Σύγχρονες θεωρίες μάθησης Χρυσάνθη Κουμπάρου Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων 1
Ορισμοί μάθησης Ποικίλοι οι ορισμοί ανάλογα με τη θεωρητική σχολή. Οι σύγχρονες θεωρήσεις επικεντρώνονται: α) στην απόκτηση γνώσεων β) στη μεταβολή των γνωστικών δομών και γ) όχι μόνο στην παρατηρήσιμη συμπεριφορά. 2
Σύγχρονες θεωρίες μάθησης Συμπεριφοριστικές: η μάθηση είναι μία διαδικασία πρόσκτησης της γνώσης. Γνωστικές: η μάθηση είναι μία διαδικασία δημιουργίας της γνώσης. Κοινωνιοπολιτισμικές: η μάθηση είναι αποτέλεσμα της συμμετοχής σε κοινωνικές ομάδες. 3
Σύγχρονες θεωρίες μάθησης Κυριότεροι εκπρόσωποι Συμπεριφορισμός J. B. Watson E.L. Thorndike B.F. Skinner I. Pavlov R. M. Gagné Γνωστικές θεωρίες (Κονστρουκτιβισμός) J. Piaget J. Bruner (ανακαλυπτική μάθηση) S. Papert (περιβάλλοντα Logo) Κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες L. Vygotsky Al. Bandura E. Wegner (Κοινότητες Πρακτικής και Μάθησης) 4
Συμπεριφοριστικές θεωρίες μάθησης Thorndike, Skinner,Watson, Pavlov Μάθηση = αλλαγή συμπεριφοράς E. Thorndike B. Skinner 5
Συμπεριφοριστικές θεωρίες μάθησης 6
Αρχές μάθησης και συμπεριφορισμός Καθορισμός του διδακτικού σκοπού. Ανάλυσή του σε επιμέρους στόχους. Καθορισμός των προσδοκώμενων αλλαγών στη συμπεριφορά των μαθητών. Παρουσίαση της ύλης σε τμήματα, από τα πιο απλά στα πιο σύνθετα. Εξάσκηση των μαθητών σε κάθε επιμέρους τμήμα. Μάθηση μέσω επανάληψης. Παρατήρηση για αλλαγές στη συμπεριφορά των μαθητών. Ενίσχυση των επιθυμητών συμπεριφορών. Αξιολόγηση με βάση προκαθορισμένα κριτήρια. Διορθωτική διδασκαλία / επιπλέον εξάσκηση. Ανατροφοδότηση / ενίσχυση θετική ή αρνητική. Επιβράβευση της σωστής απάντησης. 7
Κριτική στο συμπεριφορισμό Σε επίπεδο διαδικασίας μάθησης: Αγνοεί τη σημασία των αναπαραστάσεων και των εσωτερικών κινήτρων, τις εσωτερικές νοητικές διεργασίες των μαθητών. Δεν ερμηνεύει τη μάθηση που επιτυγχάνεται χωρίς ενίσχυση. Δεν εξηγεί τη σύνδεση μιας αντίδρασης με την αναπαράσταση του αποτελέσματός της. Ενδιαφέρεται για το αποτέλεσμα κι όχι για την αιτία. 8
Σε επίπεδο διδασκαλίας: Δίνεται έμφαση στην απομνημόνευση. Η αξιοποίηση της γνώσης σε νέες καταστάσεις είναι περιορισμένη. Η γνώση προσλαμβάνεται κατακερματισμένη. Η χρησιμότητα της σχολικής ύλης δε γίνεται εμφανής στην καθημερινή ζωή. Το περιεχόμενο των Α.Π. και η αξιολόγηση συνεξαρτώνται. Δεν διευκολύνονται σύνθετες δραστηριότητες, όπως η επίλυση προβλήματος. Τα λάθη των μαθητών δεν αξιοποιούνται. Το λάθος «στιγματίζει» το μαθητή (ανεπιθύμητη συμπεριφορά). Ενισχύεται η ατομική μάθηση και όχι η συνεργατική. 9
Συμπεριφοριστικά μοντέλα διδασκαλίας Α) Προγραμματισμένη διδασκαλία (B. Skinner) Β) Διδακτικός σχεδιασμός (R. Gagné) 10
