Καππαδοκία Η ιδέα που δεν έλεγε να βγει από το μυαλό μου ξεκίνησε στην Γενεύη, τον περασμένο Ιανουάριο. Σε μία συνάντηση αντιπροσώπων των μελών του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (ΚΕΚ), στο μεγάλο διεκκλησιαστικό κέντρο της ελβετικής πόλης, είδα στην ταμπελίτσα του διπλανού μου, να γράφει το όνομά του με την προσθήκη, Πατριάρχης Σινασσού. Μέχρι να φτάσει η ώρα του καφέ η περιέργειά μου είχε ανεβεί στο ζενίθ για το κατά πού πέφτει η Σινασσός. Στο διάλειμμα μάζεψα όλο το θάρρος μου και ρώτησα ευθέως τον σεβάσμιο «Γέροντα» δίπλα μου, πού βρίσκεται το Πατριαρχείο Σινασσού. Με κοίταξε κάπως περίεργα και ντράπηκα. «Ώστε δεν γνωρίζετε, πού βρίσκεται η Καππαδοκία;», με ρώτησε με έκπληξη. «Σας καλώ να έρθετε μαζί μου στην ετήσια επίσκεψή μου εκεί», συμπλήρωσε και με άφησε εμένα αυτή τη φορά με την έκπληξη στα μάτια. Δεν μου είπε, όμως πότε και εγώ βιαζόμουν. Κάτι με καλούσε σε κείνα τα μέρη, χωρίς να μπορώ να το προσδιορίσω. Έτσι, όταν λίγους μήνες αργότερα, πήρε το μάτι μου σε ένα βελγικό περιοδικό, για ένα ταξίδι, στην Καππαδοκία, δεν δίστασα να ζητήσω πληροφορίες. «Στα ίχνη του Αποστόλου Παύλου», ήταν ο τίτλος του ταξιδιού, που ξεκινούσε από την Αττάλεια, περνούσε από το Ικόνιο και έφτανε στην Καππαδοκία. Το γκρουπ ήταν γαλλόφωνο με τούρκο ξεναγό, πράγμα που πολλές φορές μας έφερε στα όριά μας μαζί του, τον σύζυγό μου κι εμένα, όταν για παράδειγμα ανέφερε από την πρώτη μέρα κιόλας, δείχνοντας τη Ρόδο και την Κω στο μεγάλο χάρτη που άπλωσε μπροστά μας, ότι είναι η «εδαφική συνέχεια» της ηπειρωτικής Τουρκίας, αλλά «δυστυχώς παραχωρήθηκαν» στην Ελλάδα. Πολλοί από το γκρουπ γέλασαν ειρωνικά μαζί του, αλλά η προπαγάνδα έδωσε και πήρε και στη συνέχεια. Απίστευτο! Τον Απόστολο Παύλο και το οδοιπορικό του, ούτε που το ανέφερε κατά τη διάρκεια της ξενάγησης, αν και ήταν ο τίτλος του ταξιδιού. Η ιστορία της περιοχής, πάντα κατά τον ξεναγό μας, άρχιζε εκεί γύρω στον 12 ον αιώνα, όταν περιήλθε στην διοίκηση των Σελτζούκων και αμέσως μετά των Οσμανλίδων (Οθωμανών) που επέδραμαν από ανατολάς και έγιναν η απαρχή του σημερινού τουρκικού κράτους. Διέγραψε ασυζητητί κεφάλαια της Καινής Διαθήκης, από τις Πράξεις των Αποστόλων, που 1
