Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΣΑΝ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΕΙΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΛΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΒΛΑΧΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΠΡΕΒΕΖΑ 2014 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Νεοφιλελευθερισμός...6 1.1.1 Η βασική έννοια του νεοφιλελευθερισμού...6 1.1.2 Σύντομη ιστορική αναδρομή...10 1.2 Η Ευρωπαϊκή Ενωση για τις εργασιακές σχέσεις...13 1.2.1 Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση - Συνθήκη Μάαστριχ...13 1.2.2 Λευκή βίβλος για τις εργασιακές σχέσεις...16 1.2.3 Συνθήκη του Άμστερνταμ...18 1.2.4 Συνθήκη Λισσαβόνας...19 1.2.5 EUROPE 2020...19 1.3 Οικονομικές κρίσεις...23 1.3.1 Η έννοια του όρου οικονομική κρίση- κρίση υπερπαραγωγής...23 1.3.2 O Οικονομικός κύκλος...25 1.3.3 Αιτία των οικονομικών κρίσεων...27 1.3.4 Οι συνέπειες των οικονομικών κρίσεων στους εργαζόμενους...28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2.1 Η έννοια των εργασιακών σχέσεων...30 2.1.1 Εισαγωγή...30 2.1.2 Οι εργασιακές σχέσεις στην σύγχρονη ιστορία...31 2.1.3 Οι εργασιακές σχέσεις ως αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης...32 2.2 Οι εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα...34 2.2.1 Η εξέλιξη των εργασιακών σχέσεων στην Ελλάδα...35 2.2.2 Οι εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα και ο ρόλος των εργατικών συνδικάτων...37 2.3 Οι εργασιακές σχέσεις στην Ευρώπη...38 2.3.1 Η επίδραση της Ένωσης στις παρατηρούμενες αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις...39 1

2.3.2 Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση...43 2.3.3 Από τις πολιτικές της ευελιξίας στις πολιτικές της ευελιξίας με ασφάλεια (Flexicurity)...45 2.3.4 Η διαδικασία διεύρυνσης της Ένωσης και οι εργασιακές σχέσεις...49 2.3.5 Συνδικαλιστικές στρατηγικές και αντιδράσεις στις αλλαγές...50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3.1 Ο μηχανισμός στήριξης και το μνημόνιο...52 3.1.1 Η νομική φύση του «μνημονίου» και η νομιμότητα της υιοθέτησης του...52 3.1.2 Η νομική φύση του ν. 3845/2010 και των μνημονίων...54 3.2 Το μνημόνιο και οι δεσμεύσεις του...56 3.3 Οι δεσμεύσεις του μνημονίου στις εργασιακές σχέσεις...58 3.3.1 Πρώτο Μνημόνιο (Μάιος 2010)...58 3.3.2 Πρώτο επικαιροποιημένο πρόγραμμα (Αύγουστος 2010)...60 3.3.3 Δεύτερο επικαιροποιημένο πρόγραμμα (Νοέμβριος 2010)...61 3.3.4 Τρίτο επικαιροποιημένο πρόγραμμα (Φεβρουάριος 2011)...62 3.3.5 Τέταρτο επικαιροποιημένο πρόγραμμα (Ιούλιος 2011)...62 3.3.6 Δεύτερο Μνημόνιο (Φεβρούαριος 2012)...63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4.1 Οι εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα μετά την εφαρμογή των μνημονίων...68 4.1.1 Εισαγωγή...68 4.1.2 Οι πρόσφατες κοινωνικο-οικονομικές και αναπτυξιακές εξελίξεις...70 4.1.3 Εξελίξεις της απασχόλησης, του εργατικού δυναμικού και της ανεργίας...71 4.1.4 Οι εργασιακές σχέσεις κατά την εφαρμογή των μνημονίων...72 4.1.5 Ο κρίσιμος ρόλος του κατώτατου μισθού...73 4.1.6 Ο δημόσιος τομέας προπομπός της εργασιακής απορρύθμισης...75 4.1.7 Τα μέτρα απορρύθμισης της εργασίας στον ιδιωτικό τομέα...77 4.1.8 Αλλαγές στην εργατική νομοθεσία την εποχή των μνημονίων...78 2

4.1.9 Η φύση και οι επιπτώσεις των μέτρων...83 Συμπεράσματα...87 Ευρετήριο Συντομεύσεων...94 Βιβλιογραφία...95 Αναφορές Νομοθετικά κείμενα...100 3

Εισαγωγή Η παρούσα εργασία επιχειρεί να παρουσιάσει το τρόπο με τον οποίο εξελίχθησαν οι εργασιακές σχέσεις σε Ελλάδα και Ευρώπη τα τελευταία τριάντα χρόνια, τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν για την απασχόληση και πως οι εργασιακές σχέσεις έχουν διαμορφωθεί μετά την εφαρμογή των μνημονίων. Θεωρήσαμε δε ως απαραίτητη προϋπόθεση την έκθεση των κυριοτέρων νεοφιλελεύθερων πολιτικών που εφαρμόστηκαν την τελευταία εικοσαετία σε Ελλάδα και Ευρώπη, επειδή είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τις πολιτικές των μνημονίων που εφαρμόζονται στην ελληνική αγορά εργασίας. Στο πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, προσπαθούμε εισαγωγικά να θίξουμε το περιεχόμενο βασικών οικονομικών θεωριών, όπως είναι αυτό του φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού, καθώς και τις διαφορετικές εκδοχές και εφαρμογές του σε συγκεκριμένα ιστορικά παραδείγματα σε όλο το κόσμο. Στη συνέχεια, διερευνούμε τη δυναμική σχέση των παραπάνω θεωρητικών οικονομικών μοντέλων με τα δόγματα και τους στόχους της κεντρικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μια γρήγορη έστω ματιά στους βασικούς σταθμούς της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όπως η Συνθήκη του Μάαστριχτ, της Λισαβόνας, των Λευκών Βιβλίων της Ένωσης, ακόμα και των σχεδίων του Europe 2020, ήταν για μας διαφωτιστική ως προς τα πρώτα συμπεράσματα. Το επόμενο βήμα μας οδήγησε λογικά και στη ανάλυση των οικονομικών κρίσεων, ως αδιάσπαστο συστατικό στοιχείο του της νεοφιλελεύθερης πολιτικής και της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η φράση του πρώην πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου «να κάνουμε την κρίση ευκαιρία» 1, ήταν κάτι παραπάνω από σαφής. Παρακάτω προσπαθούμε κατά μία έννοια να προσεγγίσουμε το τι πραγματικά εννοούν οι εμπνευστές της σύνδεσης της έννοιας της κρίσης με αυτή της ευκαιρίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται μια προσπάθεια να παρουσιάσουμε αναλυτικά το ζήτημα των εργασιακών σχέσεων ως προς κύρια χαρακτηριστικά του, την εξέλιξή του στον ελληνικό και ευρωπαϊκό χώρο, κατά τη διάρκεια των τελευταίων κυρίως τριάντα ετών 1 Με τη φράση αυτή περιέγραψε ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου τις αλλαγές που επιδίωκε η κυβέρνηση, κατά την επίσκεψη και ομιλία του στην 44η Εκθεση της Λαμίας στις 14 Μαϊου 2010 και αποτελούσε κεντρικό προεκλογικό σύνθημα,διαθέσιμο στο: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=162050 4

και ειδικότερα να εστιάσουμε στις βασικότερες επεμβάσεις που δέχτηκαν στα πλαίσια της ευρωπαϊκής ενοποίησης και μέσα στους γενικότερους στόχους της ευρωπαϊκής κοινής πολιτικής. Στο τρίτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται αντίστοιχα οι επεμβάσεις που δέχτηκαν οι εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα με την εφαρμογή των διαδοχικών Μνημονίων και των επικαιροποιήσεών τους, στο όνομα της οικονομικής κρίσης και την επαπειλούμενης χρεκοπίας. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, γίνεται μια προσπάθεια να παρουσιάσουμε τις πρόσφατες κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα και πως αυτές έχουν διαμορφωθεί κατά την εφαρμογή των Μνημονίων, την κατάσταση στο τομέα της απασχόλησης και της ανεργίας και τις νομοθετικές παρεμβάσεις που ακολουθήθηκαν αντίστοιχα, οδηγώντας στην απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων. Συμπερασματικά, προσπαθούμε να επικεντρωθούμε στους κεντρικούς άξονες και τους πολιτικο-οικονομικούς σκοπούς που εξυπηρετούνται στο νέο πια εργασιακό περιβάλλον, την εποχή των μνημονίων. Ενώ, μια τελική αναφορά στις κοινωνικές συνέπειες των παραπάνω εργασιακών αναδιαρθρώσεων, έτσι όπως έκδηλα καθρεφτίζεται καθημερινά γύρω μας, ήταν αναπόφευκτη. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Νεοφιλελευθερισμος 1.1.1 Η βασική έννοια του νεοφιλελευθερισμού Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ένα ιδεολογικό και πολιτικό ρεύμα, μια σύγχρονη ιδεολογική και πολιτική έκφραση του οικονομικού φιλελευθερισμού, που κάνει αισθητή την παρουσία του, κυρίως κατά τη δεκαετία του 1970. Ακρογωνιαίος λίθος της αντίληψης αυτής είναι η μείωση της συμμετοχής και του ρόλου του κράτους στην οικονομική δραστηριότητα. Αυτό επιτυγχάνεται με τη μείωση της φορολογίας, την ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών και τον περιορισμό του κράτους που σύμφωνα με τον νομπελίστα Αμερικανό οικονομολόγο Μίλτον Φρίντμαν -ηγετικό στέλεχος της Σχολής του Σικάγου και υπέρμαχο του φιλελευθερισμού- πρέπει να έχει έναν «ρόλο νυχτοφύλακα», διατηρώντας υπό τον έλεγχό του αποκλειστικά τα ζητήματα εθνικής άμυνας και την εφαρμογή των νόμων 2. Η ίδια η ονομασία του νεοφιλελευθερισμού αποδέχεται -και στην πραγματικότητα διεκδικεί- τον τίτλο της επανάληψης, της επαναφοράς ενός παλαιοτέρου παραδείγματος ή προτύπου. Πρόκειται για τον περιβόητο φιλελευθερισμό, ένα από τα πιο ιστορικά ρεύματα της αστικής φιλοσοφίας και πολιτικής, που άφησε βαθιά ιστορικά ίχνη και εξαιρετικά επίμονους και ποικίλους ιστορικούς κληρονόμους. Ο φιλελευθερισμός αποτέλεσε ιστορικά την ιδεολογία της νεογέννητης αστικής τάξης το 18ο αιώνα και είχε προοδευτικά για την εποχή του χαρακτηριστικά. Γεννήθηκε και επιβλήθηκε με την πάλη της αστικής τάξης για τον περιορισμό και την κατάργηση των δικαιωμάτων του απόλυτου μονάρχη, των εμποδίων που δυσχέραιναν την ανάπτυξη όλων των μορφών της καπιταλιστικής οικονομίας, με την πάλη της για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας. Ο φιλελευθερισμός είναι η αποκορύφωση μιας ιστορικής εξέλιξης, που συνδέεται και με την αίσθηση της ανάγκης να απελευθερωθεί το άτομο, να 2 Wikipedia, νεοφιλελευθερισμός. 6

