., µε συµµετοχή 50 ως 300 αλόγων έγιναν γνωστές διεθνώς και βοήθησαν πολύ στη διάσωση της φυλής, καθώς και στη γνωριµία της ανά την Ευρώπη. Οµως η διάσωση και διατήρηση της συνδέεται άµεσα µε την ύπαρξη εκτατικής κτηνοτροφίας (αιγοπρόβατα, βοοειδή), την κατάλληλη ενίσχυση των κτηνοτρόφων απο προγράµµατα της Ε.Ε., καθώς και τη δηµιουργία Κέντρων Ιπποπαραγωγής (λ.χ. στην Κοζάνη ή Σιάτιστα) για τη βελτίωση και καθιέρωση της φυλής µε Studbook. 9
Το ιππάριο της Σκύρου Skyros pony Εικ 5.6 αριστερά, Επιβήτορας και φοράδα φυλής Σκύρου. εξιά, ιππάριο Σκύρου; Το ιππάριο της Σκύρου είναι απ τις αρχαιότερες και πιο σπάνιες µικρόσωµατικές φυλές ίππων του κόσµου. εν αναφέρεται σε αρχαίες πηγές, είναι όµως πιθανό να προέρχεται απ τη Θεσσαλική ή τη γειτονική της Πίνδου και να πέρασε στις Σποράδες το 18 ο -19 ο αι., ή πολύ νωρίτερα. Στη Εποχή του Χαλκού, το ιππικό του Αχιλλέα πέρασε απο τη Σκύρο καθ οδόν προς την Τροία (Ιλιάς Ι.668, Τ.326, 332). Η µικροσωµία του, όπως κι άλλων νησιώτικων φυλών (Shetland, Κίνας, Κασπίας, Chincoteague κ.α.), οφείλεται στη λιτή διατροφή, τις αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντος και τη συγγενική αναπαραγωγή που κατά τεκµήριο δηµιούργησαν το γενότυπο και φαινότυπο του. Γενετικές αναλύσεις στο Εργαστ. Φυσιολογίας Αναπαρ. Αγροτ. Ζώων του ΑΠΘ (Apostolidis et al, 2000) έδειξαν πως η φυλή της Σκύρου είναι η πιό οµοιογενής φυλή της Ελλάδος. Πιθανό µάλιστα το µικρόσωµο αυτό άλογο να ζούσε κι αλλού στην αρχαιότητα, αφού οι σωµατοµετρικές µελέτες παραστάσεων αλόγων, λ.χ. στον Παρθενώνα ή σε αγγεία (Εικ. 5.6) έδειξαν ότι στην κλασσική περίοδο ήδη υπήρχαν άλογα µε το ίδιο περίπου ύψος (Αντίκας, 2000). Η φυλή εκτρέφεται σχεδόν αποκλειστικά στο νησί και στην απογραφή του 98 βρέθηκαν 137 άτοµα. Με απόφαση του Υπ. Γεωργίας απαγορεύτηκε η εξαγωγή καθαρόαιµων ιππαρίων ύψους <110 εκ. γιατί ο πληθυσµός τους αφανίστηκε µεταπολεµικώς. Εκτός της Σκύρου εκτράφηκαν καθαρόαιµα ή διασταυρωµένα ιππάρια απο παράνοµες εξαγωγές, στο δε αγρόκτηµα του ΑΠΘ και την Κέρκυρα (Silva Project) διατηρούνται πυρήνες αναπαραγωγής (µε 30 και 12 καθαρόαιµα ζώα αντίστοιχα) για τη διάσωση της φυλής. Η διαβίωση στο νησί είναι ελεύθερη το χειµώνα στη θέση Βουνό, το δε θέρος µαζεύονται απο τους ιδιοκτήτες τους για δευτερεύουσες γεωργικές εργασίες, κυρίως µεταφορές και αλώνισµα. Η συνήθεια αυτή συνετέλεσε δυστυχώς στη µείωση του πληθυσµού, ιδίως τους χειµώνες λόγω άσχηµου καιρού και έλλειψης τροφής. Σήµερα µερικοί ευσυνείδητοι ιδιοκτήτες διατηρούν ζώα απο αγάπη και σεβασµό στην παράδοση, µε συνέπεια όµως την αύξηση των αρσενικών (33,3%) σε σχέση µε τα θηλυκά (66,7%), ως και την απουσία εκτοµιών, αφού δεν βρέθηκε κανένας στην απογραφή. Ευτυχώς ο ήµος και ο τοπικός ιππικός σύλλογος δηµιούργησαν στάβλους και ιπποδρόµιο, για να συντηρούν όσα ζώα εγκαταλείπονται απο τους κυρίους τους για όποιο λόγο (παύση γεωργικής ενασχόλησης, κόστος συντήρησης, κ.α). Όµως απαιτείται η καλή περίφραξη του οικότοπου, όπου θα διαβιούν τα ζώα ελεύθερα µε στοιχειώδη διατροφή και πότιση το χειµώνα και θα γίνεται φυσική αναπαραγωγή. Τούτο γιατί δεν πρέπει µε καµιά σύγχρονη µέθοδο να µεταβληθούν ριζικά οι συνθήκες στις οποίες διαβίωσε και εξελίχθηκε γενετικά η φυλή για άγνωστο πόσους αιώνες. 10