Α) Προγραμματισμένη διδασκαλία Η διδασκαλία ακολουθεί τέσσερα βήματα: 1. Πληροφορία 2. Ερώτηση 3. Παύση για απάντηση από μαθητή 4. Σωστή απάντηση Αντανακλαστική συντελεστική συμπεριφορά 11
Β) Διδακτικός σχεδιασμός Περιλαμβάνει 5 στάδια: 1. Ανάλυση των αναγκών του μαθητή 2. Σχεδίαση μαθήματος 3. Ανάπτυξη υλικού 4. Εφαρμογή 5. Αξιολόγηση μαθητή 12
Συμπεριφορισμός και Προγράμματα (Λογισμικά) διδασκαλίας Με βάση το μοντέλο του διδακτικού σχεδιασμού ανάπτυξη: α) προγραμμάτων (λογισμικών) με διδακτικό χαρακτήρα (tutorials) και β) προγραμμάτων εξάσκησης και πρακτικής (drill and practice) κατάλληλα: Για εξάσκηση δεξιοτήτων χαμηλού επιπέδου (απομνημόνευση, εκτέλεση πράξεων ) Για την αξιολόγηση μαθητών (τεστ πολλαπλών επιλογών) Για την εποπτική διδασκαλία 13
Προσφορά λογισμικών διδασκαλίας με βάση Συμπεριφορισμό Έμφαση στη διαρκή και ενεργό συμμετοχή του μαθητή Έμφαση στην ενθάρρυνσή του Έμφαση στην εξάσκησή του Έμφαση στην ταχεία ανάδραση 14
Piaget, Bruner Γνωστικές θεωρίες μάθησης Μάθηση = η νοητική αναδιοργάνωση της εμπειρίας και η ένταξή της σε προϋπάρχοντα σχήματα γνώσης (εποικοδομισμός, ανακαλυπτική μάθηση) J. Piaget J. Bruner 15
Γνωστικές θεωρίες μάθησης Εποικοδομισμός (J. Piaget) και μάθηση Μάθηση: διαδικασία προσωπικής κατασκευής / οικοδόμησης, βασισμένη σε προγενέστερες γνώσεις. Μάθηση: ενεργητική διαδικασία, αποτέλεσμα της προσαρμογής του ατόμου στο περιβάλλον, μέσω δύο βασικών λειτουργιών: της αφομοίωσης (ενσωμάτωση στοιχείων χωρίς μεταβολές) και της συμμόρφωσης (προσαρμογή της νέας γνώσης στις υφιστάμενες νοητικές δομές). 16
Οι εποικοδομιστικές (γνωστικές) προσεγγίσεις Θεωρούν ότι τα παιδιά, πριν ακόμα πάνε στο σχολείο, διαθέτουν γνώσεις και αυτό που χρειάζεται είναι να υποστηριχτούν ώστε να οικοδομήσουν νέες γνώσεις πάνω σε αυτές που ήδη έχουν κατακτήσει. Τα παιδιά συμμετέχουν ενεργά στην οικοδόμηση των γνώσεων. Το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να έχει ως κύριο σκοπό να βοηθήσει τους μαθητές να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στις άτυπες και τις τυπικές γνώσεις τους. 17
Επίδραση της θεωρίας του Piaget στην εκπαιδευτική πράξη Έμφαση στη διαδικασία σκέψης του παιδιού και όχι στα προϊόντα της. Αναγνώριση του βασικού ρόλου της άμεσης και ενεργητικής εμπλοκής του παιδιού στις δραστηριότητες μάθησης. Αναγνώριση του ότι τα παιδιά δε σκέφτονται όπως οι ενήλικες. Αποδοχή των ατομικών διαφορών στην πορεία της ανάπτυξης. 18
Ανακαλυπτική μάθηση (J. Bruner) Σταδιακή ανακάλυψη της γνώσης μέσω της κατανόησης των εσωτερικών δομών, αρχών και νόμων ενός γνωστικού αντικειμένου. Κίνητρο για μαθητή. Καθοδηγούμενη ανακάλυψη. Ρόλος καθηγητή ως εμψυχωτή στα προβλήματα που ο μαθητής καλείται να επιλύσει, σύμφωνα με τον ιδιαίτερο ρυθμό του και τις επιλογές του. Σπειροειδής οργάνωση γνώσης / ύλης. 19
