ΑΠΑΝΣΗΕΙ ΣΟΤ ΔΙΑΓΩΝΙΜΑΣΟ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «οἱ γὰρ νομοθέται < ἀγαθὴ φαύλης» και «Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας< μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.» Βλ. φροντιστηριακό βιβλίο. Β1. «ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται»: να βρείτε ποιο θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος φιλοσοφικών εννοιών δηλώνεται στο συγκεκριμένο χωρίο και με ποιο τρόπο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί αυτές τις έννοιες στα παραπάνω αποσπάσματα, προκειμένου να ενισχύσει την επιχειρηματολογία του για τον επίκτητο χαρακτήρα της ηθικής αρετής. Στο συγκεκριμένο χωρίο ο Αριστοτέλης συνεχίζοντας την επιχειρηματολογία του για την απόκτηση της ηθικής αρετής αναφέρει τις έννοιες γένεσις και φθορά, μέσω των οποίων περιγράφεται η αέναη διαδικασία γέννησης- αφανισμού, ζωής-θανάτου που καθορίζει το υλικό σύμπαν. Αυτές αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος ήδη από τις απαρχές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, ενώ και ένα έργο του Αριστοτέλη φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο Περί γενέσεως καὶ φθορᾶς. Εύστοχη μάλιστα είναι και η παρατήρηση του Ingemar During στο έργο του Αριστοτέλης: «η φυσική διαδικασία είναι μονόδρομη: γένεση - αύξηση - τελείωση παρακμή - φθορά. Αυτή είναι η κυρίαρχη ιδέα στη φιλοσοφία του τέλους η οποία βασίζεται σε δεδομένα της εμπειρίας». Στα Ηθικά Νικομάχεια λοιπόν, ο φιλόσοφος καταδεικνύει τη σχέση που έχουν τα αντιθετικά μέλη του ζεύγους (γέννηση- φθορά) με τον εθισμό και την ηθική πράξη. Κάθε αρετή για τους ίδιους λόγους και χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα γεννιέται και με την καλή εξάσκηση κατακτιέται, ενώ με την κακή εξάσκηση χάνεται. Συγκρίνοντας μάλιστα τις ηθικές αρετές με τις τέχνες (βάναυσες ή καλές), ο Αριστοτέλης επισημαίνει δύο διαφορετικούς τρόπους άσκησής τους, οι οποίοι καθορίζουν με τη σειρά τους, την ποιότητα των ενεργούντων προσώπων: ένας άνθρωπος, παραδείγματος χάριν, γίνεται καλός οικοδόμος ή κιθαριστής ασκώντας με σωστό τρόπο (εὖ) την αντίστοιχη τέχνη και κακός οικοδόμος ή κιθαριστής, ασκώντας την με λανθασμένο (κακῶς). Δεν αρκεί, λοιπόν, απλώς να εξασκείται ένας άνθρωπος σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά να εξασκείται σε καλές και σωστές πράξεις. Αυτό το βλέπουμε τόσο στις τέχνες όσο και στις ηθικές αρετές. Κάποιος δηλαδή μπορεί να γίνει καλός οικοδόμος, όχι αν οικοδομεί συνεχώς, αλλά μόνο αν εξασκηθεί στο σωστό χτίσιμο, και καλός κιθαριστής, όχι αν παίζει συνεχώς κιθάρα, αλλά μόνο αν εξασκηθεί να παίζει σωστά. Αναλόγως, στο πεδίο της ηθικής, ένας άνθρωπος, ο Σελίδα 5 από 10