Περιγραφή του φαινότυπου Το ιππάριο της Σκύρου µπορεί να καταταγεί στο φαινότυπο του Κρητικού (ή Αιγαιικού) ίππου, του οποίου αποτελεί µικρογραφία. Το ύψος του είναι κατά µέσο όρο 109 εκ. στα αρσενικά και 107 εκ. στα θηλυκά (Πόνυ Α δες Παράρτηµα ΙΙ). Κύριο χρώµα (ποσοστό 57%) είναι το ορφνό κι οι αποχρώσεις του όπως και στη φυλή Κρήτης, ακολουθούµενο απ το φαιό µε τις αποχρώσεις του (19%), το ερυθρόφαιο (16%) και το ξανθό (7%). Αλλα χρώµατα, λ.χ. το ισαβέλλειο, υπάρχουν αλλά είναι σπάνια. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (λευκές κηλίδες κ.α.) υπάρχουν κυρίως στα ορφνά ζώα, ενώ κυριαρχούν οι κορυφές (whorls, epis, cowlicks) στο κεφάλι, λαιµό, τράχηλο και σώµα. Το τελευταίο είναι µυώδες και συµπαγές µε εντυπωσιακή δύναµη έλξης σε σχέση µε το µέγεθος του, λεπτό και ωραίο κεφάλι, εντόνως όρθια µικρά αυτιά, µεγάλα µάτια και µυκτήρες. Ο τράχηλος είναι ευρύς, µυώδης µε εξαιρετική δύναµη κι ευκαµψία, µακρυά χαίτη και προκόµη που συχνά καλύπτει τα µάτια. Ιδίως στους επιβήτορες φτάνει συχνά ως τα κάτω άκρα, η δε ουρά είναι θυσανωτή και φτάνει συχνά ως τις οπλές. Αλλα κοινά χαρακτηριστικά είναι η ισχυρή κράση, η ζωηράδα, η εξυπνάδα, η ελαστικότητα, η αντοχή, η ταχύτητα και η λιτοδιαίτη φύση, πράγµα που κάνει το ιππάριο ιδεώδες για την εκπαίδευση µικρών παιδιών στα οποία φαίνεται πως έχει αδυναµία. Ως τη δεκαετία του 70-80, πολλοί ιππικοί όµιλοι διατηρούσαν ιππάρια για το σκοπό αυτό, ατυχώς όµως τούτο δεν έτυχε υποστήριξης απ το Υπ. Γεωργίας, τη Φίλιππο Ένωση ή την Ελληνική Οµοσπονδία Ιππασίας (λ.χ. µε θέσπιση κινήτρων και επάθλων σε αγώνες ελληνικών ίππων) µε άµεση συνέπεια την εγκατάλειψη του. Ευτυχώς ιπποδροµίες γίνονται παραδοσιακά στη Σκύρο--προς τιµή των ντόπιων--κάθε Αύγουστο, όπου συµµετέχουν κυρίως παιδιά του νησιού αλλά κι άλλων περιοχών. Αυτοί ακριβώς οι αγώνες συντέλεσαν σηµαντικά στη διάσωση της φυλής και πρέπει να συνεχιστούν έστω υπό µορφή ιστορικών ή θρησκευτικών πορειών. Αναπαραγωγή Η ενήβωση του ιππαρίου είναι πρώιµη, σχεδόν απο το πρώτο έτος της ηλικίας του, η δε περίοδος αναπαραγωγής αρχίζει νωρίς την άνοιξη και κρατά ως το καλοκαίρι. Λόγω του µεγάλου αριθµού επιβητόρων, οι ιδιοκτήτες φοράδων έχουν τη δυνατότητα επιλογής µεγάλου φάσµατος αρσενικών φαινοτύπων, εφ όσον βέβαια σταβλίζουν τα ζώα τους. Αντίθετα την περίοδο ελεύθερης διαβίωσης των ζώων στο Βουνό (Οκτώβριο ως Μάιο), οι επιβάσεις είναι τυχαίες, εξαρτώµενες απ την οµάδα ( χαρέµι ) του επιβήτορα όπου ανήκει η φοράδα. Οι τοκετοί γίνονται την άνοιξη για όσα ζώα αφήνονται ελεύθερα το χειµώνα, γεγονός που επιτρέπει τους ιδιοκτήτες να χρησιµοποιούν τις φοράδες για γεωργικές εργασίες το θέρος, αφού τα πουλάρια είναι ήδη µεγάλα και τις ακολουθούν. Τα προβλήµατα αναπαραγωγής που διαπιστώνονται στο νησί είναι κυρίως τα εξής: α) η είσοδος όνων-επιβητόρων στην ελεύθερη αγέλη ιππαρίων του Βουνού, που επειδή είναι πολύ δραστήριοι γονιµοποιούν τις φοράδες Σκύρου, µε συνέπεια τη γέννηση πιό πολλών ηµιόνων σε σχέση µε πώλους. Είναι αναγκαία η περίφραξη έστω τµήµατος των λειµώνων βοσκής, για να ελέγχεται η είσοδος όνων κατά την περίοδο αναπαραγωγής β) η αδυναµία προγραµµατισµού συζεύξεων στην ελεύθερη διαβίωση, αφού η επιλογή γίνεται απο το δεσπόζοντα επιβήτορα κάθε αγέλης, ή δευτερευόντως απο τη φοράδα, και σε κάθε περίπτωση είναι αδύνατο να προβλεφθεί. Είναι αναγκαία η δηµιουργία Studbook µε τα προϊόντα κάθε επιβήτορα, ώστε η επιλογή να γίνεται µε επιστηµονικό τρόπο γ) ο σταβλισµός πολλών αλόγων λόγω περιορισµού των γεωργικών ασχολιών αλλά και γιατί πολλοί ιδιοκτήτες δεν θέλουν γέννες των φοράδων τους για οικονοµικούς λόγους, πράγµα που οδηγεί στον περιορισµό των γεννήσεων, στη µείωση του ποσοστού νεαρών ιππαρίων και στη στασιµότητα του εν γένει ίππειου πληθυσµού στο νησι. 11
