Μπαμπά, αυτό που γράφω είναι δικό μου; (Πνευματική Ιδιοκτησία και Ανοικτότητα για παιδιά) Δρ. Μαρίνος Παπαδόπουλος Δικηγόρος
Τι θα μπορούσε να περιλαμβάνει η ενημέρωση για παιδιά για την Πνευματική Ιδιοκτησία; Η ενημέρωση για παιδιά με σκοπό την εξοικείωσή τους με τις βασικές έννοιες της Πνευματικής Ιδιοκτησίας θα μπορούσε να περιλαμβάνει συνοπτικές απαντήσεις στα εξής ερωτήματα: 1. Τι είναι Πνευματική Ιδιοκτησία; 2. Τι προστατεύει η Πνευματική Ιδιοκτησία; 3. Πως αποκτά κανείς δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 4. Ποιος είναι δικαιούχος Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 5. Ποιος ωφελείται από την Πνευματική Ιδιοκτησία; 6. Ποια είναι τα δικαιώματα από την Πνευματική Ιδιοκτησία; 7. Ποιοι είναι οι Νόμιμοι Περιορισμοί & Εξαιρέσεις που ισχύουν για τα δικαιώματα της Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 8. Πόσο διαρκούν τα δικαιώματα της Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 9. Μπορούν να μεταβιβαστούν τα δικαιώματα της Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 10. Μπορεί να επιτραπεί σε τρίτους η χρήση δικαιωμάτων της Πνευματικής Ιδιοκτησίας του δικαιούχου;
Τι θα μπορούσε να περιλαμβάνει η ενημέρωση για παιδιά για την Πνευματική Ιδιοκτησία; Η ενημέρωση για παιδιά με σκοπό την εξοικείωσή τους με τις βασικές έννοιες της Πνευματικής Ιδιοκτησίας θα μπορούσε να περιλαμβάνει συνοπτικές απαντήσεις στα εξής ερωτήματα: 11. Τι είναι Συγγενικά Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 12. Τι είναι Δημόσιος Τομέας Public Domain; 13. Τι είναι Ανοικτότητα Openness; 14. Τι είναι παραβίαση δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 15. Τι είναι λογοκλοπή; 16. Τι είναι πειρατεία; 17. Τι είναι Τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας; 18. Πως μπορούν να προστατευθούν τα έργα ενός δημιουργού στο διαδίκτυο; 19. Τι πρέπει να περιλαμβάνει κατ ελάχιστο μια άδεια χρήσης ελεύθερης πρόσβασης έργων; 20. Τι πρέπει να περιλαμβάνει κατ ελάχιστο ένα αίτημα προς το δημιουργό για χρήση του έργου του; Επιπλέον, το ενημερωτικό υλικό για παιδιά μπορεί να περιλαμβάνει εκπαιδευτικά παιγνίδια ή ασκήσεις διαμορφωμένα ανάλογα με την ηλικία του ακροατηρίου των ανηλίκων προκειμένου να εμπεδωθούν οι βασικές νομικές έννοιες.
Τι είναι Πνευματική Ιδιοκτησία; Είναι η νομική εξουσία αυτού που δημιουργεί ένα έργο που του δίνει τη δυνατότητα να εμποδίσει άλλους ανθρώπους από το να αντιγράψουν ή να χρησιμοποιήσουν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο το έργο του χωρίς να τον ερωτήσουν. Με άλλα λόγια, είναι η εξουσία αυτού που έχει δημιουργήσει ένα έργο να ελέγχει τι μπορούν να κάνουν οι άλλοι με το έργο του. Λέγεται Πνευματική Ιδιοκτησία γιατί αφενός αναφέρεται στη δημιουργία ενός προστατευόμενου αγαθού που είναι προϊόν πνευματικής εργασίας του δημιουργού του αφετέρου γιατί προστατεύεται το αγαθό αυτό ως μέρος της ιδιοκτησίας του δημιουργού του. Η Πνευματική Ιδιοκτησία προστατεύει τα πρωτότυπα έργα που έχουν λάβει μια συγκεκριμένη μορφή. Δεν προστατεύει τις ιδέες που δεν έχουν γίνει πρωτότυπα έργα και δεν έχουν λάβει μορφή. Δεν προστατεύονται μαθηματικοί τύποι, διαδικασίες και μέθοδοι, γιατί αυτό θα εμπόδιζε την πρόοδο της κοινωνίας. Δεν προστατεύονται οι πληροφορίες που δεν περιλαμβάνουν καμιά πρωτοτυπία, οι ειδήσεις και τα απλά γεγονότα.