αναπτυχθούν οι ανθρώπινες, φυσικές και πνευματικές, ικανότητές του. Η εμφάνιση του είναι αδιαχώριστη με τον αγώνα του Διαφωτισμού και άλλων προοδευτικών πολιτικών και φιλοσοφικών ρευμάτων για δημοκρατικά δικαιώματα και ελευθερίες, για την προστασία της προσωπικότητας του ανθρώπου από αυθαίρετους εξωτερικούς περιορισμούς. Κατά την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα εμφανίζεται η κεϊνσιανή άποψη του κρατικού προγραμματισμού, η θεωρία του κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ο φιλελευθερισμός καταρρέει χωρίς να εξαφανιστεί όμως. Αναβίωσε στα τέλη του 20ού αιώνα υπό τη μορφή του νεοφιλελευθερισμού. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ο πραγματικός ιστορικός κληρονόμος της ιστορικά «στενής» πλευράς του φιλελευθερισμού, αλλά σε συνθήκες πολύ διαφορετικές. Εμφανίζεται σε συνθήκες μεγάλων ιστορικών αλλαγών και, μάλιστα, σε συνθήκες όπου αυτές οι αλλαγές έχουν ήδη πολύ προχωρήσει. Συγκεκριμένα, σε συνθήκες όπου η ίδια η συσσώρευση του κεφαλαίου έχει οδηγήσει στην εμφάνιση, την ανάπτυξη και την επικράτηση του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Το φαινόμενο αυτό είναι εξαιρετικά πολύπλοκο και, όχι σπάνια, περιέχει και εκρηκτικές αντιφάσεις. Ωστόσο, τα κυριότερα χαρακτηριστικά στοιχείά είναι: Α) στον οικονομικό τομέα: η τάση υποταγής όλης της οικονομικής ζωής σε παγκόσμια κλίμακα σε μια χούφτα μεγάλων καπιταλιστών παγκόσμιας εμβέλειας. Η τάση αυτή παίρνει μεγάλες διαστάσεις, καθώς το μονοπωλιακό κεφάλαιο εξελίσσεται και το ίδιο. Αυτό φαίνεται από τις γιγαντιαίες ή και τερατώδεις διαστάσεις της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου. Σήμερα, το 0,7% του παγκόσμιου πληθυσμού (32 εκατ. πολυεκατομμυριούχοι) ελέγχει το 41% του παγκόσμιου πλούτου, που σύμφωνα με στοιχεία του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και του Ερευνητικού Ινστιτούτου της Credit Suisse ανήλθε στα επίπεδα ρεκόρ των 241 τρισ. δολ. το 2013 3. 3 Μαντικίδης, 2013, βλέπε και Εικ.1. 7

Εικ.1Στοιχεια κατανομής ελληνικού και παγκόσμιου πλούτου. Β) στο κοινωνικό τομέα: αυτή η ίδια η επικράτηση γίνεται όλο και πιο ασύμβατη με το σύνολο των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και ιδιοποίησης. Η ύπαρξη δύο καπιταλιστικών κόσμων, ενός πλουσίου και ισχυρού και ενός φτωχού και υποταγμένου, όχι μόνο ενισχύεται αλλά και θεσμοποιείται. Παρά την αλματώδη αύξηση του κοινωνικού πλούτου -και μάλιστα ακριβώς εξ αιτίας της, η φτώχεια όχι μόνο διατηρείται, αλλά και εξαπλώνεται, μεγαλώνει και παίρνει και διεθνείς διαστάσεις. Ολόκληρες περιοχές του κόσμου μετατρέπονται σε οικονομικές ερήμους που αργοσβήνουν. Οι καπιταλιστικές μορφές ιδιοποίησης δημιουργούν, στις νέες συνθήκες, σοβαρότατα φαινόμενα υπονόμευσης του φυσικού περιβάλλοντος, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια την υπόσταση του ανθρώπου 4. Το οικονομικό μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού εφαρμόστηκε σε πολλές χώρες. Στις ΗΠΑ εφαρμόστηκε μετά την πτώση της προεδρίας του Τζ. Κάρτερ και την ανάληψη της διοίκησης της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Αποθεμάτων από τον Π. Βόλκερ. Η «επιτυχία» της πολιτικής Βόλκερ άνοιξε τον δρόμο για την παγκόσμια απήχηση και υιοθέτηση των ιδεών του νεοφιλελευθερισμού. Θεωρείται ο βασικός άξονας της οικονομικής πολιτικής που εφάρμοσε αρχικά ο δικτάτορας Πινοσέτ στην Χιλή, και αφού με διάφορες παραλλαγές εφαρμόστηκε και σε άλλα αυταρχικά καθεστώτα στην Λατινική Αμερική. Επίσης, εφαρμόστηκε από την Μ. Θάτσερ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η περίπτωση της Χιλής αποτελεί ένα από τα κλασσικά παραδείγματα αποτυχίας των πολιτικών του Νεοφιλελευθερισμού καθώς οδήγησε σε ραγδαία εξάπλωση της ανεργίας και υποβάθμιση των κοινωνικών υπηρεσιών 5. 4 Παπαρήγας, 1997, σ.55. 5 Wikipedia, νεοφιλελευθερισμός. 8

Σύμφωνα με οικονομολόγους το αίτημα για περισσότερο ελεύθερη αγορά, δηλαδή περισσότερο καπιταλισμό και λιγότερο κράτος αποτελεί πόρισμα της οικονομικής επιστήμης στηριζόμενο στις αρχές της οικονομίας της αγοράς. 6. Ωστόσο αυτό αμφισβητείται από άλλες σχολές σκέψης, ιδιαίτερα μετά τη γενική απορύθμιση των αγορών και την οικονομική κρίση του 2008. Το αίτημα για ελεύθερη αγορά διαφέρει από το αίτημα για ελεύθερη αγορά εργασίας, και η σχετική μείωση της αμοιβής της εργασίας με αντίστοιχη σχετική αύξηση της αμοιβής του κεφαλαίου απέχει από το να είναι αντικειμενικό οικονομικό πόρισμα, αφού αφορά στην αύξηση της ευημερίας αυτών που απασχολούν κεφάλαιο και μείωση της ευημερίας αυτών που προσφέρουν εργασία. Οι κύκλοι μεγάλων υφέσεων που εμφανίστηκαν ιστορικά στον σύγχρονο καπιταλισμό θεωρούνται από πολλούς οικονομολόγους ως απόδειξη της μη-αποδοτικής κατανομής πόρων από τον μηχανισμό της αγοράς, μια μη-αποδοτική κατανομή που μπορεί να διατηρείται για παρατεταμένες χρονικές περιόδους. Άλλοι θεωρούν τις υφέσεις κυρίως νομισματικά φαινόμενα (μονεταρισμός 7 ) και όχι αποτέλεσμα πραγματικών διαταραχών, όπως για παράδειγμα διαταραχών της προσφοράς. Συνοψίζοντας, τα σημαντικότερα ίσως χαρακτηριστικά της οικονομικής θεωρίας του νεοφιλελευθερισμού είναι τα εξής: 1. Ο κανόνας της αγοράς. Ελευθερώνοντας "ελεύθερες" επιχειρήσεις ή ιδιωτικές επιχειρήσεις από οποιουσδήποτε θεσμούς επιβάλλονται από το κράτος. Μεγαλύτερη ελευθερία στο διεθνές εμπόριο και στην επένδυση όπως στον ΝAFTA 8, ΕΕ κλπ. Μείωση των μισθών με διάσπαση των εργαζομένων και αφαίρεση των δικαιωμάτων των εργατών. Τερματισμός στους ελέγχους τιμών. Τελικά, ολοκληρωτική ελευθερία στη μετακίνηση κεφαλαίου, προϊόντων και υπηρεσιών. Με λίγα λόγια, μια αγορά χωρίς κανόνες είναι ο καλύτερος τρόπος για την οικονομικής ανάπτυξης, η οποία τελικά θα ωφελήσει όλους. 6 Χατζής, 2004. 7 Jameson, 1999, σ. 211 8 North American Free Trade Agreement: Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερων Συναλλαγών είναι μια συμφωνία που υπογράφεται απο τον Καναδά, το Μεξικο και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η συμφωνία τέθηκε σε ισχύ την 1 Ιαν.1994. Ο στόχος της συμφωνίας ήταν η εξάλειψη των εμποδίων στο εμπόριο και τις επενδύσεις. 9