Προοπτικές εξέλιξης Παλιότερα οι ντόπιοι αγρότες ή κτηνοτρόφοι άφηναν τ άλογα τους ελεύθερα κατά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές (για να φυτρώσει η βλάστηση) σε µιά βραχώδη, ξηρική και θαµνώδη περιοχή του νησιού, το Βουνό, όπου διαβιούσαν µέχρι το Μάιο. Κάθε ιδιοκτήτης τότε έπιανε τα δικά του και τα χρησιµοποιούσε για µεταφορά προϊόντων και ανθρώπων. Στο µεταξύ η διατροφή αφορούσε στη βλάστηση του Βουνού περιορίζοντας έτσι το κόστος. Αποτέλεσµα αυτού του συστήµατος διαχείρησης ήταν να µην υπάρχουν στάβλοι, αλλ απλώς η θερινή διατήρηση των αλόγων στην ύπαιθρο, δεµένων µε τριχιά απο το πόδι. Όσο για τη χειµερινή διαβίωση ήταν σκληρή κι ανεπαρκής, µε αποτέλεσµα την παρέµβαση του Υπ. Γεωργίας, που καθιέρωσε ετήσια επιδότηση κατά κεφαλή µε σκοπό να διευκολύνει οικονοµικά και να παρακινήσει τους ιδιοκτήτες να ενσταβλίζουν τα ζώα τους το χειµώνα. Η πρόθεση του Υπ. Γεωργίας ήταν καλή, αλλά προσέκρουσε στο ελληνικό δαιµόνιο, δηλ. την εξυπνάδα πολλών ιδιοκτητών να εισπράττουν επιδοτήσες και συγχρόνως να στέλνουν τα ζώα τους στο Βουνό χωρίς να χτίζουν στάβλους. Ευτυχώς τελευταία µειώθηκαν τα άλογα που στέλνονται στο Βουνό το χειµώνα, γιατί οι ιδιοκτήτες κατάλαβαν επιτέλους ότι τα ζώα τους επιστρέφουν απο κει σε πολύ κακή κατάσταση και συχνά στείρα, ή γονιµοποιηµένα απο όνους. Με την αύξηση των σταβλισµένων ζώων, πράγµα στο οποίο βοήθησε κι ο ήµος Σκύρου, ο πληθυσµός της φυλής παρουσιάζει µικρή αύξηση, όχι όµως αρκετή βάσει του αριθµού των φοράδων. Η τάση των Σκυριανών να διατηρούν ιππάρια λόγω παράδοσης, κοινωνικής προβολής και διατήρησης της κληρονοµιάς του νησιού, καθώς και η διατήρηση ιππαρίων στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά (λ.χ. Κέρκυρα κ.α), δηµιουργεί ελπίδες για περαιτέρω ανάπτυξη αυτής της σπάνιας φυλής. Πυρήνας αυτής της ανάπτυξης είναι το Εργαστ. Φυσιολογίας Αναπαραγωγής Αγροτικών Ζώων στο Αγρόκτηµα του ΑΠΘ, που διατηρεί 5 επιβήτορες και 35 φοράδες και για πέντε χρόνια τώρα διοχετεύει κατάλληλο γενετικό υλικό επιβητόρων σε φορείς ή/και ιδιώτες που διαθέτουν φοράδες φυλής Σκύρου. Ετσι υπάρχουν ελπίδες πως στην επόµενη τετραετία θα αυξηθεί σηµαντικά ο πληθυσµός των ιππαρίων και θα εκλείψουν οι πιθανότητες εξαφάνισης της που το 1998 ήταν οριακές, αφού η ύπαρξη πληθυσµού γύρω στα 100 µέλη είναι η κόκκινη γραµµή κινδύνου προς εξαφάνιση για όποιο είδος θηλαστικού. Βέβαια είναι άκρως απαραίτητη η δηµιουργία γενεαλογικού βιβλίου (Studbook) απο την Οµοσπ. Παραδοσιακής Ιππικής ή του ήµου Σκύρου, που θα περιλάβει την καταγραφή όλων των ιππαρίων της χώρας, θα βοηθήσει στη γενετική επιλογή συζεύξεων και θα διευρύνει τον οικότοπο διαβίωσης τους σε άλλες νησιώτικες περιοχές της χώρας εκτός των Σποράδων. 12
Ο ίππος ορεινής Ηλείας - Elis mountain horse Εικ 5.7 Επιβήτορας και φοράδα ορεινής Ηλείας Οι παλιές ονοµασίες των φυλών της υτ. Πελοποννήσου ( ίππος Πηνείας και ίππος Ανδραβίδας ) είναι παρωχηµένες για ιστορικούς και σηµειολογικούς λόγους. Μετά απο γενετικές µελέτες που έγιναν στο Α.Π.Θ (Apostolifdis et al, 2000), αλλά και έρευνες σε ιστορικές πηγές (Antikas, 2002), θεωρήθηκαν πιο σωστοί οι όροι ορεινή-πεδινή Ηλείας γιατί και οι δύο φυλές έλκουν την προέλευση απο την ίδια περιοχή. Η ορεινή εκτρέφεται εδώ και πολλά χρόνια απο κτηνοτρόφους του Ερύµανθου (υψ. 2.224 µ.), δευτερευόντως των χαµηλών ορέων Φολόη (780 µ.) και Σκόλλις (960 µ.), καθώς και σε γειτονικά όρη της Ηλείας, Αρκαδίας και Αχαϊας (Αροάνια, Αραχναίο, Μαίναλο, Ταϋγετο, Πάρνωνα και Μαίναλο). Η µικρή οµάδα 20-22 πόνυ που καταγράφηκαν στον Αίνο της Κεφαλλονιάς ανήκει πιθανώτατα στην ίδια φυλή (Antikas 1996). Ο µεγαλύτερος αριθµός ζώων