Αυτό που γράφω στο τετράδιό μου είναι δικό μου; Αυτό που γράφεις στο τετράδιό σου μπορεί να είναι δικό σου, δηλαδή μπορεί να προστατεύεται ως Πνευματική Ιδιοκτησία σου εφόσον έχει πρωτοτυπία και αποτυπώνεται στο τετράδιο, δηλαδή αποκτά μορφή έργου γραμμένου ή αποτυπωμένου σε υλικό υπόστρωμα σε υλικό αντικείμενο. Η πρωτοτυπία είναι βασική προϋπόθεση για την προστασία ενός έργου με Πνευματική Ιδιοκτησία. Αυτό που γράφεις στο τετράδιό σου, εφόσον προστατεύεται ως έργο στο οποίο έχεις Πνευματική Ιδιοκτησία δεν ταυτίζεται με το τετράδιό σου, δηλαδή δεν ταυτίζεται το προστατευόμενο έργο με το υλικό υπόστρωμα το υλικό αντικείμενο στο οποίο έχει το έργο αποτυπωθεί.
Ποιος ωφελείται από την προστασία της Πνευματικής Ιδιοκτησίας; Ωφελείται καταρχήν ο δημιουργός του έργου. Η Πνευματική Ιδιοκτησία στο έργο υπάρχει πρωτίστως προς όφελος του δημιουργού του έργου. Ο δημιουργός έργου που προστατεύεται με Πνευματική Ιδιοκτησία έχει όφελος από την αναγνώρισή του ως δημιουργού του έργου όσο και οικονομικό κέρδος από τα χρήματα που μπορεί να δοθούν σ αυτόν ως οικονομική αμοιβή ή αντάλλαγμα για τη χρήση του έργου του. Η ύπαρξη της Πνευματικής Ιδιοκτησίας ωφελεί και την κοινωνία, αφού αποτελεί κίνητρο για τους δημιουργούς για να παράγουν έργα τα οποία διατίθενται στην κοινωνία. Το κίνητρο είναι τόσο η αναγνώριση που απολαμβάνουν οι δημιουργοί όσο και το οικονομικό όφελος από τη χρήση των έργων τους. Χάρις στην ύπαρξη των έργων των δημιουργών η κοινωνία γίνεται πλουσιότερη πολιτιστικά και προάγεται πολιτισμικά. Η Πνευματική Ιδιοκτησία περιλαμβάνει και τα λεγόμενα Συγγενικά Δικαιώματα, δηλαδή δικαιώματα που έχουν οι ερμηνευτές, ή εκτελεστές ή καλλιτέχνες, όπως είναι οι ηθοποιοί, οι μουσικοί, οι τραγουδιστές, οι χορωδοί, οι χορευτές, οι καλλιτέχνες κουκλοθέατρου, θεάτρου σκιών, θεάματος ποικιλιών (βαριετέ) ή ιπποδρόμου (τσίρκου), καθώς και οι παραγωγοί υλικών φορέων έργων, όπως είναι οι εκδότες, οι παραγωγοί μουσικών έργων και οι παραγωγοί κινηματογραφικών έργων.
Πως μπορώ να χρησιμοποιήσω τα έργα που προστατεύονται; Μπορείς να χρησιμοποιήσεις τα έργα που προστατεύονται εφόσον έχεις την προηγούμενη έγγραφη άδεια του δημιουργού. Για να λάβεις την άδεια του δημιουργού πρέπει πριν χρησιμοποιήσεις το έργο του να τον ερωτήσεις γι αυτό. Καλό είναι ο δημιουργός να σου δώσει την άδεια γραπτώς για τη συγκεκριμένη χρήση του έργου που του είπες ότι θα κάνεις. Υπάρχουν, όμως, και εξαιρέσεις στο νόμο ή περιορισμοί λέγονται εξαιρέσεις και νόμιμοι περιορισμοί που επιτρέπουν να γίνεται χρήση έργου ενός δημιουργού χωρίς την προηγούμενη έγγραφη άδειά του σε ειδικά ορισμένες περιπτώσεις αρκεί να τηρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις.