Επίδραση της θεωρίας του Bruner στην εκπαιδευτική πράξη Η έννοια της καθοδηγούμενης ανακάλυψης Η εφαρμογή της προσομοίωσης στην τάξη Η σπειροειδής οργάνωση του προς μάθηση υλικού: Η δομή κάθε επιστήμης περιλαμβάνει βασικές αρχές, οι οποίες μόλις γίνουν κτήμα του μαθητή, μπορούν να τον εισαγάγουν στην κατανόηση του σχετικού επιστημονικού πεδίου. Η πεποίθηση ότι «Οποιοδήποτε αντικείμενο μπορεί να διδαχθεί αποτελεσματικά σε οποιοδήποτε παιδί και σε οποιαδήποτε φάση της ανάπτυξής του, αρκεί αυτό να γίνει με κατάλληλο για το γνωστικό επίπεδο του παιδιού τρόπο». 20
Γνωστικές θεωρίες μάθησης και εκπαιδευτικά λογισμικά Ο εποικοδομισμός: κυρίαρχο μοντέλο για δημιουργία λογισμικού σήμερα. Χαρακτηριστικά τέτοιων λογισμικών: Υποστηρίζουν την οικοδόμηση της γνώσης μέσα από διαδικασίες επίλυσης προβλημάτων. Συμβάλλουν στην αλληλεπίδραση μαθητή περιβάλλοντος - εκπαιδευτικού συμμαθητών. Ενσωματώνουν ρεαλιστικά περιβάλλοντα / κοινωνική εμπειρία στη διαδικασία της μάθησης. Προσφέρουν πολλαπλές αναπαραστάσεις της γνώσης. Ενθαρρύνουν το μαθητή, χωρίς να υποδεικνύουν «σωστές» απαντήσεις. 21
Συγκριτική παρουσίαση συμπεριφορισμού γνωστικών θεωριών Συμπεριφορισμός Η γνώση μεταδίδεται ως πληροφορία. Ο μαθητής, ως παθητικός δέκτης, καταγράφει πληροφορίες. Σημασία του δασκάλου στα ερεθίσματα και την ανταπόκριση. Γνωστικές θεωρίες Η γνώση δε μεταδίδεται, αλλά είναι αποτέλεσμα νοητικών διεργασιών, είναι προσωπική κατασκευή. Ο μαθητής, ως δημιουργός γνώσης, οικοδομεί τις γνώσεις. Σημασία σε πρότερες γνώσεις, σημαντική η αλληλεπίδραση από το περιβάλλον. 22
Κοινωνιοπολιτιστικές θεωρίες μάθησης Vygotsky, Doise, Mugny Μάθηση = η απόδοση νοήματος που αποκτάται από την κοινωνική εμπειρία/αλληλεπίδραση (κοινωνικός εποικοδομισμός, ζώνη επικείμενης ανάπτυξης) L. Vygotsky 23
Βασικές θέσεις κοινωνικοπολιτισμικών θεωριών μάθησης Η γνώση προσδιορίζεται από τις κοινωνικοπολιτισμικές περιστάσεις και δημιουργείται μέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση. Η μάθηση συντελείται σε συγκεκριμένα πολιτισμικά πλαίσια. Οι γνωστικές διεργασίες δεν νοούνται ως αυτόνομες οντότητες αλλά ως συστατικά ενός οργανωμένου όλου, του νου. Ο νους λειτουργεί και αναπτύσσεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον ιστορικά προσδιορισμένο. Η γλώσσα ως παράγοντας για τη μάθηση διαδραματίζει μεγάλη σημασία, καθώς μεταβιβάζει, ως εργαλείο επικοινωνίας, αναπαραστάσεις των κοινωνικών δομών και συντελεί στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου. 24