ζει στις περιοχές του Πύργου, Γαστούνης κι Ανδραβίδας, αλλά δεν υπερβαίνει τα 1.000 άτοµα, ενώ ο συνολικός πληθυσµός στην Ηλεία, Αρκαδία και Αχαϊα ξεπερνά τις 5.000. Πιθανόν η ορεινή φυλή να είναι του ίδιου γενότυπου µε κείνο της Πίνδου, γιατί είναι προσαρµοσµένη σε ορεινούς και δύσβατους βιότοπους µε λιτές διατροφικές συνθήκες, µοιάζει δε στο φαινότυπο και στον τρόπο εκµετάλλευσης, που είναι κατά κανόνα γεωργική. Οι εκτροφές είναι 1-5 αλόγων ανάλογα µε τις ανάγκες της εκµετάλλευσης, δηλ. τη µεταφορά υλικών και ανθρώπων σε δύσβατες περιοχές, απρόσιτες σε µηχανικά µέσα. Επειδή οι συνθήκες απαιτούν ευάγωγα ζώα, ο κύριος όγκος του πληθυσµού αποτελείται απο θηλυκά και εκτοµίες (93,2%) και µόνο ένα µικρό ποσοστό απο επιβήτορες (6,8%). Τελευταία πολλοί ιδιοκτήτες που δεν είναι κτηνοτρόφοι διατηρούν άλογα σε µονάδες 5-15 ζώων για λόγους εµπορικούς, ή απο µεράκι για την παράδοση. Σε τούτο βοηθεί και η ετήσια έκθεση της Ανδραβίδας (όπου βραβεύονται άλογα Κατηγ. Πηνείας µε χρηµατικά έπαθλα και επαίνους) αλλά κι ο πλαγιοτροχασµός, χαρακτηριστικό γνώρισµα της φυλής που προτιµάται απο ιππείς µεγάλων αποστάσεων. Αρκετοί ζωέµποροι εξάγουν άλογα ορεινής φυλής Πίνδου στην Κρήτη, εκµεταλλευόµενοι την αγάπη των εκεί εκτροφέων στα αραβάνια και τη δοξασία πως ο πλαγιοτροχασµός είναι γνώρισµα της Κρητικής φυλής, που είναι εσφαλµένη. Αυτή η τροχαστική κίνηση του ίππου, γνωστή απο την αρχαιότητα 13
(δες Εικ 5.8), είναι γενετικής και όχι επίκτητης φύσεως, υπάρχει δε στα γονίδια πολλών φυλών αλόγων, που κατατάσσονται όλα τους στην κατηγορία των βαδιστών (αγγλικά pacers, γαλλ. ambleurs, γερµ. gangpferde). Εικ 5.8 αριστ. Πήλινο αγαλµατίδιο ήρωα µε πλαγιοτροχαστή ίππο, περί το 400 πχe απ τον Τάραντα, όπου λατρεύονταν οι ιόσκουροι. Η ύψωση του πρόσθιου δεξιού µαζί µε το οπίσθιο (ενώ τα αριστερά πόδια είναι στο έδαφος) χαρακτηρίζει τον πλαγιοτροχασµό. Είναι πολύ πιθανή η εισαγωγή του απ την Ηλεία. Ιδιωτ. συλλογή J.D.Cahn, Βασιλεία Ελβετίας. Μέσον, Αργυρό νόµισµα κοπής 4 ου αι. ΠΧΕ µε παράσταση του Αλεξάνδρου Α (478-451 πχε που ιππεύει πλαγιοβαδίζοντα ίππο µε άψογο στυλ και κρατεί δύο δόρατα. εξιά, Αναθηµατική στήλη απο το Αρχαιολ. Μουσείου της Βέροιας µε την ανάγλυφη παράσταση Μακεδόνα ιππέα σε πλαγιοβαζίζοντα ίππο µε το αριστ. άκρο πάνω σε βωµό Τα άλογα της ορεινής φυλής Ηλείας έχουν µικροσωµία µε ύψος ακρωµίου κατά µ. όρο 136 εκ. για τις φοράδες και 142 εκ. για εκτοµίες και επιβήτορες (Πόνυ, δες Παράρτηµα ΙΙ). Κύριος χρωµατισµός είναι ο φαιός κι οι αποχρώσεις του (72%) κι ακολουθεί ο ορφνός (10%) µε τον ερυθρόφαιο (8%). Το κεφάλι είναι συµµετρικό µε ευρείς ρώθωνες, ο τράχηλος ισχυρός µε ανεπτυγµένους µυες και το σώµα επίµηκες µε µεγάλη ανάπτυξη στο πρόσθιο τµήµα, ενώ οι γλουτοί είναι λιγώτερο αναπτυγµένοι ιδίως στις φοράδες. Τα άκρα έχουν ισχυρό οστέϊνο σκελετό, συµπαγή, µε ογκώδεις αρθρώσεις και τένοντες. Ο σωµατότυπος είναι ελαφρώς µεγαλύτερος εκείνου της Πίνδου κι έχει το πλεονέκτηµα της άριστης προσαρµογής σε δύσβατα εδάφη, καθώς και της ισχυρής κράσης και αντοχής. Αναπαραγωγή και προοπτικές Όπως σ όλα τα γηγενή άλογα η ενήβωση αρχίζει νωρίς και η οχεία διαρκεί απ την αρχή της άνοιξης ως την αρχή του θέρους. Οι παραγωγοί τα διασταυρώνουν κατά κανόνα στο 2 ο έτος της ηλικίας, οι δε φοράδες αυτής της φυλής έχουν αξιοσηµείωτη αναπαραγωγική διάρκεια--πολλές φορές γεννούν ως την προχωρηµένη ηλικία των 25 ετών. Συνήθως ενσταβλίζονται τη χειµερινή περίοδο, οπότε η διατροφή τους συµπληρώνεται µε κριθάρι και βρώµη, ενώ τον λοιπό χρόνο διατρέφονται στο λιβάδι (όπως και τα