2. Περικοπές στις δημόσιες δαπάνες για τις κοινωνικές υπηρεσίες όπως στην εκπαίδευση και την υγεία, αλλά ακόμα και τη συντήρηση δρόμων, γεφυρών και δικτύου ύδρευσης, στο όνομα πάλι της μείωσης του ρόλου του κράτους. 3. Μείωση των οποιωνδήποτε κυβερνητικών ρυθμίσεων, οι οποίες μπορούν να ελαχιστοποιήσουν τα κέρδη, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας του περιβάλλοντος και της ασφάλειας στην εργασία. 4. Ιδιωτικοποίηση. Πώληση των κρατικών επιχειρήσεων, προϊόντων και υπηρεσιών σε ιδιώτες επενδυτές. Αυτό περιλαμβάνει τράπεζες, βιομηχανίες-κλειδιά, σιδηρόδρομους, δρόμους με διόδια, ηλεκτρισμό, σχολεία, νοσοκομεία, ακόμα και υπηρεσίες ύδρευσης. Παρόλο ότι συνήθως γίνονται στο όνομα της μεγαλύτερης αποδοτικότητας, η ιδιωτικοποίηση είχε κυρίως σαν αποτέλεσμα τη συγκέντρωση του πλούτου σε ακόμα λιγότερα χέρια, και οδήγησε τις δημόσιες δαπάνες ακόμα περισσότερο προς τις δικές της ανάγκες. 5. Εξαφάνιση της έννοιας του κοινού οφέλους ή της κρατική πρόνοιας και η αντικατάστασή τους από την ιδιωτική πρωτοβουλία. 1.1.2 Σύντομη ιστορική αναδρομή Ανά τον κόσμο ο νεοφιλελευθερισμός έχει επιβληθεί από ισχυρότατους οικονομικούς θεσμούς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), την παγκόσμια τράπεζα και την Δια- Αμερικανική Τράπεζα Ανάπτυξης. Θύμα του πρώτου πειράματος "νεοφιλελεύθερου σοκ" απετέλεσε η Βραζιλία. Το 1964, με την καθοδήγηση των ΗΠΑ, η χούντα του στρατηγού Μπράνκο ανέτρεψε τη κυβέρνηση με στόχο να ανοίξει την χώρα στο ξένο κεφάλαιο. Όμως, ο Μπράνκο ακολούθησε έναν πολύ ήπιο -για δικτάτορα- τρόπο υλοποίησης των σχεδίων που είχαν επεξεργαστεί τα "παιδιά του Σικάγου" 9 : απέφυγε την προκλητική βία, δεν προέβη σε μαζικές συλλήψεις και γενικά δεν αιματοκύλισε την χώρα. 9 Στη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα των οικονομολόγων η λεγόμενη Σχολή Οικονομικών Σικάγου, ή Οικονομική Σχολή Σικάγου, ή Σχολείο του Σικάγου (οικονομίας), φέρεται σχεδόν το σύνολο των οικονομικών θεωριών που αναπτύχθηκαν κατά καιρούς στο ομώνυμο οικονομικό Πανεπιστήμιο του Σικάγου και κυρίως από τη δεκαετία του 1950.Το βασικό χαρακτηριστικό των οικονομικών θεωριών που αναπτύχθηκαν στη σχολή αυτή με συνέπεια και να εκπροσωπούν αυτή είναι ο οικονομικός φιλελευθερισμός και η ανοικτή αγορά. Από τη δεκαετία του 1970 ακολουθείται και υποστηρίζεται ο μονεταρισμός, σε πλαίσια μακροοικονομίας για τη χρηματοδότηση της αγοράς ως μοντέλο ισχυροποίηση αυτής, ξεφεύγοντας από την δεσπόζουσα τάση της εποχής εκείνης. 10

Στην Ινδονησία μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε αναδειχθεί ως ηγέτης ο εθνικιστής πρόεδρος Σουκάρνο, ο οποίος είχε διακόψει τις σχέσεις της Ινδονησίας τόσο με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο όσο και με την Παγκόσμια Τράπεζα, επειδή πίστευε ότι αποτελούσαν βιτρίνα των συμφερόντων των πολυεθνικών της δύσης. Για την ανατροπή του λοιπόν οι Αμερικάνοι προετοιμάζουν τον στρατηγό Σουχάρτο φέρνοντάς τον σε επαφή με την οικονομική σχολή στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας. Η ανελέητη τρομοκρατία που εξαπέλυσε ο Σουχάρτο ξεπέρασε και τους χειρότερους εφιάλτες των Ινδονησίων. Υπό της επήρεια αυτού του "κεραυνοβόλου σοκ", το νεοφιλελεύθερο οικονομικό πρόγραμμα μπήκε αμέσως σε εφαρμογή και σε μικρό χρονικό διάστημα η Ινδονησία αναδείχθηκε στο φιλικότερο περιβάλλον ολόκληρου του κόσμου για τις πολυεθνικές. Το συμπέρασμα από τα δυο πειράματα ήταν σαφές. Στην Βραζιλία, η δύναμη του σοκ αξιοποιήθηκε ελάχιστα, αφού χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια για να εκδηλωθεί η βία του καθεστώτος. Στην Ινδονησία, όμως, η εκτός ορίων τρομοκρατία πέτυχε τον στόχο της άμεσα και απόλυτα. Ήταν πλέον σαφές ποια τακτική θα έπρεπε να ακολουθείται στο εξής 10. Η εμπειρία της Ινδονησίας έδειξε τον δρόμο για την Χιλή. Έναν χρόνο μετά την εκλογή του Αλλιέντε, τον Σεπτέμβριο του 1971, συναντήθηκαν στην Βίνια δελ Μαρ οι κορυφαίοι επιχειρηματίες της Χιλής για να καταστρώσουν την στρατηγική τους απέναντι στο νέο καθεστώς. Ο πόλεμος κατά του Αλλιέντε προετοιμαζόταν σε δυο διακριτά πεδία: οι στρατιωτικοί οργάνωναν την φυσική εξόντωση του Αλλιέντε και οι οικονομολόγοι την εξάλειψη των ιδεών του.ο Ορλάντο Λετελιέ, πρέσβυς της Χιλής στην Ουάσιγκτον και προσωπικός φίλος του Αλλιέντε, δεν δίστασε να γράψει ότι το πραξικόπημα ήταν αποτέλεσμα μιας ισότιμης συνεργασίας ανάμεσα στον στρατό και τους οικονομολόγους: "Τα παιδιά του Σικάγου έπεισαν τους στρατηγούς ότι ήταν έτοιμοι να συμπληρώσουν την βαναυσότητα, την οποία ήταν πρόθυμος να επιδείξει ο στρατός, με τα διανοητικά εφόδια που του έλειπαν". Το πραξικόπημα στην Χιλή απετέλεσε την συνισταμένη τριών διαφορετικών σοκ. Χαρακτηριστικά, η Ναόμι Κλάιν γράφει: "Αυτές οι τρεις μορφές σοκ συνέκλιναν πάνω από τα σώματα των λατινοαμερικανών και το πολιτικό σώμα της περιοχής, δημιουργώντας έναν τυφώνα αμοιβαία ενισχυόμενης ισοπέδωσης και ανάπλασης, καταστροφής και δημιουργίας. Το σοκ του πραξικοπήματος προετοίμασε το έδαφος για την οικονομική θεραπεία-σοκ και το σοκ των βασανιστηρίων έσπειρε τον τρόμο σε οποιονδήποτε 10 Αθανασιάδης, 2013. 11