Κοινωνικός εποικοδομισμός (L. Vygotsky) Νοητική ανάπτυξη: άρρηκτα δεμένη με το πολιτισμικό πλαίσιο και την ιστορικο κοινωνική διάσταση, προϊόν κοινωνικής αλληλεπίδρασης και η γλώσσα διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο. Το παιδί αναπτύσσεται μέσα από συγκεκριμένες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Λειτουργεί όχι ως παθητικός δέκτης αλλά ως δρων υποκείμενο που με τις πράξεις του διαμορφώνει τη γνωστική του πραγματικότητα. Η νοητική ανάπτυξη είναι αδιάρρηκτα συνδεμένη με την ιστορική διάσταση. 25
Νέα στοιχεία των κοινωνικοπολιτισμικών θεωριών Η κοινωνική διαμεσολάβηση Ο ρόλος της γλώσσας Το πλαίσιο στήριξης (scaffolding) 26
Η κοινωνική διαμεσολάβηση Αρχές θεωρίας εποικοδομισμού. Οι γνώσεις «οικοδομούνται» προοδευτικά. Αντί μιας, μοναδικής έγκυρης γνώσης υπάρχουν οι αναπαραστάσεις των αντικειμένων στην ανθρώπινη νόηση. Γνωστική ανάπτυξη είναι η μετατροπή των κοινωνικών σχέσεων σε νοητικές λειτουργίες, μέσω της επικοινωνίας, με τη διαμεσολάβηση των «σημάτων» (πολιτισμικά εργαλεία). 27
Η σημασία της γλώσσας Οικοδομείται η σκέψη. Κατανοείται ο κόσμος. Διαμορφώνεται η ταυτότητα του ατόμου. Μεταβιβάζονται αναπαραστάσεις κοινωνικών δομών και σχέσεων και νοήματα κοινωνικά καθορισμένα. 28
Ζώνη επικείμενης ανάπτυξης Είναι η περιοχή του γνωστικού επιπέδου το οποίο μπορεί να δημιουργήσει ο μαθητής, αν βοηθηθεί κατάλληλα. Είναι μία ανεξερεύνητη περιοχή του εσωτερικού δυναμικού του μαθητευόμενου, η οποία βρίσκεται σε μια εν δυνάμει λανθάνουσα κατάσταση εξέλιξης. Σημαντικός ο ρόλος του εκπαιδευτικού και του περιβάλλοντος του μαθητή. 29
Επίδραση της θεωρίας του Vygotsky στην εκπαιδευτική πράξη Η έννοια scaffolding (πλαίσιο στήριξης) Η γνωστική μαθητεία 30
Η έννοια scaffolding (πλαίσιο στήριξης) «Πλαίσιο στήριξης»: όλα όσα ο εκπαιδευτικός προσφέρει στο μαθητή ως στήριγμα για την ανάπτυξή του. Η έννοια χρησιμοποιείται και ευρύτερα για την κοινότητα, το γνωστικό επίπεδο της οποίας δημιουργείται από τα στηρίγματα των ιδιαίτερων γνώσεων του κάθε ατόμου. Η παροχή υποστήριξης και καθοδήγησης στους μαθητές κατά τη μετάβασή τους από το ήδη γνωστό σε αυτό που πρέπει να μάθουν και η εμπλοκή τους σε δραστηριότητες σύμφωνες με τη «ζώνη της επικείμενης ανάπτυξής τους». 31
Η γνωστική μαθητεία Ο εκπαιδευτικός κατά την εκπαιδευτική διαδικασία υποστηρίζει τους μαθητές παρέχοντας πρότυπα ανάπτυξης γνωστικών στρατηγικών (scaffolding). Το μοντέλο αυτό επιτρέπει στους μαθητές να μαθαίνουν αλληλεπιδρώντας και μεταξύ τους και με τον εκπαιδευτή και με τα εργαλεία. Οι μαθητές οικοδομούν τη γνώση στο πλαίσιο μιας ομάδας, καθώς αναπτύσσουν σενάρια - ιστορίες μέσω της κοινής εμπειρίας. 32