αιγοπρόβατα), απλώς δεµένα µε τριχιά. Τα άλογα εκείνων που δεν είναι κτηνοτρόφοι αλλά τα διατηρούν απο µεράκι έχουν καλύτερο σωµατότυπο γενικά και επιδεικνύονται συχνά στην έκθεση της Ανδραβίδας µε κίνητρο την κοινωνική προβολή. Η διατήρηση της φυλής εξαρτάται απόλυτα απο τη διατήρηση της ορεινής κτηνοτροφίας (αιγοπροβάτων και εγχώριων βοοειδών), για το λόγο ότι τα άλογα χρησιµεύουν σχεδόν αποκλειστικά για τη µεταφορά εκεί όπου είναι αδύνατη η χρήση µηχανικών µέσων. Συνήθως µεταφέρουν προϊόντα όπως το γάλα, υλικά (ζωοτροφές, κ.α.) ή ανθρώπους και γενικά εξυπηρετούν το ποίµνιο και τους βοσκούς. Μολονότι ο πληθυσµός ίππων της ορεινής φυλής Ηλείας παραµένει σταθερός κατά την τελευταία δεκαετία, η διάσωση και αύξηση του απαιτούν κίνητρα, όπως λ.χ. η πριµοδότηση των ιπποτρόφων µέσω προγραµµάτων της Ε.Ε. και του Υπουργείου Γεωργίας, καθώς και η ένταξη του σε Ευρωπαϊκά προγράµµατα. 14
Ο ίππος πεδινής Ηλείας - Elis valley horse Εικ 5.9 Επιβήτορας και φοράδα πεδινής Ηλείας Όπως ειπώθηκε η ονοµασία πεδινή Ηλείας είναι πιο σωστή απ την καθιερωµένη ( φυλή Ανδραβίδας ). Τούτο για ιστορικούς λόγους, γιατί µπορεί µεν οι φυλές της Ηλείας να µην είναι οι πιο αρχαίες ή πιο αµιγείς της χώρας, γέννησαν όµως κάπου 75 άλογα 34 Ηλείων Ολυµπιονικών στα Ιππικά, απο το 408 ως το 53 ΧΕ. Είναι πιθανό µάλιστα πως πολλά άλογα-νικητές στα Ολύµπια, Πύθια, Νέµεα ή Ίσθµια που ανήκαν σε Αχαιούς, Κορίνθιους ή Λάκωνες να προέρχονταν απο την Ήλιδα. Το αξιοπερίεργο είναι πως γειτονικές πόλεις κράτη, όπως αυτές της Μεσσηνίας και Αρκαδίας, δεν ανέδειξαν ούτε ένα Ολυµπιονίκη Ιππικών (δες Παράρτ. VI). Οι ιπποτρόφοι της Ανδραβίδας δηµιούργησαν µια νέα φυλή πολύ αργότερα απο τους προγόνους τους και ίσως πιό µεγαλόσωµη απο την αρχαία, µε τη διαδικασία συζεύξεων ντόπιων φοράδων και ξένων επιβητόρων ιδίως Αγγλο- Νορµανδικής και Αγγλο-Αραβικής φυλής το 19 ο -20 ο αιώνα, καθώς και της Ουγγρικής Νonnius µετά το 1915. Η διασταύρωση ντόπιων φυλών µε ξένες, ιδίως στην Πελοπόννησο, δεν είναι φυσικά εφεύρεση των Ηλείων του 19 ου αι. αλλά κοινή ελληνική πρακτική ήδη απ τον 5 ο αι. πχε. Κλασσικό παράδειγµα εισαγωγής ίππων απ το εξωτερικό είναι αυτό του Σπαρτιάτη Λέοντα που νίκησε στο αγώνα τελείου τεθρίππου των 89 ων Ολύµπιων τοy 424 πχε. Τα τέσσερα ενήλικα άλογα του άρµατος του Λέοντα, γιού του Αντικλείδα, δεν ήταν ελληνικά αλλά είχαν εισαχθεί απο τη Βενετία! (Πολέµων 22: ΛΕΩΝ ΛΑΚΕ ΑΙΜΟΝΙΟΣ ΙΠΠΟΙΣ ΝΙΚΩΝ ΕΝΕΤΑΙΣ ΑΝΤΙΚΛΕΙ Α ΠΑΤΗΡ ). 15
Η εισαγωγή ιταλικών αλόγων απο το Λέοντα µπορεί να έγινε απο πάθος για τη νίκη ενός Σπαρτιάτη κατά τον Πελοποννησιακό πόλεµο ενάντια στην Αθήνα. Στην εύφορη όµως πεδιάδα του Πηνειού που διασχίζει την Ηλεία, οι γεωργοί διατηρούσαν πάντα το ντόπιο άλογο για να καλλιεργούν τη γη, αφού αποτελούσε την πιο χρήσιµη...ιπποδύναµη πριν την εµφάνιση του τρακτέρ. Μετά τη δεκαετία του 1960, περιορίστηκε δραµατικά ο πληθυσµός της φυλής κι έµειναν µόνο τα βιολογικά αποµεινάρια της για να θυµίζουν την κληρονοµιά αιώνων. Φυσικά οι αθρόες εισαγωγές ξένων φυλών τον περασµένο αιώνα (1915-42) διαµόρφωσαν το φαινότυπο και γενότυπο του σηµερινού αλόγου. Μολονότι ο νοµός Ηλείας διαθέτει πάνω απο 2.000 άλογα, λιγώτερα απο εκατό εµφανίζουν τυπικά χαρακτηριστικά, ενώ τα υπόλοιπα είναι επιµιξίες µε την ορεινή φυλή, τα πιο πολλά δε θηλυκά. Μόνο 7 επιβήτορες βρέθηκαν στην απογραφή του Α.Π.