διενοείτο να σταθεί εμπόδιο στο οικονομικό σοκ. Από αυτό το σε συνθήκες πραγματικότητας πειραματικό εργαστήριο αναδύθηκαν το πρώτο κράτος της σχολής του Σικάγου και η πρώτη νίκη της στο πλαίσιο της παγκόσμιας αντεπανάστασής της" 11. Ο Πόλεμος των Φόκλαντς ξεκίνησε στις 2 Απριλίου 1982 όταν ο στρατός της Αργεντινής αποβιβάστηκε στα νησιά και τα κατέλαβε. Αντίπαλοι, η Μεγάλη Βρετανία, που κατείχε τα νησιά Φόκλαντς, Νότια Γεωργία και Νότια Σάντουιτς και η Αργεντινή, που τα διεκδικούσε τουλάχιστον από το 1833. Η τεράστια πολεμική μηχανή των βρεττανών συνέτριψε την αντίσταση των αργεντινών σε λίγες εβδομάδες και η δημοτικότητα της Θάτσερ σκαρφάλωσε στο 59%. Με τον πόλεμο στα Φώκλαντ, η Θάτσερ είχε δημιουργήσει μια κρίση, έστω κι αν για πολλούς αυτή η κρίση ήταν τεχνητή. Ισχυροποιημένη από αυτή την κρίση, λοιπόν, η βρεττανή πρωθυπουργός θεώρησε ότι είχε φτάσει η κατάλληλη ώρα για την φρηντμανικής εμπνεύσεως «αντεπανάστασή της». "Έπρεπε να πολεμήσουμε τον εξωτερικό εχθρό στα Φώκλαντ και τώρα πρέπει να πολεμήσουμε τον εσωτερικό εχθρό, ο οποίος είναι πολύ πιο δύσκολος αντίπαλος αλλά εξ ίσου επικίνδυνος για την ελευθερία". Μ. Θάτσερ Καταγράφοντας τους εργάτες ως "εσωτερικό εχθρό, λίαν επικίνδυνο", η Θάτσερ εξαπέλυσε όση κρατική βία διέθετε κατά των απεργών. Με την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα σε κατάσταση σοκ πια, η Θάτσερ όρμησε ασυγκράτητη. Υλοποιώντας την παραίνεση Φρήντμαν ("ό,τι έχεις να κάνεις, κάνε το γρήγορα"), μέσα σε έναν χρόνο ξεπούλησε όλα τα φιλέτα της βρεττανικής οικονομίας σε τηλεπικοινωνίες (British Telecom), φυσικό αέριο (British Gas), αεροπορικές εταιρείες (British Airways), αεροδρόμια (British Airport Authority), βιομηχανία μετάλλων (British Steel) κλπ, ενώ ξεφορτώθηκε και όλες τις μετοχές τής "BP", τις οποίες κατείχε το κράτος 12. Σε γενικές γραμμές, τη δεκαετία του 1980 υπό τη καθοδήγηση οικονομολόγων και τεχνοκρατών εκπαιδευμένων στις Η.Π.Α, το Μεξικό προωθούσε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων.αυτές οι προσανατολισμένες στην αγορά μεταρρυθμύσεις όπως και άλλες παρεμφερούς χαρακτήρα που επιχειρήθηκαν σε άλλες χώρες της 11 Klein, 2010, σ. 358. 12 Αλαχούζου, 2011. 12

Λατινικής Αμερικής είχαν υποκινηθεί από τις κρίσεις του χρέους που έπληξαν τις λιγότερες αναπτυγμένες χ ωρες στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η προσχώρηση της χώρας στη Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερων Συναλλαγών, πίστευαν οι μεξικανοί ηγέτες ότι θα σταθεροποιούσε τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις τους και θα έπειθε τους ξένους επενδυτές 13. Σαν αποτέλεσμα να αναφέρουμε μόνο το γεγονός ότι στο Μεξικό οι μισθοί μειώθηκαν κατά 40% με 50% τον πρώτο χρόνο του NAFTA, όταν το κόστος ζωής αυξήθηκε κατά 80%. Πάνω από 20.000 μικρομεσαίες επιχειρήσεις χρεοκόπησαν και πάνω από 1.000 κρατικές επιχειρήσεις ιδιωτικοποιήθηκαν. Όπως είπε ένας μελετητής, "Νεοφιλελευθερισμός σημαίνει νέο-αποίκηση της Λατινικής Αμερικής". 1.2 Η Ευρωπαική Ενωση για τις εργασιακές σχέσεις 1.2.1 Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση - Συνθήκη Μάστριχ Το Μάαστριχτ είναι μια μικρή κωμόπολη της Ολλανδίας. Ηταν άγνωστη στο πλατύ κοινό έως το Φεβρουάριο του 1992, τότε που οι υπουργοί Εξωτερικών της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) -που τη συγκροτούσαν 12 ευρωπαϊκά κράτη- συνυπέγραφαν τη Συνθήκη μετεξέλιξής της σε Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ), τη γνωστή πλέον Συνθήκη του Μάαστριχτ. Η Συνθήκη του Μάαστριχ καθιέρωσε τις τέσσερεις γνωστές ελευθερίες (κίνησης κεφαλαίου, εμπορευμάτων, υπηρεσιών και εργαζομένων). Σύμφωνα με το άρθρο 73Β της Συνθήκης του Μάαστριχτ, «απαγορεύεται οποιοσδήποτε περιορισμός των κινήσεων κεφαλαίων» και με το άρθρο 102Α υιοθετείται η «αρχή της οικονομίας της ανοιχτής αγοράς με ελεύθερο ανταγωνισμό». Στους σκοπούς της περιλαμβάνονται επίσης σύμφωνα με τους εμπνευστές της και τα εξής: «Ισόρροπη ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων, σταθερή μη πληθωριστική ανάπτυξη, υψηλός βαθμός απασχόλησης και κοινωνικής προστασίας, άνοδος του βιοτικού επιπέδου και της ποιότητας ζωής». Για την επίτευξη αυτών των στόχων, όπως διακηρύσσεται, διαμορφώνονται ενιαίο θεσμικό πλαίσιο, ενιαίο νόμισμα και Κεντρική Ευρωπαϊκή Τράπεζα. Θεσπίζεται η ευρωπαϊκή ιθαγένεια και προοπτικά προβλέπεται κοινή εξωτερική πολιτική και κοινή άμυνα 14. 13 Gilpin, 2002, σ. 294. 14 Επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 1992. 13

Η Συνθήκη του Μάαστριχτ ανάμεσα στα άλλα προέβλεπε τη δημιουργία της Οικονομικής και Νομισματικής Ενωσης (ΟΝΕ), την καθιέρωση ενιαίου νομίσματος για όλα τα κράτη - μέλη της ΕΕ και ως απώτερο στόχο έθετε την πολιτική ενοποίηση στην ΕΕ με μια μορφή Ομοσπονδίας ή Συνομοσπονδίας. Το περιεχόμενο της ΟΝΕ συνίσταται στη διαμόρφωση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Οικονομίας. Πρόκειται, πιο συγκεκριμένα, για το πέρασμα της ΕΟΚ στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Οικονομία, για ένα νέο ποιοτικό στάδιο της εξέλιξής της. Αυτή η ποιοτική αλλαγή έκανε αναγκαία την αναθεώρηση των συνθηκών της ΕΟΚ και τη δημιουργία νέων θεσμών. Η διαμόρφωση της ΟΝΕ πήρε προγραμματικό χαρακτήρα και χωρίστηκε σε τρία στάδια, με ειδικό περιεχόμενο στο καθένα απ' αυτά και εισάγει για πρώτη φορά θεσμικά μέτρα και κυρώσεις για τα κράτη - μέλη που δεν εφαρμόζουν τους κοινοτικούς προσανατολισμούς. 15 Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η διαδικασία διαμόρφωσης της ΟΝΕ χωρίστηκε σε τρία στάδια, προκειμένου να εφαρμοστεί. Το πρώτο στάδιο έπρεπε να ολοκληρωθεί στο τέλος του 1993. Στο χρονικό αυτό διάστημα, αίρονταν οι περιορισμοί στην κίνηση των κεφαλαίων ανάμεσα στα κράτη - μέλη και εντασσόταν το νόμισμα κάθε κράτους - μέλους στο Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα (ΕΝΣ). Επίσης, στη διάρκεια του πρώτου σταδίου, προβλεπόταν η εφαρμογή πολιτικής σε κάθε κράτος - μέλος, που θα οδηγούσε στη «σύγκλιση των οικονομιών» και τέθηκαν ενιαία κριτήρια ως προς αυτό για όλα τα κράτη - μέλη, σχετικά με τον πληθωρισμό, τα δημόσια ελλείμματα, το δημόσιο χρέος, τα επιτόκια. Καθορίστηκε, δε, διαδικασία ελέγχου αυτής της πορείας από τα Συμβούλια Κορυφής και το ΕΚΟΦΙΝ 16. Στο δεύτερο στάδιο θα δημιουργούνταν το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ινστιτούτο (ΕΝΙ), με σκοπό το συντονισμό της νομισματικής πολιτικής και την προώθηση των προϋποθέσεων για το κοινό νόμισμα. Μέχρι το τέλος του 1996, που θα διαρκούσε το δεύτερο στάδιο της ΟΝΕ, θα έπρεπε να είχαν επεξεργαστεί το πλαίσιο ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ). Σ' αυτό το στάδιο, άρχιζαν να εφαρμόζονται οι διατάξεις για την ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων, η απαγόρευση του δανεισμού του Δημοσίου και άρχιζε η ανεξαρτητοποίηση των κεντρικών τραπεζών από τις εθνικές νομοθεσίες. Στο τρίτο στάδιο, οι οικονομίες των κρατών - μελών θα ελέγχονταν από τα όργανα της Κοινότητας ως προς το βαθμό «σύγκλισης» των οικονομιών, δηλαδή την εκπλήρωση των 15 Ριζοσπάστις, 27 Μάη 2012. Το θεμέλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 16 ΕΚΟΦΙΝ: Συμβούλιο Οικονομικών και Δημοσιονομικών. Το Συμβούλιο απαρτίζεται από έναν αντιπρόσωπο κάθε κράτους μέλους σε υπουργικό επίπεδο, εξουσιοδοτημένο να δεσμεύει την κυβέρνηση του κράτους μέλους που αντιπροσωπεύει (άρθρο 16 ΣΕΕ). 14