μιλάνε για τα ιεραποστολικά ταξίδια του Αποστόλου Παύλου στα μέρη αυτά, που τότε ήταν, βέβαια, μια Ρωμαϊκή επαρχία. Καλό, πάντως, να γνωρίζει κανείς τι ακούγεται από την άλλη πλευρά Εκεί γύρω στο Ικόνιο οι πινακίδες στο δρόμο μαρτυρούσαν για πόλεις, όπως η Δέρβη και η Λύστρα, όπου ο Απόστολος Παύλος κατέθεσε την ψυχή του για την υπόθεση του Ευαγγελίου. Όταν ήταν στη Λύστρα, Ιουδαίοι από την Αντιόχεια και το Ικόνιο κατέφτασαν και «πείσαντες τους όχλους και λιθοβολήσαντες τον Παύλον, έσυραν έξω της πόλεως, νομίσαντες ότι απέθανεν» (Πράξεις των Αποστόλων, κεφάλαιο ιδ 19). Εκείνος, όμως, «την επαύριον εισήλθε μετά του Βαρνάβα εις Δέρβη και αφού εκήρυξαν το ευαγγέλιον εν τη πόλει εκείνη και εμαθήτευσαν ικανούς υπέστρεψαν εις την Λύστραν και Ικόνιον και Αντιόχειαν (εδ. 20-22). Η Δέρβη σήμερα, όπως και το Ικόνιο είναι τα θρησκευτικά κέντρα των «περιστρεφόμενων Δερβήσιδων», μιας «φτηνής» τουριστικής ατραξιόν. Η φιλοσοφία πίσω από την κίνηση αυτή δύσπεπτη και σκοτεινή. Ούτε το ίδιο το Ισλάμ, δεν την αναγνωρίζει στους κόλπους του. Ο Παύλος και ο Βαρνάβας πήραν, τον καιρό εκείνο, τον δρόμο για την Παμφυλία και «κηρύξαντες τον λόγον εν Πέργη κατέβησαν εις Αττάλειαν και εκείθεν απέπλευσαν εις Αντιόχειαν» (εδ. 25-26). Σήμερα η Αττάλεια με την απέραντη παραλία της, επονομάζεται «Τουρκική Ριβιέρα» και δέχεται κατά χιλιάδες, καθημερινά, τους διψασμένους για ήλιο Βορειοευρωπαίους. Αλλά και μέσα στα πλέον σύγχρονα τσιμεντένια μεγαθήρια της παραλιακής να είσαι, στις 4 και κάτι το πρωί εισβάλλει απ έξω και στη διαπασών, η ηλεκτρονική φωνή του Μουεζίνη για την πρώτη πρωινή προσευχή. Ήταν για μια βδομάδα, αναγκαστικά, το πρωινό μας ξύπνημα, όπου κι αν βρεθήκαμε. Το δικό μας λεωφορείο άφηνε το Ικόνιο με κατεύθυνση την Αρχελαϊδα (από τον τελευταίο βασιλιά της Καππαδοκίας, Αρχέλαο) σημερινό Aksaray και την Καρβάλη σημερινό Güzelyurt. Είναι η περιοχή της Ναζιανζού, όπου έζησε και έδρασε ο ένας από τους Καππαδοκείς Πατέρες, Γρηγόριος ο επονομαζόμενος και Ναζιανζινός. Η Καισάρεια, η γενέτειρα του Βασιλείου του Μεγάλου και η Νύσσα, όπου έδρασε ο τρίτος από τους Πατέρες, Γρηγόριος ο Νύσσης, δεν απέχουν παρά μόνο λίγες δεκάδες 2
χιλιόμετρα μεταξύ τους. Είχα διαβάσει ότι κάπου υπάρχουν κάποιες μικρές εκκλησούλες, σημάδια μιας άλλης εποχής, αλλά ο ξεναγός μας δεν τα είχε υπόψη του! Τίποτα στο σήμερα δεν έδειχνε το χριστιανικό χθες, για μια περιοχή της Μικράς Ασίας, που κατείχε ένα σημαντικό μέρος στην καρδιά του Αποστόλου Παύλου από την Ταρσό και κυριολεκτικά την είχε οργώσει μαζί με τους συνεργάτες του. Μόνο κάποιοι «μιναρέδες» στα χωριά, έδειχναν ξεκάθαρα, ότι θα πρέπει παλιά να ήταν καμπαναριά χριστιανικών εκκλησιών. Κάπου σε μια διασταύρωση του αυτοκινητόδρομου με κατεύθυνση δεξιά προς Καισάρεια (Kayseri) και ευθεία προς Άγκυρα πήρε το μάτι μου ένα όνομα που με έκανε να ριγήσω: Afyonkarahisar! Το Αφιόν-καραχισάρ του παππού μου, από την μεριά της