Θ, που παρουσίαζαν σηµαντική παραλλακτικότητα στο σωµατότυπο, µε συνέπεια να κατατάσσονται δύσκολα ως προϊόντα της φυλής. Η έλλειψη επιβητόρων ανάγκασε τους ιδιοκτήτες να στραφούν στη γονιµοποίηση των φοράδων µε επιβήτορες ορεινής φυλής. Το γεγονός είναι ότι παρά τις προσµίξεις τα άλογα πεδινής Ηλείας είναι µεγαλόσωµα, µε ύψος ακρωµίου 149 εκ. σε µέσο όρο για τις φοράδες και 157 εκ. για τους επιβήτορες (µερικοί φτάνουν τα 165 εκ.). Κυρίαρχο χρώµα είναι το ορφνό κι οι αποχρώσεις του (60%), κι ακολουθούν το ερυθρόφαιο (15%) και το φαιό (15%). Το κεφάλι είναι σχετικά ογκώδες, επίµηκες µε µικρά αυτιά κι ο τράχηλος φαρδύς και µυώδης. Συνηθίζεται να κόβεται η χαίτη χαµηλά, για να στέκεται όρθια µε κάποια µορφή ριπιδοειδή (ρωµαϊκή ή πολεµική χαίτη). Το σώµα είναι φαρδύ, µυώδες και συµπαγές, µε ανεπτυγµένες ωµοπλάτες και γλουτούς λόγω διασταυρώσεων µε άλογα έλξης, τα δε άκρα είναι δυνατά µε χοντρά οστά, αρθρώσεις και ισχυρούς τένοντες. Γενικώς τα άλογα της φυλής είναι επιβλητικά και αρµονικά στις διαστάσεις µε χαρακτήρα ήπιο, που τα κάνει ιδεώδη για όποια γεωργική εργασία, ακόµα και τη βαρειά έλξη. Αναπαραγωγή και προοπτικές Η ενήβωση καθυστερεί σε σύγκριση µε τις άλλες ελληνικές φυλές, αφού αρχίζει µετά τη συµπλήρωση του 2 ου έτους και συνήθως αναπαράγεται στο 3 ο έτος. Τούτο συνηγορεί έµµεσα στο ότι φέρει γονίδια ψυχρών φυλών. Πολλοί ιδιοκτήτες δεν γονιµοποιούν τις φοράδες τους είτε γιατί δεν θέλουν ν αυξήσουν τον αριθµό των ζώων τους αφού δεν τα χρησιµοποιούν, είτε γιατί δεν βρίσκουν τον πιο κατάλληλο επιβήτορα. Το χειµώνα τα σταβλίζουν και τα τρέφουν µε καρπούς και σανό. Το θέρος τα δένουν µε τριχιά στο κτήµα ή στην αυλή µόνο από αγάπη, περηφάνεια, γόητρο, ιππασία και κοινωνική προβολή. Η τελευταία είναι σοβαρό κίνητρο, αφού µιά νίκη στην ετήσια έκθεση της Ανδραβίδας, που αποτελεί την κορυφαία κοινωνική εκδήλωση του τόπου προκαλεί το θαυµασµό για την ιπποτροφική ικανότητα του ιδιοκτήτη. Για τη διάσωση και διατήρηση της σπουδαίας, έστω νεώτερης αυτής της φυλής των δύο αιώνων και 50-100 ίππων χρειάζεται η διατήρηση της ιστορικής παράδοσης του τόπου µε ενίσχυση απο κάθε επίσηµο φορέα, κρατικό ή/και ιδιωτικό (Υπ. Γεωργίας, Φίλιππο Ενωση, Ελλην. Οµοσπ. Ιππασίας, Πανελλήνια Οµοσπ. Παραδοσιακής Ιππικής). Επιπλέον είναι αναγκαία η δηµιουργία γενεαλογικού βιβλίου (Studbook) κατά προτίµηση απο τοπικό φορέα, καθώς και η δηµιουργία σύγχρονου Κέντρου Αναπαραγωγής µε τη βοήθεια προγραµµάτων της Ευρωπαϊκής Ενωσης. 16
Ο ίππος της Κρήτης- Cretan horse Εικ 5.10 Επιβήτορας και φοράδα φυλής Κρήτης Θα ήταν σκοπιµώτερο να µετονοµαστεί η φυλή σε Αιγαιική (Aegean) γιατί ο φαινότυπος της µοιάζει µε κείνο πολλών νησιώτικων, λ.χ της Κω, Χίου, Λέσβου, Σάµου, κ.α., που προέρχονται απο την ηπειρωτική Ελλάδα, την Πελοπόννησο ή τη Μ. Ασία κι Αραβία. Αρχαιότατες απεικονίσεις ίππων σε σφραγιδόλιθους (Εικ. 5.11), ακόµα και θυσίες ίππων (λ.χ. αυτή των Αρχανών) ανάγονται στην Κρήτη της Μινωικής ή Μυκηναϊκής Εποχής. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνιέται η πρώτη γραπτή αναφορά στον ίππο µε τη δισύλλαβη λέξη i-qo και το ιδεόγραµµα κεφαλής αλόγου στη Γραµµική Β, που ανακάλυψε ο Evans στην Κνωσσό (Αντίκας 1998). Σύµφωνα µε τα ως τώρα ευρήµατα, ο Equus caballus εµφανίζεται στην Κρήτη κατά τη νεοανακτορική περίοδο (π. 1500 πχε) µε πιθανή προέλευση την Αίγυπτο. Αργότερα, στην κλασσική εποχή, ο Πλάτων και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται στη µεγάλη σκοπευτική δεινότητα των Κρητών ιππέων (έφιππος στοχαστικός ακοντισµός και τοξοβολία). Για την εξέλιξη της φυλής στη ρωµαϊκή και πρώιµη βυζαντινή εποχή δεν έχουµε πολλές µαρτυρίες, αλλά είναι βέβαιο πως όταν οι Άραβες έφτασαν στην Κρήτη απ την Ανδαλουσία περί το 824 ΧΕ, εισήγαγαν ίππους Βερβέρικης φυλής (Barb Arab). Οι