Ποιες είναι οι εξαιρέσεις ή νόμιμοι περιορισμοί; Οι εξαιρέσεις ή νόμιμοι περιορισμοί που προβλέπονται στο νόμο είναι: 1. Η αναπαραγωγή του έργου για ιδιωτική χρήση 2. Η παράθεση αποσπασμάτων του έργου 3. Η χρήση έργου στο περιεχόμενο σχολικού βιβλίου ή ανθολογίας 4. Η αναπαραγωγή έργου για διδασκαλία 5. Η αναπαραγωγή έργου από βιβλιοθήκη ή φορέα διατήρησης αρχείων 6. Η αναπαραγωγή κινηματογραφικού έργου 7. Η χρήση έργου για σκοπούς δικαστικούς ή διοικητικούς 8. Η χρήση έργου για λόγους ενημέρωσης 9. Η χρήση εικόνων με έργα σε δημόσιους χώρους 10. Η δημόσια παράσταση ή εκτέλεση έργου υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις 11. Η χρήση ορφανών έργων υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις 12. Η έκθεση και αναπαραγωγή εικαστικών έργων 13. Η χρήση έργων προς όφελος των τυφλών και κωφαλάλων 14. Οι προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής στο πλαίσιο τεχνολογικής μεθόδου
Πόσο διαρκεί η Πνευματική Ιδιοκτησία; Η διάρκεια του δικαιώματος Πνευματικής Ιδιοκτησίας που έχει ο δημιουργός ενός έργου είναι ορισμένη χρονικά. Αρχίζει από τότε που θα δημιουργηθεί το έργο και τελειώνει 70 χρόνια μετά τη λήξη του έτους εντός του οποίου επήλθε ο θάνατος του δημιουργού. Για όλο αυτό το χρονικό διάστημα, ο δημιουργός, ή όταν αυτός πεθάνει για 70 χρόνια μετά το θάνατό του οι κληρονόμοι του, μπορούν να ασκούν τις εξουσίες από το δικαίωμα Πνευματικής Ιδιοκτησίας του δημιουργού. Μετά την πάροδο του χρόνου εντός του οποίου υπάρχει δικαίωμα Πνευματικής Ιδιοκτησίας παύει να υπάρχει προστασία Πνευματικής Ιδιοκτησίας και η χρήση του έργου είναι ελεύθερη, δηλαδή δεν μπορεί να ασκηθεί η εξουσία του δημιουργού του έργου για να ελέγχει τι μπορούν να κάνουν οι άλλοι με το έργο του. Επομένως, όταν παύσει να υπάρχει το δικαίωμα Πνευματικής Ιδιοκτησίας δεν απαιτείται η προϋπόθεση λήψης προηγούμενης άδειας του δημιουργού για κάθε χρήση του έργου του και δεν ισχύουν επ αυτού του έργου οι εξαιρέσεις ή νόμιμοι περιορισμοί από το δικαίωμα Πνευματικής Ιδιοκτησίας, αλλά το έργο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα και χωρίς νομικούς περιορισμούς. Δεν αποκλείεται, όμως, μετά την παύση της ισχύος του δικαιώματος Πνευματικής Ιδιοκτησίας να προστατεύεται ένα έργο ως στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας.
Τι είναι η Ανοικτότητα στην Πνευματική Ιδιοκτησία; Ο όρος «Ανοικτότητα» («Openness») υιοθετήθηκε για να περιγράψει την ελεύθερη πρόσβαση και χρήση έργων, είτε αυτά βρίσκονται στο διαδίκτυο είτε εκτός διαδικτύου. Ως ελεύθερη χρήση έργων εννοείται η χρήση τους με τους ελάχιστους δυνατούς νομικούς περιορισμούς από την Πνευματική Ιδιοκτησία. Η Ανοικτότητα δεν υποστηρίζει την κατάργηση της Πνευματικής Ιδιοκτησίας, γι αυτό και καταρχήν αποδέχεται ότι μπορεί να υπάρξει μόνον εφόσον γίνεται σεβαστή η ύπαρξη της Πνευματικής Ιδιοκτησίας και της βασικής αρχής της ότι τα έργα των δημιουργών πρέπει να προστατεύονται νομικά εφ όρου ζωής τους και για ορισμένη χρονική περίοδο μετά το θάνατό τους. Οι δημιουργοί έργων που αποδέχονται την Ανοικτότητα στην Πνευματική τους Ιδιοκτησία επιτρέπουν την ελεύθερη χρήση αυτών των έργων, τη δημιουργία άλλων έργων που βασίζονται στα έργα τους, τη διανομή και την αναμετάδοση των έργων τους ή την παρουσίαση των έργων τους στο κοινό με βάση τους όρους μιας άδειας «ανοικτού περιεχομένου» που είτε είναι προδιατυπωμένη είτε τη διατυπώνει κατά περίπτωση αυτός που έχει την Πνευματική Ιδιοκτησία στο έργο. Η Ανοικτότητα διευκολύνει αυτούς που θέλουν να κάνουν γνωστό το έργο τους χωρίς αυτό να εμποδίζεται από τεχνικούς ή νομικούς περιορισμούς!
Τα είδη της Ανοικτότητας Η Χρυσή Βίβλος για την Ανοικτότητα Η Πράσινη Βίβλος για την Ανοικτότητα
Πράσινη βίβλος για την Ανοικτότητα Στην περίπτωση της «Πράσινης βίβλου για την Ανοικτότητα» οι συγγραφείς που δημοσιεύουν έργα τους οπουδήποτε διατηρούν το δικαίωμα να διαθέσουν τα έργα τους σε ψηφιακή μορφή μέσω διαδικτύου περιλαμβάνοντας αυτά σε αποθετήρια ή ψηφιακές εκδόσεις ανοικτής πρόσβασης που διαχειρίζονται συνήθως ακαδημαϊκοί ή επιστημονικοί φορείς.