μητέρας μου, που το ακούγαμε πολύ συχνά από παιδιά, μιας και μέναμε στο ίδιο σπίτι. Όταν τον στεναχωρούσαμε και για να ξεσκάσει άρχιζε τις ιστορίες του για τις μάχες του ελληνικού στρατού, στον οποίον εκτελούσε χρέη καφετζή, μη μπορώντας λόγω φυσικής αδυναμίας να καταταγεί, ως στρατιώτης. Δήλωσε λοιπόν μαζί με έναν συγχωριανό του, εθελοντής καφετζής στη Μικρασιατική εκστρατεία, θέλοντας να υπηρετήσει την πατρίδα του, όπως μπορούσε. Ήταν πολύ χωρατατζής άνθρωπος και όλο τον παρακαλούσαμε να μας πει την ιστορία, με τον έλληνα λοχαγό, γιατί ξέραμε πως του άρεσε να την διηγείται. Ο ελληνικός στρατός οπισθοχωρούσε και ένας κατάκοπος και κατασκονισμένος έλληνας αξιωματικός μπήκε στην τέντα τους να πιεί ένα 3
ποτήρι νερό και έναν «μισό»! Τον λυπήθηκε ο παππούς μου και σε συνεννόηση με τον συνέταιρο του πήγε ένα ολόκληρο φλιτζάνι καφέ, λέγοντάς του ότι δεν πειράζει να πληρώσει τον «μισό», όπως τον παράγγειλε. Δεν ήταν εκεί για να καζαντίσουν (πλουτίσουν), πρόσθεσε. Ο λοχαγός κατάλαβε την παρανόηση και γέλασε. Τι ζητούσε κι αυτός ο χριστιανός τέτοιες στιγμές, ιδιαίτερες περιποιήσεις; Τους πήρε και τους δυο παράμερα, νέα παλικάρια τότε και τους ρώτησε από πού ήρθαν. Μαθαίνοντας, τους είπε να σηκωθούν και να φύγουν το γρηγορότερο από κει γιατί έρχονται οι τούρκοι και δεν αφήνουν τίποτα όρθιο. Ακολούθησαν τη συμβουλή του και έτσι γλύτωσαν. Τα μάτια του παππού Χρήστου γέμιζαν όμως δάκρυα, όταν στο τέλος κάθε φορά έκλεινε την ιστορία του: «Αφιόν-καραχισάρ, χίλια εννιακόσα τόσα, καταστροφή Μικράς Ασίας» Πώς επέζησαν σ αυτές τις ατέλειωτες και αφιλόξενες στέπες, που αρχίζουν από το Ικόνιο και προς το βορρά, ήταν μια άλλη ιστορία. Ο άλλος ο παππούς μου, από την πλευρά του πατέρα μου, που ήταν τακτικός στρατιώτης του ελληνικού στρατού, μας έλεγε για θριαμβευτικές μάχες στο Εσκί Σεχίρ και αλλού. Κάπου στη μέση συναντήθηκαν. Δυο ρουμελιώτες συγχωριανοί στα βάθη της Ασίας, που γύρισαν από κείνη τη λαίλαπα σώοι στο χωριό τους, έκαναν οικογένειες και απέκτησαν παιδιά, τους γονείς μου. Όλα τα παιδικά μου χρόνια τα πέρασα με αυτές τις ιστορίες και εκείνη τη στιγμή μέσα στο λεωφορείο, αντικρίζοντας απροειδοποίητα μπροστά μου την πινακίδα με το όνομα, Αφιόνκαραχισάρ, κατάλαβα, για πρώτη φορά, γιατί ένοιωθα πάντα να με τραβούν αυτά τα χώματα Τι να πρωτογράψω για τις εντυπώσεις μου από την Καππαδοκία, την οποία δεν γύρισα, όπως θα ήθελα, γιατί άλλα είχε στο νου του ο ξεναγός μας. Με εντυπωσίασαν οι γεωπυραμίδες, διαφορετική η μια από την άλλη, οι υπόγειες πολιτείες, οι διαφορετικές πεδιάδες ανάμεσά τους, οι εκκλησίες, που ήταν λαξευμένες στους βράχους της Καππαδοκίας, όσες, βέβαια έχουν διασωθεί. Κάποιες πηγές μιλάνε ότι υπήρχαν χιλιάδες. Ολόκληρα μοναστήρια με τοιχογραφίες, μισοσβησμένες βέβαια ιδιαίτερα στο πρόσωπο και σε ό,τι μπορούσε να δηλώσει χριστιανικό 4