Μοντέλα μάθησης Η εμπλαισιωμένη μάθηση: Αναφέρεται στις γνωστικές διαδικασίες που είναι τοποθετημένες μέσα σε φυσικά και κοινωνικά πλαίσια. Συμμετοχή σε μια κοινότητα πρακτικής: Η συμμετοχή των υποκειμένων σε οργανωμένες δράσεις και διαδικασίες, καθώς και η απόκτηση και η αλλαγή ταυτότητας στο πλαίσιο μιας κοινότητας μάθησης. Διαμοιρασμένη /κατανεμημένη γνώση: δίνεται έμφαση στην κατανεµηµένη φύση των γνωστικών φαινομένων ανάμεσα σε υποκείμενα, κατασκευάσματα (artifacts) και εσωτερικές και εξωτερικές αναπαραστάσεις, δίνεται έμφαση στην κατανεµηµένη φύση των γνωστικών φαινομένων ανάμεσα σε υποκείμενα, κατασκευάσματα και εσωτερικές και εξωτερικές αναπαραστάσεις. 33
Κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες και εκπαιδευτικά περιβάλλοντα Προωθούν τη συνεργατική μάθηση. Ενθαρρύνουν τη συνεργασία μαθητών και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Συνδέουν άμεσα τη διαδικασία της μάθησης με την εκμετάλλευση των δυνατοτήτων του Web2.0 και γενικότερα η κοινωνική δικτύωση. 34
Παραδείγματα περιβαλλόντων Εφαρμογές διαδικτύου (chat, forums ) Ψηφιακά συστήματα συνεργατικής μάθησης Εκπαιδευτικές Δικτυακές Πύλες (portals) Μηχανές αναζήτησης Ψηφιακές βιβλιοθήκες 35
Στρατηγικές συνεργατικής μάθησης και ΤΠΕ 36
Γνωστικές και κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες Λειτουργούν συμπληρωματικά. Κατάλληλες για τα εκπαιδευτικά λογισμικά και περιβάλλοντα και την ενσωμάτωση των ΤΠΕ στην εκπαίδευση. Η γνώση δε μεταβιβάζεται, αλλά δημιουργείται από το μαθητή, που δρα σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια. Το περιβάλλον - εντός κι εκτός του σχολείου- επηρεάζει το μαθητή στη διαδικασία δημιουργίας της γνώσης. Ο εκπαιδευτικός λειτουργεί διαμεσολαβητικά, οργανώνει καταστάσεις και μαθήματα, ώστε ο μαθητής να οικοδομήσει τη γνώση. 37
Γνωστικές και κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες Ο «κύκλος της μάθησης» περιλαμβάνει: -Εμπειρία (απόκτηση εμπειριών μέσα από τη δράση και την αντιμετώπιση προβλημάτων σε καταστάσεις πραγματικότητας). -Κριτικό στοχασμό πάνω στην εμπειρία (νοητική επεξεργασία ερωτημάτων τα οποία τίθενται υπό το φως άλλων εμπειριών του ίδιου ή άλλων ανθρώπων, αξιολόγηση εμπειριών, συναγωγή συμπερασμάτων). 38
-Πράξη (αναζήτηση νέας εμπειρίας, νέας γνώσης, διατύπωση νέων υποθέσεων, πειραματισμός) -Νέα εμπειρία -Κριτικό στοχασμό πάνω στην παλιά και στη νέα εμπειρία (Δημιουργία νοήματος) -Γνώση, Γενίκευση της γνώσης Θεωρητικοποίηση 39
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού σήμερα Να οργανώσει διδακτικές καταστάσεις και μαθήματα, στα πλαίσια των οποίων ο μαθητής έχει τη δυνατότητα: να εκφραστεί να διερευνήσει να αλληλεπιδράσει με το περιβάλλον και έτσι να οικοδομήσει τη γνώση του. 40
Βιβλιογραφία Επιμορφωτικό υλικό ΚΣΕ, τχ. 1, Γενικό Μέρος, εκδ. γ 2013. 41