οποίος στην καθημερινή συναναστροφή του με τους άλλους συμπεριφέρεται με δίκαιο τρόπο γίνεται δίκαιος ενώ αντιθέτως, όποιος συμπεριφέρεται με άδικο τρόπο γίνεται άδικος. Στις πράξεις φόβου («τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς»), άλλος συνηθίζει να δείχνει θάρρος και γίνεται ανδρείος, ενώ άλλος συνηθίζει να φοβάται και γίνεται δειλός («ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί»). Σχετικά με τις επιθυμίες («τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας»), άλλος τις αντιμετωπίζει με σύνεση και εγκράτεια και γίνεται συνετός, ενώ κάποιος άλλος ακολουθώντας διαφορετικό τρόπο συμπεριφοράς ξεφεύγει από τα όρια του μέτρου και γίνεται ακόλαστος («οἳ μὲν γὰρ σώφρονες οἳ δὲ ἀκόλαστοι»). Με όσες πάλι πράξεις προξενούν οργή («τὰ περὶ τὰς ὀργάς»), άλλος ακολουθώντας έναν ήπιο τρόπο συμπεριφοράς γίνεται ήρεμος, ενώ άλλος ακολουθώντας την αντίθετη συμπεριφορά γίνεται ευέξαπτος («οἳ μὲν πρᾶοι (οἳ δὲ) ὀργίλοι»). Όπως λοιπόν συμβαίνει με τις τέχνες έτσι και με τις ηθικές αρετές, η ανάπτυξη και η φθορά τους οφείλεται στους ίδιους παράγοντες και αιτίες (ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη), στον τρόπο δηλαδή, με τον οποίο ασκούνται από κάθε άνθρωπο στην πράξη. Μέσα από τον εθισμό, μέσα από την επαναληπτική τέλεση ορισμένων πράξεων (δικαιοσύνης ή αδικίας, γενναιότητας ή δειλίας, εγκράτειας ή ακολασίας κ.τ.λ), και την αντίστοιχη εκδήλωση συγκεκριμένων ψυχικών διαθέσεων (πραότητα, οργή κ.τ.λ), ο άνθρωπος αποκτά σταδιακά τις ανάλογες ἕξεις, τις σταθερές δηλαδή, εκείνες συνήθειες, τα πάγια γνωρίσματα του χαρακτήρα του (γενναίος ή δειλός, δίκαιος ή άδικος, εγκρατής ή ακόλαστος, πράος ή ευέξαπτος). Καταδεικνύοντας μ αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης την άρρηκτη αυτή σχέση ηθικής πράξης και ηθικής αρετής, προσθέτει ένα επιπλέον αποδεικτικό στοιχείο για το χαρακτήρα της ηθικής αρετής: δεν είναι μια έμφυτη ιδιότητα του ανθρώπου, κάτι που ενυπάρχει μέσα του από τη στιγμή της γέννησής του αλλά μία ιδιότητα επίκτητη, που εμφανίζεται και αναπτύσσεται στον καθένα μέσα από τον ορθό τρόπο άσκησής του στις ενάρετες πράξεις. B2. «Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί», «Οὐ μικρὸν οὖν < μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν» : να αναλύσετε και να σχολιάσετε τις απόψεις που εκφράζει στα συγκεκριμένα αποσπάσματα ο Αριστοτέλης σχετικά με τον ρόλο της διδασκαλίας στην απόκτηση της ηθικής αρετής. τη συνέχεια να αναφέρετε αν θα μπορούσαν να έχουν κάποια σημασία στην εποχή μας για την αγωγή της νέας γενιάς. Ο Αριστοτέλης στην τρίτη ενότητα, επισημαίνει τη συμβολή της διδασκαλίας στην ανάπτυξη και των ηθικών αρετών αναγνωρίζοντας τον εθισμό ως βασική διαδικασία απόκτησής τους. Η πρόσληψη δηλαδή των ηθικών αρετών οφείλεται στον εθισμό, για αυτό και την κύρια ευθύνη για την απόκτησή τους τη φέρει το ίδιο το άτομο. Από τη βούληση και τη διάθεση του κάθε ανθρώπου να εθιστεί σε ηθικές πράξεις και Σελίδα 6 από 10