τεσσάρων κριτηρίων, το ΕΝΙ θα μετατρεπόταν στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). Η ΕΚΤ, όταν ιδρυόταν, μαζί με όλες τις κεντρικές τράπεζες των κρατών - μελών θα αποτελούσαν το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ). Η ΕΚΤ θα εκδίδει αποφάσεις και κανονισμούς, που θα έχουν υποχρεωτική ισχύ για κάθε κράτος - μέλος. Σ' αυτό το στάδιο τα εθνικά νομίσματα θα καταργούνταν και θα υιοθετούνταν το κοινό ευρωνόμισμα. Βασικό συστατικό στοιχείο της Συνθήκης του Μάαστριχτ είναι το «πρόγραμμα σύγκλισης», σύμφωνα με το οποίο όλα τα κράτη - μέλη οφείλουν, κατά την άσκηση της οικονομικής πολιτικής, να συγκλίνουν προς κάποιους συγκεκριμένους οικονομικούς δείκτες, που ονομάστηκαν «κριτήρια του Μάαστριχτ». Το «πρόγραμμα σύγκλισης» όριζε μέχρι το 1996, όλα τα κράτη: Να περιορίσουν το ρυθμό πληθωρισμού στο 4-5%. Να μειώσουν τα ελλείμματα του Δημοσίου, ως ποσοστό του ΑΕΠ, στο 3%. Να περιορίσουν το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ στο 60%. Να συμπιέσουν τα επιτόκια των δανείων, ώστε να μην υπερβαίνουν τις 2 ποσοστιαίες μονάδες, σε σχέση με τα χαμηλότερα επιτόκια των χωρών - μελών της ΕΟΚ. Από τα επίσημα στοιχεία για την εξέλιξη βασικών δεικτών-μεγεθών της ελληνικής οικονομίας -που παραθέτουμε στη συνέχεια- προκύπτει με σαφήνεια, πως αν σε κάτι αποδείχτηκαν αποτελεσματικά τα προγράμματα "σύγκλισης", αυτό ήταν: α) η συσσώρευση του πλούτου σε λιγότερα χέρια μεγαλοεπιχειρηματιών. β) η παραπέρα υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων και η εξάπλωση της φτώχειας σε ευρύτερα στρώματα του ελληνικού λαού. γ) η απόκλιση -και όχι η σύγκλιση- της ελληνικής οικονομίας από τις οικονομίες των περισσότερο ανεπτυγμένων χωρών - μελών της Κοινότητας, με βάση τους δείκτες για το δημόσιο χρέος, τα ελλείμματα, την ανεργία κλπ. Ενδεικτικά θα επισημάνουμε ότι, συνέπεια της πολιτικής λιτότητας ήταν: Να τιναχτούν στα ύψη τα επίσημα καθαρά κέρδη της ελληνικής βιομηχανίας. Μόνο στην περίοδο 1991-1994 (σύμφωνα με το ΣΕΒ) αυξήθηκαν κατά 1.476% ή 1.576 φορές. 15

Να μειωθεί ο όγκος των ιδιωτικών επενδύσεων στη μεταποίηση, το 1994 συγκριτικά με το 1991, κατά 7,8%. Και αντίστοιχα ο αριθμός τον απασχολούμενων κατα 4,2% επι του συνόλου τον εργαζομένων 17. Με την εισοδηματική πολιτική λιτότητας, που μείωσε δραματικά την αγοραστική δύναμη των μισθών και συντάξεων, συνεχίστηκε η υποβάθμιση του παραγωγικού της δυναμικού. Την περίοδο 1990-2007, η αύξηση του κατώτατου μισθού ήταν μόλις 1%. Η δε ουσιαστική αύξηση του μισθού ενός ανειδίκευτου εργάτη ήταν 15 ευρώ. Να παραμείνει στάσιμη η βιομηχανική παραγωγή και να μειωθεί ο πραγματικός τζίρος στην αγορά. Η εξέλιξη αυτή, είχε σαν συνέπεια να διαμορφωθούν σε ύψος-ρεκόρ τα "φέσια" στην αγορά, να συνεχιστούν τα λουκέτα, όχι μόνο στις μικρομεσαίες, αλλά και μεγάλες παραδοσιακές βιομηχανικές επιχειρήσεις και φυσικά ο αριθμός των ανέργων στην Ελλάδα να ξεπεράσει τις 400.000, ανεβάζοντας έτσι το επίσημο ποσοστό ανεργίας στο 10-11%, όσο περίπου είναι και στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Να επιδεινωθούν δραματικά τα ελλείμματα του ισοζυγίου, αφού για το 1996 οι αρμόδιοι εκτιμούν ότι το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, θα κλείσει πάνω από 4,5 δισ. δολάρια. 1.2.2 Λευκή Βίβλος για τις εργασιακές σχέσεις Η Λευκή Βίβλος συζητήθηκε και εγκρίθηκε στη Σύνοδο Κορυφής των Βρυξελλών στις 10 και 11 Δεκέμβρη 1993 από τους εκπρόσωπους των 12 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με βασικούς άξονες το τρίπτυχο Ανάπτυξη - Ανταγωνιστικότητα Απασχόληση. Παραθέτουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα που αφορούν όσα όριζε γύρω από το ζήτημα των εργασιακών σχέσεων 18 : «Η καθιέρωση μεγαλύτερης ευελιξίας πρέπει να γίνει σε θέματα οργάνωσης της εργασίας, π.χ. καταργώντας τα εμπόδια που καθιστούν δυσχερέστερη ή πιο δαπανηρή την απασχόληση με μειωμένο ωράριο ή τις συμβάσεις ορισμένου χρόνου [...] Οσον αφορά την κατανομή του χρόνου εργασίας, έχουν γίνει προτάσεις για υπολογισμό των ωρών εργασίας σε ετήσια βάση ή για θέματα μείωσης των ωρών εργασίας σε περιόδους ύφεσης». Η κατάργηση του θεσμοθετημένου σταθερού 17 Ελληνική Στατιστική Αρχή, 1994. 18 Επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1992. 16

ημερήσιου εργάσιμου χρόνου (8ωρο - 7ωρο), σε συνδυασμό με τη θέση γύρω από τη διευθέτηση του χρόνου εργασίας μπορεί να αποβεί σε όφελος της ανταγωνιστικότητας και της διατήρησης ή δημιουργίας θέσεων εργασίας (Μέρος ΑΙ). Και συνεχίζει: «Τα άτομα, τα οποία έχουν ήδη εργασία πρέπει να πειστούν ότι η αλληλεγγύη που θα δείξουν με την αποδοχή ορισμένων θυσιών θα καταλήξει στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης για εκείνους, οι οποίοι είναι σήμερα άνεργοι» (θέση 1.6). «Υπάρχει ανάγκη για μεγάλες μεταρρυθμίσεις της αγοράς εργασίας, μέσω της καθιέρωσης μεγαλύτερης ευελιξίας στην οργάνωση της εργασίας και την κατανομή του χρόνου εργασίας...» (θέση 8.2). «Οσον αφορά την κατανομή του χρόνου εργασίας, έχουν γίνει προτάσεις για υπολογισμό των ωρών εργασίας σε ετήσια βάση ή για θέματα μείωσης των ωρών εργασίας σε περιόδους ύφεσης» (θέση 8.2). «Μειώνοντας το κανονικό ωράριο, αυξάνεται ο αριθμός των θέσεων εργασίας με μερική απασχόληση» (θέση 8.3) 19. Στο ίδιο κεφάλαιο προβλέπεται και κυκλική εναλλαγή σε θέσεις απασχόλησης ή επί λέξει «θέσπιση μέτρων παροχής κινήτρων για την κάλυψη των νέων ευκαιριών για απασχόληση από εγγεγραμμένους ανέργους, μέσω π.χ. συστημάτων κυκλικής εναλλαγής σε θέσεις απασχόλησης» (θέση 8.8). Στον όρο επίσης «ευελιξία της αγοράς της εργασίας» περιλαμβάνεται και η δυνατότητα ομαδικών απολύσεων. Σχετικά μ' αυτό σημειώνεται: «Σε πολλές χώρες του Νότου η νομοθεσία που διέπει τους όρους απόλυσης των εργαζομένων με συμβάσεις απεριόριστου χρόνου διαρκείας πρέπει να χαλαρώσει» (Μέρος ΑΙ). Και συνεχίζει: «Τα συστήματα αποζημίωσης της ανεργίας θα πρέπει να προσαρμοστούν και να βρεθούν νέες μέθοδοι, που θα επιτρέπουν την επαναδιάθεση ενός μέρους των πιστώσεων αυτών στις ενέργειες κατάρτισης. Ειδικότερα για τους μακροχρόνια άνεργους και τους νέους που προσεγγίζουν την αγορά εργασίας χωρίς ειδικότητα» (θέση 7.4). Στη «Λευκή Βίβλο» επίσης, υπογραμμίζεται σχετικά, ότι: «Για να διευκολύνεται η απασχόληση των νέων, προτείνεται να καθιερωθεί μεγαλύτερη ευελιξία ως προς τον ελάχιστο μισθό, τις μειωμένες κοινωνικές εισφορές ή άλλους όρους της σύμβασης, π.χ. μέσω της θέσπισης ευέλικτων συστημάτων μαθητείας, κατάρτισης ή πρακτικής άσκησης» (θέση 8.2). Και επίσης πολύ πιο καθαρά επισημαίνεται ότι: «Μείωση του σχετικού κόστους εργασίας σε σχέση με τους άλλους συντελεστές της παραγωγής..., με μείωση π.χ. των εισφορών των εργοδοτών για την κοινωνική ασφάλιση και αύξηση των φορολογικών εσόδων με άλλα μέσα...» (θέση 8.8). Το πάγωμα και η μείωση των μισθών είναι μια από τις βασικές οδηγίες της «Λευκής Βίβλου» προς τις εθνικές 19 Ριζοσπάστης, 27 Μάη 2012, Η «Λευκή Βίβλος» και τα τωρινά αντεργατικά μέτρα. 17