μνημείο. Ευτυχώς για κάποια, που πρόλαβε η Unesco και κήρυξε την περιοχή, Ανοικτό Μουσείο και Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Μόνο με αερόστατο μπορείς να την πλησιάσεις στην φυσική της ομορφιά. Το τολμήσαμε και άξιζε, παρά το εγερτήριο στις τέσσερις και μισή το πρωί και αφού μας είχε ξυπνήσει ο Μουεζίνης στις τέσσερις και κάτι. Το αερόστατο ανεβαίνει πάντα πριν την ανατολή του ήλιου, αλλά η θέα από ψηλά ήταν ανεπανάληπτη, λες και πας σε άλλον πλανήτη. Τόση ομορφιά σκόρπισε ο Πλάστης σε κείνα τα μέρη Με τον βυζαντινό αυτοκράτορα, Νικηφόρο Φωκά, οι τοιχογραφίες είναι πλέον συμμετρικές και ισορροπημένες, όπως και οι ναοί που τις φιλοξενούν. Είδαμε ολόκληρες εκκλησίες λαξευμένες στο βράχο, με κίονες και κεντρικό θόλο σε σύστημα σταυροθολίου, όπως η Εκκλησία του Μήλου από τις πολλές μηλιές που υπήρχαν κοντά και η δίπατη Σκοτεινή Εκκλησία, με ένα μικρό μόνο άνοιγμα από το διάδρομο της εισόδου, που φτάνει κανείς αφού ανέβει κάποια σκαλοπάτια. Σ αυτή την εκκλησία σώζονται και οι περισσότερες τοιχογραφίες με τον Μυστικό Δείπνο, την Σταύρωση κ.ά. 5
Χάζεψα το εκκλησάκι της Αγίας Αικατερίνης, με τους δυο λαξευμένους τάφους και την Εκκλησία των Στεφάνων, την μεγαλύτερη των Βράχων. Εκεί υπάρχει η απεικόνιση της Σταύρωσης του Ιησού, με υπέρμετρα μεγάλες παλάμες. Θυμήθηκα το «επί των παλαμών μου σε εζωγράφισα»! Στο δρόμο του Κοράματος-Βάνησας, σημερινό Avanos, βρίσκεται το χωριό Τσαβουσίν, με τα χαρακτηριστικά λίθινα σπίτια γύρω από έναν όγκο βράχων σα βουνό. Σεισμοί και διαβρώσεις έχουν επιτελέσει το έργο τους, αλλά οι παλιές δόξες διακρίνονται ακόμα. Πώς μπορούσαν να ζουν άνθρωποι εκεί μέσα στα βράχια; Ρώτησα τον ξεναγό για το χωριό Ζιντζίδερε, με ρώτησε γιατί το θέλω. Δεν έδωσα συνέχεια. Τι να του πω, ότι ήθελα πολύ να δω το Δημαρχείο εκεί, που στα χρόνια εκείνα ήταν Ευαγγελική Εκκλησία και που η καμπάνα της βρίσκεται τώρα στην Αθήνα, στο Κουκάκι, στην Β Ευαγγελική Εκκλησία, που δημιουργήθηκε από τους πρόσφυγες, που ήλθαν στην Ελλάδα, μετά την καταστροφή και την αναγκαστική φυγή τους από τα μέρη εκείνα; Είχα ακούσει, ότι μια γυναίκα την κουβάλησε μέχρις εκεί που βρίσκεται τώρα. Πρέπει να πάω να τη δω αυτή την καμπάνα, πρέπει να μάθω περισσότερα Ο ξεναγός μετά από ώρα με πλησίασε και μου έδειξε μέσω Google, ότι ένα χωριό με ένα τέτοιο όνομα βρίσκεται κάπου προς την Καισάρεια, ογδόντα χιλιόμετρα από κει που βρισκόμασταν. Κάπου 20 χιλιόμετρα νότια, βρίσκεται το Προκόπιον, σημερινό Ürgüp, όπου εικάζεται ότι έφτασε και ο Απόστολος Παύλος σε ένα από τα ταξίδια του, ανατολικά της Νεάπολης, σημερινό Nevsehir και στο μεσαίο 6