µαθηµατικά βέβαιες διασταυρώσεις µε ντόπια άλογα που ακολούθησαν ασφαλώς επηρέασαν τον αρχικό γενότυπο του κρητικού ίππου, δεν έχουµε όµως ακετά αραβικά κείµενα για να διαπιστώσουµε την έκταση της επιµιξίας. Αντίθετα βρίσκουµε άφθονες ιππικές πληροφορίες χάρη στις ταξιδιωτικές εντυπώσεις ξένων περιηγητών που επισκέφθηκαν την Κρήτη στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ένας απ τους πρώτους ήταν ο Γάλλος ακαδηµαϊκός Pitton de Tournefort, που έφτασε το 1701 στο νησί κι έγραφε ( Αναφορά ενός Ταξειδίου στην Ανατολή ):...οι άρχοντες του τόπου έχουν συνήθως άλογα Βερβέρικης φυλής, πολύ όµορφα, που ζουν πολύ περισσότερο σ αυτή τη χώρα παρά στη Γαλλία...Είναι µικρόσωµα, ζωηρά...και η ουρά τους πολύ µακριά...έχουν τόσο µικρή κοιλιά που η σέλλα δε θα µπορούσε να µπει στην πλάτη...μεγάλης ισχυρογνωµοσύνης (!), αγκιστρώνονται τόσο επιδέξια στα βράχια, που αναρριχώνται µε αξιοθαύµαστη ταχύτητα στα πιο απότοµα µέρη... Εχουν σταθερό και βέβαιο βήµα, αλλά 17
πρέπει να τ αφήσει κανείς ελεύθερα να βαδίζουν (σ.σ. πλαγιοβαδίζουν;) µόνα τους.. Οι Τουρκάλες κι οι Ελληνίδες που δεν µπορούν να χρησιµοποιήσουν άλλο µέσο µεταφοράς λόγω των δυσκολιών των δρόµων δεν αφιππεύουν ποτέ...παρόλ αυτά δεν έχει ακουστεί ότι τους συνέβη κάτι δυσάρεστο λόγω πτώσεως απο τ άλογα τους. Ο Sonini, άλλος Γάλλος που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1778 και δηµοσίευσε το Voyage en Grece et en Turquie το 1801 στο Παρίσι, έγραφε: Η φυλή των ίππων που βλέπουµε στην Κρήτη είναι η Βερβέρικη...πολύ εκφυλισµένη απο άποψη µορφής κι οµορφιάς...τα όµορφα άλογα είναι σπάνια, αντίθετα δεν υπάρχουν άλλα που µπορούν να παραβληθούν µ αυτά σε δύναµη κι ευλυγισία στα πόδια και σιγουριά στο βάδισµα... Η φήµη του Κρητικού αλόγου στα τέλη του 19 ου αιώνα παρά τον εκφυλισµό κι εξαθλίωση που επισηµαίνουν οι περιηγητές, πρέπει να είχε ξαπλωθεί τόσο στον Οθωµανικό κόσµο, που προκάλεσε µεγάλη ζήτηση. Το γεγονός εξανάγκασε τουε Τούρκους κυβερνήτες να απαγορεύσουν την εξαγωγή ίππων απ την Κρήτη, όπως δείχνει δηµοσίευµα της Εφηµ. Ηράκλειον την 16.02.1895: Απηγορεύθη του λοιπού και µέχρι νεωτέρας αποφάσεως η χάριν εµπορίου...εξαγωγή ίππων εκ της νήσου δια τον λόγον ότι...επιδιώκεται πανταχού της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας η αύξησις κι ο πολλαπλασιασµός του γένους των ίππων, πανθοµολογούµενον δ υπάρχει ότι φυσικήν έχει ικανότητα η Κρήτη να παράγει...αξίους ίππους...εαν παραταθεί επι µικρόν εισέτι χρόνον η...εξαγωγή εκτός της νήσου και ιδία εις την Αίγυπτον λίαν εκλεκτών, ρωµαλέων και κατά πέδην βαδιζόντων ( ραχβάν ) κρητικών ίππων, θέλει προφανώς παραβλάψει τούτο τα µέγιστα την γεγεαλογικήν παραγωγήν και αύξησιν αυτών εν τη Νήσω. Θαρρώ πως οι Κρήτες κι οι Τούρκοι του 1895 ήταν ίσως πιο προχωρηµένοι στην προστία του ίππειου γενετικού υλικού απ ότι οι τωρινοί Έλληνες... Εικ. 11 αριστ. Σκίτσο πήλινης σφραγίδας απ την Αγ. Τριάδα, 15 ος αι. πχε. ίφρος δυο ίππων µε τον ηνίοχο. εξιά, σκίτσο µεταγενέστερης σφραγίδας απ το µικρό παλάτι της Κνωσσού µε παράσταση µινωικού πλοίου και χαραγµένη τη µορφή ενός ίππου. Η χαίτη κι η κεφαή του τελευταίου είναι όπως αυτές του ιδεογράµµατος i-qo στη Γραµµική Β. Η νεώτερη φυλή ονοµάσθηκε Μεσσαράς εσφαλµένα κατά τη γνώµη µας (γιατί υπάρχει σ ολη την Κρήτη και σ άλλα νησιά) και ισως δεν σχετίζεται µε τις αρχαίες φυλές. Το ίδιο λαθεµένη αλλά µόνο σηµειολογικά είναι κι η ονοµασία Γιοργαλίδικο. Ο όρος πηγάζει απ τη λέξη γιοργά που σηµαίνει γρήγορα, ασφαλώς γιατί τα άλογα πλαγιοτροχάζουν γρήγορα. Αυτό δεν είναι λόγος ονοµασίας µιας µόνο φυλής, αφού οι πλαγιοτροχαστές όλων των φυλών του κόσµου είναι γρήγοροι. Ακόµα πιό λαθεµένη, αν όχι άκοµψη, είναι και η γραφή Γιωργαλήδικο, γιατί ανάγει σε Οθωµανική εκτροφή κάποιου Γιώργη Αλή. Στη µακροχρονη ιστορία της η Κρήτη κατακτήθηκε απο δεκάδες εισβολέων (Ρωµαίων, Ενετών, Φράγκων, Τούρκων, Άγγλων, κ.