κυβερνήσεις. Αναφέρεται συγκεκριμένα: «Οι κατά κεφαλήν ονομαστικοί μισθοί δε θα πρέπει να αυξάνονται κατά ποσοστό υψηλότερο του 2-3% ετησίως» (θέση 1.5). Αυτό πρέπει να γίνεται «...σύμφωνα με τη βασική αρχή: παραγωγικότητα μείον μια ποσοστιαία μονάδα» (θέση 1.5) και «τον περιορισμό των μισθολογικών αυξήσεων κάτω από την αύξηση της παραγωγικότητας» (θέση 8.8). Βεβαίως, σε συνθήκες κρίσης επιβάλλεται, σύμφωνα με τη «Λευκή Βίβλο», η δραστική μείωση των μισθών, αφού μειώνεται δραστικά η παραγωγή, δηλαδή η αποδοτικότητα των επιχειρήσεων. 1.2.3 Συνθήκη του Άμστερνταμ H Συνθήκη του Άμστερνταμ 20 τροποποιεί και συμπληρώνει την προηγούμενη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Οι τροποποιήσεις, λοιπόν, που έγιναν στο Άμστερνταμ αφορούν κυρίως στα σχέδια για την "πολιτική Ένωση", δηλαδή με ποιό περιεχόμενο και με ποιούς τρόπους θα μπορέσουν τα κράτη - μέλη να έχουν κοινή πολιτική σε μια σειρά τομέων εκτός της οικονομίας, όπως η εξωτερική πολιτική, η άμυνα, η ασφάλεια και η δικαιοσύνη 21.Με το Άμστερνταμ θεσμοθετείται η ΕΣΑ και τα κράτη-μέλη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να καταθέτουν σε ετήσια βάση εθνικό σχέδιο δράσης για την απασχόληση. Συγκεκριμένα προβλεπει:το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εξετάζει κατ' έτος την κατάσταση της απασχόλησης στην Κοινότητα και εκδίδει σχετικά συμπεράσματα, βάσει κοινής ετήσιας έκθεσης του Συμβουλίου και της Επιτροπής. Βάσει των συμπερασμάτων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το Συμβούλιο, αποφασίζοντας με ειδική πλειοψηφία μετά από πρόταση της Επιτροπής και διαβούλευση με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, την Επιτροπή των Περιφερειών και την επιτροπή απασχόλησης που αναφέρεται στο άρθρο 109 Σ, χαράζει κατ' έτος κατευθυντήριες γραμμές, τις οποίες τα κράτη μέλη λαμβάνουν υπόψη στις πολιτικές τους για την απασχόληση. Οι κατευθυντήριες αυτές γραμμές συνάδουν προς τους γενικούς προσανατολισμούς που διαμορφώνονται δυνάμει του άρθρου 103, παράγραφος 2. 20 Υπεγράφη στις 2 Οκτωβρίου 1997 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Φεβρουαρίου 2003. 21 Ριζοσπάστης, 12 Ιαν. 1999. 18

Κάθε κράτος-μέλος υποβάλλει στο Συμβούλιο και την Επιτροπή ετήσια έκθεση για τα κυριότερα μέτρα που λαμβάνει κατ' εφαρμογή της πολιτικής του για την απασχόληση υπό το πρίσμα των κατευθυντήριων γραμμών για την απασχόληση που αναφέρονται στην παράγραφο 2. Κάθε χρόνο, το Συμβούλιο, βάσει των εκθέσεων που αναφέρονται στην παράγραφο 3 και αφού λάβει τη γνώμη της Επιτροπής Απασχόλησης, εξετάζει την εφαρμογή των πολιτικών απασχόλησης των κρατών μελών, υπό το πρίσμα των κατευθυντήριων γραμμών για την απασχόληση. Το Συμβούλιο, αποφασίζοντας με ειδική πλειοψηφία, μετά από σύσταση της Επιτροπής, δύναται, εάν το κρίνει σκόπιμο, υπό το πρίσμα της εξέτασης αυτής, να απευθύνει συστάσεις προς τα κράτη μέλη. Βάσει των πορισμάτων αυτής της εξέτασης, το Συμβούλιο και η Επιτροπή υποβάλλουν, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, κοινή ετήσια έκθεση σχετικά με την κατάσταση της απασχόλησης στην Κοινότητα και την εφαρμογή των κατευθυντήριων γραμμών για την απασχόληση 22. 1.2.4 Συνθήκη Λισσαβόνας Στις 13.12.2007 υπεγράφη στη Λισσαβόνα το σχέδιο της συνθήκης για την τροποποίηση της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και της Συνθήκης περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας γνωστή και ως «η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη». Πρόκειται ουσιαστικά για την Συνταγματική Συνθήκη, που σχεδιάστηκε για ν' αντικαταστήσει το σχέδιο για το Ευρωσύνταγμα, το οποίο απορρίφθηκε το 2005 σε δημοψηφίσματα στην Ολλανδία και τη Γαλλία 23. Σε επίπεδο ουσιαστικών θεσμικών και πολιτικών ρυθμίσεων, η νέα Συνθήκη διασώζει και ενσωματώνει το 90% περίπου των καινοτομιών του Ευρωπαϊκού συντάγματος 24. 1.2.5 EUROPE 2020 Το 2010 η Ευρωπαϊκή Ένωση παρουσίασε μια δεκαετή αναπτυξιακή στρατηγική, τη στρατηγική «Ευρώπη 2020», προκειμένου να ξεπεραστεί η κρίση. Για να το καταφέρει, έχει θέσει πέντε βασικούς στόχους που πρέπει να επιτύχει έως το 2020. Οι στόχοι αυτοί αφορούν την απασχόληση, την εκπαίδευση, την έρευνα και την καινοτομία, την κοινωνική ένταξη και τη 22 Επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 1997. 23 Καθημερινή, 15 Δεκ. 2007. 24 Ιωακειμίδης, 2010, σ.35. 19

μείωση της φτώχειας, το κλίμα και την ενέργεια. Ένας από τους βασικούς στόχους που έχει θέσει η στρατηγική «Ευρώπη 2020» είναι να απασχολείται το 75 % του ενεργού πληθυσμού (20-64 ετών) έως τα τέλη της δεκαετίας. Για να πετύχει αυτό τον στόχο, η ΕΕ έχει αναλάβει μια σειρά πρωτοβουλιών στους ακόλουθους τομείς: ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων και των οικογενειών τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καταπολέμηση των διακρίσεων, βελτίωση των συνθηκών εργασίας, υγεία και ασφάλεια στον χώρο εργασίας, και πλήρη ενημέρωση και διαβούλευση των εργαζομένων. Στα πλαίσια της εφαρμογής των παραπάνω, δημιουργήθηκε ένα σημαντικό εργαλείο πολιτικής. Πρόκειται για τη διαδικασία «ευρωπαϊκό εξάμηνο», η οποία ξεκινά τον Ιανουάριο και λήγει τον Ιούλιο κάθε έτους. Κατά το διάστημα αυτό, αναλύονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι οικονομικές πολιτικές των κρατών-μελών και εκδίδονται ευρωπαϊκές συστάσεις για κάθε κράτος-μέλος, προτού οι κυβερνήσεις καταρτίσουν τον εθνικό τους προϋπολογισμό και τον θέσουν προς ψήφιση στην εθνική Βουλή. Η ΕΕ θεσπίζει νομοθεσία που ορίζει τις ελάχιστες απαιτήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα κράτη μέλη ενσωματώνουν στη συνέχεια την ευρωπαϊκή νομοθεσία στο εθνικό τους δίκαιο («μεταφορά») και την εφαρμόζουν, εξασφαλίζοντας έτσι ένα εναρμονισμένο επίπεδο προστασίας των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων σε όλη την ΕΕ. Οι εθνικές αρχές, περιλαμβανομένων των εθνικών δικαστηρίων, είναι αρμόδιες για την εφαρμογή των εθνικών κανόνων μεταφοράς της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ελέγχει τη μεταφορά του ευρωπαϊκού δικαίου και μεριμνά για την ορθή εφαρμογή του. Με βάση την αρχή της ελεύθερης κυκλοφορίας που κατοχυρώνει η Συνθήκη, οι πολίτες έχουν δικαίωμα: να αναζητούν εργασία σε άλλη χώρα της ΕΕ να εργάζονται σε άλλο κράτος μέλος χωρίς να χρειάζονται άδεια εργασίας να διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος ενόσω αναζητούν εργασία να διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος ακόμη και αφού τελειώσει η απασχόλησή τους εκεί να έχουν την ίδια μεταχείριση με τους υπηκόους του άλλου κράτους μέλους όσον αφορά την πρόσβαση στην απασχόληση, τις συνθήκες εργασίας, καθώς και όλα τα κοινωνικά και φορολογικά πλεονεκτήματα 25. Ανάμεσα στα άλλα, θεωρήσαμε σκόπιμο να αναφερθούμε και σε ένα σχέδιο δράσης δεκατριών σημείων που συμβάλλει στην επίσπευση των μεταρρυθμίσεων για μεγαλύτερη 25 Επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2013. 20