τμήμα του ποταμού Αλυ. Ναι, είναι ο γνωστός ποταμός του Ξενοφώντα και του Μέγα Αλέξανδρου! Τα πρώτα σπίτια του ήταν χτιστά από πέτρα και δίπατα. Σε κάποια διακρίναμε στην πέτρα χαραγμένα ελληνικά γράμματα. Αυτό θα ήταν και το τέλος του προγράμματος της ημέρας, αν ο ξεναγός δεν ρωτούσε από το μικρόφωνο και πριν πάρουμε το δρόμο της επιστροφής, αν θέλαμε να επισκεφτούμε, 5 χιλιόμετρα νότια του Προκοπίου, το χωριό Μουσταφά-πασσά, την παλιά Σινασσό, πρόσθεσε με νόημα κοιτάζοντας προς τα τελευταία καθίσματα. Νομίζω μου έκανε χάρη Εμείς είχαμε σκεφτεί ακόμη και ταξί να πέρναμε από το Προκόπιον, ειδικά για να την επισκεφτούμε. Η Σινασσός ήταν το ταξίδι! 7 Αφήσαμε τις ευγένειες κατά μέρος ξεσηκώνοντας και τους πιο κουρασμένους να γνεύσουν καταφατικά. Στο δρόμο μας είπε να προσέξουμε τις όμορφες προσόψεις των σπιτιών, δείγματα μιας τέχνης του 19 ου αιώνα κυρίως, που περνούσε με επιμέλεια από τον πατέρα στον γιό. Σταματήσαμε στην κάτω πλατεία, μπροστά στην εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Επιτέλους μια εκκλησία! «Ανηγέρθη 1729 επεσκευάσθη 1850», έγραφε σε μια μαρμάρινη παλαιά πλάκα πάνω από την πόρτα. Δεν μπορέσαμε να μπούμε μέσα γιατί ήταν κλειστή εκείνη την ώρα. Γυρίσαμε τον περίβολο της εκκλησίας και κάτσαμε στο σκαλοπάτι της εισόδου. Πόσα πόδια το πάτησαν; Και η μεγάλη στρογγυλή πέτρα στο πλάι σε τι
να χρησίμευε άραγε; Βιαστήκαμε, γιατί δεν είχαμε και πολύ χρόνο, να χωθούμε στα δρομάκια του χωριού, με πρώτο και καλύτερο το «Hamam Sokaci», όπως έγραφε. Ακόμη φαίνεται ότι ήταν από παλιά κεφαλοχώρι και πολύ πλούσιο μάλιστα. Εύφορα και τα εδάφη γύρω. Τα πέτρινα σπίτια με τα ιδιαίτερα «ελληνικά» παράθυρα, που δεν τα είδαμε αλλού στην περιοχή, ίσως γιατί έχουν γκρεμιστεί. Εδώ είχαν χτίσει, ευτυχώς, σε πέτρα! «Εν έτει σωτηρίω 1865», ήταν χαραγμένο στη πέτρα πάνω από την είσοδο σ ένα από αυτά. Είδαμε μια πινακίδα που έγραφε, «Ελληνικό σπίτι» και τρέξαμε με λαχτάρα, αλλά ήταν εστιατόριο! Η διαρρύθμιση βέβαια η ίδια, όπως το είχαν αφήσει το πλουσιόσπιτο αυτό οι παλιοί του νοικοκυραίοι, αλλά τι να το κάνεις χωρίς ψυχή; Έκοψα ένα κλωναράκι από την ολάνθιστη μηλιά της αυλής να το έχω για ενθύμιο. Σταματάω εδώ Άλτα Φίλου-Πατσαντάρα Βρυξέλλες, Μάρτιος 2013 8