α.) που έφεραν στο νησί τ άλογα τους. Ακόµα υπήρξαν αθρόες εισαγωγές ελληνικών φυλών της Θεσσαλίας, Πελοποννήσου, κ.α., λόγω ζήτησης πλαγιοτροχαστών απο τους Κρήτες ιπποτρόφους. Όλα αυτά τα γεγονότα δηµιούργησαν κατά τη γνωµη µου τη σηµερινή Κρητική φυλή. 18
Στην απογραφή του 1998 βρέθηκαν 203 άλογα, τα πιο πολλά στο Ηράκλειο (98), 44 στο Ρέθυµνο, 42 στα Χανιά και 19 στο Λασήθι. Οι εκτροφεις διατηρούν 1-2 ζώα που χρησι- µοποιούν για εργασίες, αν και οι ιδιοκτήτες επιβητόρων τους διατηρούν προς αναψυχή, συµµετοχή σε αγώνες ή απο περηφάνεια και για προβολή. Αποτέλεσµα είναι η ύπαρξη µεγάλου αριθµού επιβητόρων (41%) σε σχέση µε φοράδες (53%) και εκτοµίες (5,5%). Υπάρχει µικρός αριθµός εκτροφών 5-10 αλόγων γι αναπαραγωγή η εµπορία. Τα µέρη του σώµατος του Κρητικού ίππου (κεφάλι, λαιµός, σώµα, άκρα) είναι αρµονικά, µε πολυ εντυπωσιακό φαινότυπο που ίσως οφείλεται στο µεγάλο ποσοστό γονιδίων αραβικής φυλής, αφου είχε διασταυρωθεί µε τα αραβικά-βερβέρικα των κατακτητών. Το ύψος στα αρσενικά είναι 136-142 εκ. και στα θηλυκά 132-136 εκ (Πόνυ ), δηλ. το µέσο ύψος των αραβικών ίππων. Κύριο χρώµα είναι οι αποχρώσεις ορφνού κι ακολουθεί το φαιό, ενώ υπάρχουν πολλές κορυφές στην κεφαλή και τράχηλο. Το σώµα εύρωστο µε ισχυρες ωµοπλάτες-γλουτούς, το στήθος ευρύστερνο κι η κεφαλή αρµονική µ εκφραστικά µάτια. Μερικοί επιβήτορες φέρουν αβαθή αύλακα 10-15 εκ. απ το επίπεδο των µατιών ως το επιρρίνιο, χαρακτηριστικό που θεωρείται ενδεικτικό καθαρότητας της φυλής. Τα άκρα είναι αρµονικά χωρίς ραιβοποδία, µε ισχυρό σκελετό, λεπτά µεταπόδια (περίµετρος 3 ου µατακαρπίου/µεταταρσίου 16 ως 18 εκ.) και σκληρες οπλές. Η χαίτη και ουρά κόβονται συνήθως, η δε τελευταία φέρεται προς τα πάνω στον πλαγιοτροχασµό εντυπωσιαζοντας στις ιπποδροµίες. Η ειδική βαδιστικη του κίνηση θεωρείται απαραίτητο γνώρισµα του Κρητικού ίππου και οδηγεί τους ιπποτρόφους στην εξεύρεση πλαγιοτροχαστών ανα την Ελλάδα, γιατί κάνει πιό αναπαυτική την ίππευση. Τέλος ο Κρητικός ίππος είναι µεγάλης αντοχής, όπως σχεδόν όλες οι ελληνικές φυλές Αναπαραγωγή και προοπτικές Η ενήβωση επιβητόρων-φοράδων γίνεται το 2 ο έτος.η περίοδος οχείας αρχίζει νωρίς την άνοιξη ως το θέρος, µε τις πιό πολλές φοράδες να οχεύονται το Μάιο. Τα αγροτικά ζώα σπάνια γονιµοποιούνται κάθε χρόνο, γιατί οι γεωργοί αφήνουν 2-3 έτη µετά απο κάθε πουλάρι. Συχνά αρκούνται σε ένα, πράγµα που παρατείνει την αναπαραγωγική ζωή των φοράδων ως τα 20. Πολλοί επιβήτορες δεν χρησιµοποιούνται, ενώ άλλοι γίνονται αντικείµενα εµπορίας επιβάσεων που πληρώνονται µε σεβαστά ποσά, ιδίως αν πρόκειται για βαρβάτα που διακρίνονται σε αγώνες και εκθέσεις. Η χρήση για ηµιονοπαραγωγή είναι σπάνια, όλα δε σχεδόν τα άλογα διαβιώνουν υπαίθρια µια και το επιτρέπει το κλίµα. Στις εκτροφές 5-10 αλόγων και ιππικούς οµίλους υπάρχουν µοντέρνοι στάβλοι, η δε αγάπη των ιδιοκτητών κατοπτρίζεται στη θρεπτική κατάσταση όλων των αλόγων του νησιού, που ταϊζονται ακόµα και µε ψωµιά για νάναι θρεφτάρια. Γενικά ο πληθυσµός Κρητικών ίππων αυξάνεται αντί να µειώνεται τελευταία λόγω της µεγάλης ζήτησης και της αλλαγής χρήσης απο γεωργική σε πολιτιστική. Κρίνεται όµως απαραίτητη η ίδρυση Κέντρου Αναπαραγωγής και η δηµιουργια Studbook για τα παραγόµενα γηγενή ζώα. 19