ευελιξία και ασφάλεια στην αγορά εργασίας τη λεγόμενη «ευελισφάλεια». Στόχος είναι να εξισορροπηθούν, αφενός, η ανάγκη των εργοδοτών για ένα ευέλικτο εργατικό δυναμικό και αφετέρου, η ανάγκη των εργαζομένων για ασφάλεια και εμπιστοσύνη ότι δεν θα βιώνουν παρατεταμένες περιόδους ανεργίας. Το σχέδιο δράσης επιθυμεί να συμβάλλει στον εφοδιασμό των ατόμων με κατάλληλες δεξιότητες, ανάλογα με τις απαιτήσεις της σημερινής και της μελλοντικής αγοράς εργασίας. Επίσης, διατείνεται ότι ενδιαφέρεται για μια καλύτερη ποιότητα των θέσεων εργασίας και διαμόρφωση συνθηκών που προάγουν τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης. Καθιστά ευκολότερη την αλλαγή εργασίας με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η διά βίου μάθηση 26. Αυτή η δέσμη μέτρων και προτάσεων, που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2012, δείχνει στα κράτη μέλη πώς μπορούν να ενθαρρύνουν τις προσλήψεις μειώνοντας τους φόρους επί της εργασίας ή αυξάνοντας τη στήριξη των νέων επιχειρήσεων. Εντοπίζει, τέλος, τους τομείς με τις καλύτερες προοπτικές για δημιουργία απασχόλησης στο μέλλον: τις υπηρεσίες υγείας, τον τομέα της πληροφορικής, της επικοινωνίας, και την πράσινη οικονομία. Η Ένωση έχοντας υιοθετήσει την ευελιξία από τις αρχές της δεκαετίας του 90, ως βασικό εργαλείο για την πολιτική της για την ανταγωνιστικότητα και την ανεργία και στο πλαίσιο της αναζήτησης μείωσης του εργατικού κόστους, διαπιστώνει τα κοινωνικά αδιέξοδα που επιφέρει σε ένα σημαντικό μέρος του κοινωνικού σώματος η μέχρι τώρα ανάπτυξή της και, παράλληλα με τα περιορισμένα οικονομικά αποτελέσματα αυτής της πολιτικής, επιχειρεί να συνδυάσει την ευελιξία με την δημιουργία όρων ασφάλειας του εργατικού δυναμικού. Ωστόσο, η κατ ουσίαν ισορροπία ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πόλους φαίνεται εξαιρετικά δύσκολη στην πράξη, αν όχι αδύνατη. Πόσο μάλλον όταν από τις διαφαινόμενες προθέσεις η ευελιξία συνιστά προτεραιότητα (αποτελεί άλλωστε και το πρώτο συνθετικό του όρου flexicurity) η δε ασφάλεια μάλλον αποτελεί το ζητούμενο ή, για ορισμένους, το εύπεπτο υλικό προκειμένου να ενισχυθεί η ευελιξία και να συγκεντρώσει με το μέρος της τις μέγιστες δυνατές συναινέσεις. Και τούτο διότι η έννοια της flexicurity διακατέχεται από μια σοβαρή αντίφαση όταν μάλιστα αναφέρεται στο ειδικό πεδίο των εργασιακών σχέσεων και του εργατικού δικαίου. Όταν λοιπόν, η αύξηση της ευελιξίας της εργασίας αποτελεί βασικό μέσο για την μείωση του «κόστους εργασίας» για τις επιχειρήσεις, από την άλλη πλευρά η διαμόρφωση όρων ασφάλειας των ευέλικτα 26 Ρυλμόν, (Επιμ.), 1994, σ.33-68. 21

απασχολούμενων συνεπάγεται την παράλληλη αύξηση του εργασιακού κόστους, εφ όσον η ασφάλεια μεταφράζεται με την ενίσχυση των εργασιακών δικαιωμάτων και συνεπώς κοστίζει 27. Εικ.2 Τέλος, αξίζει να αναφερθεί μια λευκή βίβλο που εξέδωσε το 2012 για τις συντάξεις η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία πραγματεύεται όλες τις διαφορετικές πτυχές αυτού του εξαιρετικά περίπλοκου θέματος και προτείνει τρόπους για τη διατήρηση επαρκών, βιώσιμων και σταθερών συντάξεων σε μια κοινωνία που γερνάει, ενώ παράλληλα βιώνει μια οικονομική κρίση. Οι ετήσιες έρευνες ανάπτυξης (ΕΕΑ) της Επιτροπής το 2011 και το 2012 επεσήμαναν τις βασικές κατευθύνσεις για μεταρρυθμίσεις στον τομέα των συντάξεων, οι οποίες συμβάλλουν σε φιλική προς την ανάπτυξη δημοσιονομική εξυγίανση και υποστηρίζουν ότι θα εξασφαλίζουν την παροχή επαρκών και βιώσιμων συντάξεων. Για την επίτευξη των εν λόγω στόχων, οι ΕΕΑ υπογράμμιζαν τη σημασία να επιτευχθεί καλύτερη ισορροπία μεταξύ των ετών εργασίας και των ετών σε συνταξιοδότηση και να δοθεί προώθηση στην επικουρική συνταξιοδοτική αποταμίευση. Ειδικότερα, η Επιτροπή συνέστησε: τη σύνδεση της ηλικίας συνταξιοδότησης με την αύξηση του προσδόκιμου ζωής τον περιορισμό της πρόσβασης σε συστήματα πρόωρης συνταξιοδότησης και άλλες οδούς πρόωρης εξόδου από την εργασία την υποστήριξη της εργασίας για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα με τη βελτιωμένη πρόσβαση στη διά βίου μάθηση, την προσαρμογή των θέσεων εργασίας σε πιο ετερογενές εργατικό δυναμικό, τη δημιουργία ευκαιριών απασχόλησης για τους εργαζομένους μεγαλύτερης ηλικίας και την υποστήριξη της ενεργού και υγιούς γήρανσης 27 Κουζής, Επιθεώρηση Εργασίακων Σχέσεων, 2007, σ. 4-13. 22

την εξίσωση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης ανδρών και γυναικών, και την υποστήριξη της ανάπτυξης επικουρικής συνταξιοδοτικής αποταμίευσης ώστε να ενισχυθούν τα εισοδήματα συνταξιοδότησης 28. 1.3 Οικονομικές κρίσεις 1.3.1 Η έννοια του όρου οικονομική κρίση- κρίση υπερπαραγωγής Αρχίζοντας από το 19 ο αιώνα, η καπιταλιστική οικονομία συγκλονίζεται περιοδικά από οικονομικές κρίσεις. Σύμφωνα με τις μαρξιστικές οικονομικές αναλύσεις, οι οικονομικές κρίσεις ή κρίσεις υπερπαραγωγής αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα μόνο του καπιταλιστικού συστήματος. Πρέπει να έχουμε υπόψιν μας ότι η υπερπαραγωγή είναι σχετική και όχι απόλυτη. Οι άνθρωποι θέλουν εύμπορεύματα για να τα καταναλώσουν, δεν μπορούν όμως να τα αγοράσουν. Σ αυτή τη περίπτωση, έχουμε υπερπαραγωγή μόνο σε σχέση με την αγοραστική ικανότητα, μόνο σε σχέση με τη ζήτηση που είναι ικανή να πληρώσει για τα προσφερόμενα εμπορεύματα 29. Σύμφωνα με τον Μαρξ, οι κρίσεις χαρακτηρίζονται από μια «πληθώρα κεφαλαίου», δηλαδή μια υπερπαραγωγή κεφαλαίου. «Υπερπαραγωγή κεφαλαίου σημαίνει υπερπαραγωγή μέσων παραγωγής που μπορούν να λειτουργήσουν σαν κεφάλαιο». Η λειτουργία του κεφαλαίου προϋποθέτει την εξασφάλιση ενός ποσοστού κέρδους το οποίο ανταποκρίνεται σε ό,τι «απαιτεί η υγιής, ομαλή ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής» 30. Αυτό το ποσοστό κέρδους είναι «το συνηθισμένο ποσοστό κέρδους». «Το συνηθισμένο ποσοστό του κέρδους δεν πρέπει να θεωρούμε σαν ένα νούμερο συγκεκριμένο, ούτε μεγαλύτερο ούτε μικρότερο. Από τη στιγμή που το ποσοστό του κέρδους πέφτει κάτω από το συνηθισμένο του επίπεδο, αρχίζει από την πλευρά των κεφαλαιοκρατών ο περιορισμός των επιχειρήσεων». Επομένως, το πρόβλημα της «πραγματοποίησης» της υπεραξίας υποκατανάλωσης είναι μια συνέπεια του προβλήματος της κερδοφορίας. Ο περιορισμός των επιχειρήσεων, όταν το ποσοστό του κέρδους πέσει κάτω από το συνηθισμένο του επίπεδο, εμφανίζεται με τη μορφή των απούλητων εμπορευμάτων, δηλαδή ως μείωση της καταναλωτικής ικανότητας 31. 28 Επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2012. 29 Ινστιτούτο οικονομικών επιστημών ΕΣΣΔ, 1971, σ.114. 30 Μαρξ, 1982, σ.575. 31 Μηλιός κ.α., 2005. 23