Χρυσή βίβλος για την Ανοικτότητα Στην περίπτωση της «Χρυσής βίβλου για την Ανοικτότητα» οι συγγραφείς διατηρούν το δικαίωμα να δημοσιεύσουν τα έργα τους απευθείας σε εκδόσεις ελεύθερης και ανοικτής πρόσβασης συνήθως μέσω διαδικτύου.
Ανοικτότητα & έργα φορέων του Δημοσίου H «Ανοικτότητα» προέκυψε ως αντίδραση στο συνεχώς αυξανόμενο κόστος των επιστημονικών εκδόσεων. Για το λόγο αυτό, περιώνυμα ακαδημαϊκά ιδρύματα, βιβλιοθήκες, επιστημονικοί φορείς και πλήθος επιστημόνων από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους υιοθέτησαν την «Ανοικτότητα» ως λύση σε προβλήματα κυρίως οικονομικής αλλά και νομικής φύσης. H «Ανοικτότητα», σήμερα, είναι ο κανόνας που υιοθετεί η Ευρωπαϊκή Ένωση στην περίπτωση της δημοσίευσης των επιστημονικών ερευνών που χρηματοδοτήθηκαν από κρατικούς ή κοινοτικούς πόρους. Η «Ανοικτότητα», σήμερα, είναι ο κανόνας που υιοθετούν πολλά Κράτη-Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περίπτωση των έργων που παράγονται από φορείς του Δημοσίου και τα οποία έχουν έμμεσα ή άμεσα χρηματοδοτηθεί από την φορολογία των πολιτών.
Ανοικτές Εκπαιδευτικές Πηγές Ο όρος «Ανοικτές Εκπαιδευτικές Πηγές» (Open Educational Resources) υιοθετήθηκε για πρώτη φορά από την UNESCO το 2002 με σκοπό να περιγράψει εκπαιδευτικές πηγές γνώσης στις οποίες συντρέχουν οι εξής ελευθερίες: 1. Ελευθερία χρήσης των έργων για την εφαρμογή της περιεχόμενης σ αυτά γνώσης 2. Ελευθερία διανομής αντιγράφων των έργων 3. Ελευθερία δημιουργίας και διανομής παράγωγων έργων, δηλαδή δημιουργίας και διανομής άλλων έργων που βασίζονται στα αδειοδοτημένα έργα Οι «Ανοικτές Εκπαιδευτικές Πηγές» είναι έργα που συνήθως χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση και με αυτά αποσκοπείται να εμπλουτιστούν οι εκπαιδευόμενοι ή μαθητές κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Ανοικτές Εκπαιδευτικές Πηγές Κάλλιπος: χρηματοδοτούμενη δράση για την παροχή ηλεκτρονικών συγγραμμάτων υπό καθεστώς Ανοικτής Πρόσβασης σε φοιτητές των Ελληνικών πανεπιστημίων και τεχνολογικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με σκοπό τον εμπλουτισμό των διαθέσιμων συγγραμμάτων στους φοιτητές. Open Discovery Space: πανευρωπαϊκή προσπάθεια με στόχο την ενθάρρυνση και υποστήριξη των σχολείων της Ευρώπης για την αξιοποίηση ψηφιακού εκπαιδευτικού υλικού στη διδασκαλία. Συμμετέχουν, μεταξύ άλλων σ αυτό το πρόγραμμα, το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών & Εκδόσεων Διόφαντος και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής που τελούν υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων.
Ανοικτές Εκπαιδευτικές Πηγές Ανοικτή Βιβλιοθήκη OPENBOOK: είναι κατάλογος ηλεκτρονικών βιβλίων (e-books) που διανέμονται ελεύθερα και νόμιμα στο Διαδίκτυο από τους δημιουργούς ή τους εκδοτικούς οίκους.
Διεθνείς Φορείς για την Ανοικτότητα (με παρουσία και στην Ελλάδα) Παραδείγματα διεθνών φορέων που πρωτοστατούν στην προσπάθεια για θεσμοθέτηση και διεύρυνση της Ανοικτότητας.
Μπαμπά, αυτό που γράφω είναι δικό μου; (Πνευματική Ιδιοκτησία και Ανοικτότητα για παιδιά) Η γλώσσα των νομικών δεν είναι κατάλληλη για την κατανόηση των νομικών εννοιών από παιδιά. Χρειάζεται απλούστευση κι υπομονή, τουλάχιστον!