Οικονομική κρίση, λοιπόν, είναι η βασική φάση του βιομηχανικού-οικονομικού καπιταλιστικού κύκλου, στα πλαίσια της οποίας περιοδικά εκδηλώνονται με τον πλέον μαζικό, ορμητικό και καταστροφικό τρόπο, οι αγεφύρωτες ανταγωνιστικές αντιθέσεις της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Κύρια αιτία, δηλαδή, της εμφάνισης των οικονομικών κρίσεων είναι η βασική αντίθεση του καπιταλισμού, δηλαδή, η αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και τον ατομικό τρόπο ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων της, που έχει ως αποτέλεσμα τα όρια και τα μεγέθη της παραγωγής να μην καθορίζονται από τις ανάγκες των μελών της κοινωνίας, αλλά να υπαγορεύονται από το κατά πόσον εξασφαλίζουν (μέσω της ατομικής ιδιοποίησης) ολοένα και μεγαλύτερο κέρδος, με φυσικό αποτέλεσμα η καπιταλιστική παραγωγή να εξελίσσεται με έναν ιδιαίτερα άναρχο τρόπο, δημιουργώντας και διευρύνοντας συνεχώς, όλο και μεγαλύτερες δυσαναλογίες ανάμεσα σε τομείς και κλάδους της κοινωνικής - παραγωγικής δραστηριότητας. Στην κρίση, λοιπόν, υπάρχει συσσωρευμένο κεφάλαιο, το οποίο δεν μπορούν να επενδύσουν, σε συνδυασμό με αναξιοποίητο βιομηχανικό κεφάλαιο, δηλαδή δυσκολία συνέχειας της διευρυμένης αναπαραγωγής, με δεδομένο ότι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί η υπερπαραγωγή εμπορευμάτων, δηλαδή η πούλησή τους. Επομένως, ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν μπορεί να ξεφύγει από την κρίση. Σύμφωνα με νεότερους οικονομολόγους, η οικονομική κρίση είναι τo φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Όταν λέμε οικονομική δραστηριότητα αναφερόμαστε σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις και άλλα. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη 32. Οι οικονομικές διακυμάνσεις ορίζονται ως οι διαδοχικές αυξομειώσεις της οικονομικής δραστηριότητας μέσα σε μια οικονομία. Λέγονται αλλιώς και κυκλικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι. Οι Άγγλοι αποδίδουν το φαινόμενο με τον όρο «business cycles», ακριβώς για να τονίσουν την ιδιαίτερη βαρύτητα των επενδύσεων στην εξέλιξη του οικονομικού κύκλου. Από πολύχρονες στατιστικές παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι οι οικονομικοί κύκλοι διαρκούν περίπου από 7 έως 11 χρόνια 33. Η οικονομική κρίση, λοιπόν, 32 Κουφάρης, 2010. 33 Επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 2009. 24

αποτελεί τη μία από τις δύο φάσεις των οικονομικών διακυμάνσεων και συγκεκριμένα τη φάση της καθόδου, όταν δηλαδή η οικονομική δραστηριότητα βρίσκεται σε μια συνεχή συρρίκνωση. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή θα έκανε φανερή τη περιοδικότητα και τη συχνότητα των οικονομικών κρίσεων στο δυτικό τουλάχιστο κόσμο. Γι αυτό θα αναφερθούμε σε ενδεικτικά μόνο παραδείγματα. H πρώτη οικονομική κρίση, το 1825, εμφανίστηκε μόνο την Αγγλία, όπου ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε νωρίτερα από τις άλλες χώρες. Η δεύτερη κρίση το 1836 ξέσπασε στην Αγγλία, αλλά επεκτάθηκε και στις Η.Π.Α. Η τρίτη κρίση, το 1847, αφορούσε πλέον τις Η.Π.Α, την Αγγλία, τη Γαλία και τη Γερμανία. Η κρίση του 1857 ήταν η πρώτη παγκόσμια οικονομική κρίση, ύστερα από την οποία ακολούθησαν εκείνες του 1866,τιυ 1873, του 1882, του 1890, του 1900 και του 1907. Μετά τον Α παγκόσμιο πόλεμο ο καπιταλιστικός κόσμος υποβλήθηκε ξανά στις καταστρεπτικές δράσεις των κρίσεων, δοκίμασε τις κρίσεις του 1920-1921, του 1929-1933 και το 1937-1938. Μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο, έχουμε την πετρελαϊκή κρίση του 1973, ενώ η Ιαπωνική φούσκα που δημιουργήθηκε στις τιμές των περιουσιακών στοιχείων των επιχειρήσεων διήρκησε από το 1986 έως και το 1991. Ας αναφέρουμε τέλος και τη φούσκα των «dot com», δηλαδή των εταιρειών τελευταίας τεχνολογίας και διαδικτύου που αναπτύχθηκε από κερδοσκοπικές κινήσεις κατά την περίοδο από το 1995 έως το 2000. Εικ.3 Εικόνα ανέργων στις Η.Π.Α κατά τη διάρκεια του κραχ του 1929 1.3.2 O Οικονομικός κύκλος Η παραγωγή αναπτύσσεται κυκλικά. Σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα η διαδικασία της αναπαραγωγής διακόπτεται απο την κρίση. Η περίοδος που μεσολαβεί από τη μιά κρίση 25

μέχρι την άλλη ονομάζεται οικονομικός κύκλος. Ο κύκλος αποτελείται απο τέσσερις φάσεις, που ακολουθούν η μία μετά την άλλη. Οι φάσεις αυτές είναι η κρίση, η στασιμότητα-ύφεση, η αναζωογόνηση και η άνοδος. Η κρίση θεωρείται η κύρια φάση του κύκλου, ενώ τα πρώτα συμπτώματα της κρίσης παρουσιάζονται στη σφαίρα της ανταλλαγής. Η πώληση δηλαδή των εμπορευμάτων γίνεται δύσκολη και η δυσκολία αυτή σε ένα κλάδο διαταράσσει βαθμιαία όλη την πορεία της κοινωνικής αναπαραγωγής. Ο επιχειρηματίας,με λίγα λόγια, που δεν πούλησε εμπορεύματα δεν μπορεί να συνεχίσει την παραγωγή έτσι τρέχει στην τράπεζα για να πάρει δάνειο. Η ζήτηση χρημάτων μεγαλώνει, οι τράπεζες, δεν έχουν αρκετή ποσότητα δικών τους κεφαλαίων και χρεοκοπούν. Αρχίζει ο πανικός στο χρηματιστήριο. Οι επιχειρήσεις κλείνουν η μία ματα την άλλη, οι εργάτες μένουν άνεργοι και αυτό μειώνει ακόμα περισσότερο την ζήτηση των ειδών κατανάλωσης. Η πτώση της παραγωγής συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που αποκατασταίνεται η αντιστοιχία ανάμεσα στην παραγωγή και στην απορροφητική ικανότητα της αγοράς 34. Ύστερα από την κρίση έρχεται η περίοδος της στασιμότητας, της ύφεσης. Η παραγωγή δεν μειώνεται, αλλά ούτε αυξάνεται. Ο αριθμός των χρεωκοπημένων επιχειρήσεων και τραπεζών ελαττώνεται. Τα αποθέματα των εμπορευμάτων βαθμιαία απορροφώνται και ένα μέρος από αυτά καταστέφεται για να συγκράτησουν την πτώση των τιμών. Οι επιχειρηματίες που έχουν χρηματικά κεφάλαια, οταν πειστούν πως η κρίση τελείωσε, αρχίζουν να αναζητούν τρόπους τοποθέτησης των κεφαλαιών τους. Η προσφορά του χρήματος μεγαλώνει. Έτσι, συντελείται το πέρασμα στην επόμενη φάση, την αναζωογόνηση. Σ αυτήν την φάση του κύκλου η παραγωγή αυξάνεται γρήγορα οικοδομούνται νέα εργοστάσια, μεγαλώνει η εισροή εμπορευμάτων στην αγορά. Η μανία για κέρδος κυριεύει τους καπιταλιστές, επιδιώκουν να βγάλουν και να πουλήσουν όσο το δυνατό περισσότερα εμπορεύματα. Οι πιστώσεις, οι εμπορικές παραγγελίες, η κερδοσκοπία κρύβουν για ένα διάστημα τον κίνδυνο. Αυτό βέβαια μέχρι η απορροφητική ικανότητα της αγοράς να ξεπεραστεί σημαντικά απο τις διαστάσεις της παραγωγής όπου ξεσπάει νέα κρίση 35. Έτσι, οι κρίσεις αποτελούν απαραίτητο στοιχείο της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Αποκαθιστούν περιοδικά και με βίαιο τρόπο τις αναλογίες της κοινωνικής παραγωγής, οδηγούν στην ανανέωση του πάγιου κεφαλαίου και δημιουργούν τη δυνατότητα μιας νέας ανόδου της παραγωγής. 34 ό.π., 1971,σ.115-116 35 Συλλογικο, 2013. 26