συμπεριφορές εξαρτάται η απόκτηση των αντίστοιχων ηθικών αρετών-ιδιοτήτων. Σε αυτήν ακριβώς τη διαδικασία εθισμού του ανθρώπου, κυρίως του νέου, στην ηθική αρετή, ο ρόλος του δασκάλου καθίσταται αναγκαίος και απαραίτητος. Ο δάσκαλος δηλαδή θα διδάξει τους κανόνες της αρετής, τους τρόπους εφαρμογής αυτών και θα εκπαιδεύσει στην ορθή άσκηση. Για να επισημάνει μάλιστα το ρόλο της άσκησης και του δασκάλου χρησιμοποιεί υποθετικό συλλογισμό με αρνητική διατύπωση (Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει). Το ίδιο απαραίτητος είναι ο δάσκαλος και στις τέχνες, διότι αυτός θα διδάξει τον ασκούμενο σε μια τέχνη τους κανόνες της και τον σωστό τρόπο εφαρμογής τους. Αυτός ακριβώς είναι και ο ρόλος του νομοθέτη στην πόλη: χρησιμοποιώντας σωστούς νόμους, θα ορίσει τους κανόνες της δίκαιης και ηθικής συμπεριφοράς μέσα στην πόλη και έτσι θα οδηγήσει τους πολίτες στην κατάκτηση των ηθικών αρετών. Συνεχίζοντας το συλλογισμό του στην τέταρτη ενότητα αναφέρεται στην μεγάλη παιδαγωγική αξία του εθισμού για την απόκτηση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας. Δεδομένου δηλαδή ότι η ανάπτυξη ή η φθορά των ηθικών αρετών εξαρτάται από τον ορθό ή λανθασμένο αντιστοίχως, τρόπο άσκησής τους με άλλα λόγια, αφού η ποιότητα των πράξεων καθορίζει την ποιότητα των ἕξεων των ανθρώπων- η έγκαιρη έναρξη της ηθικής διαπαιδαγώγησης των νέων προβάλλεται από τον Αριστοτέλη ως αίτημα υψίστης σημασίας (Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν). O άνθρωπος από την παιδική του ηλικία και σε όλη τη διάρκεια της ζωής του διδάσκεται από τους ίδιους τους φορείς κοινωνικοποίησής του (τους γονείς-οικογένεια, τους δασκάλους-σχολείο, τους νομοθέτες-πόλη) τον ορθό τρόπο άσκησής (εθισμού) του στις ενάρετες πράξεις. H επιδίωξη μάλιστα, κάθε νομοθέτη με την άσκηση του νομοθετικού του λειτουργήματος είναι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ηθική αρτίωση των πολιτών, η οποία επιτυγχάνεται με τον εθισμό τους μέσω των νόμων στην εκδήλωση ορθών συμπεριφορών. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό αυτή η διαδικασία της διαμόρφωσης της ηθικής συνείδησης του ατόμου να ξεκινά από πολύ μικρή ηλικία, γιατί απαιτεί πολύ χρόνο. Ο Αριστοτέλης, ως βαθύς μελετητής της ανθρώπινης φύσης, γνώριζε ότι ο χαρακτήρας κάθε ανθρώπου είναι πιο εύπλαστος κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του, όταν και είναι ακόμη αδιαμόρφωτος και επομένως πιο δεκτικός σε εξωτερικά ερεθίσματα και επιδράσεις. Για τον λόγο αυτό επεσήμαινε σε κάθε ευκαιρία που του δινόταν (όπως εδώ) την ανάγκη να ξεκινήσει έγκαιρα («εὐθὺς ἐκ νέων») η ηθική διαπαιδαγώγησή του, ώστε να επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Τη συγκεκριμένη μάλιστα άποψη υποστήριζε και ο Πλάτωνας. Εδώ για να τονίσει την μεγάλη παιδαγωγική σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών χρησιμοποιεί πολλά εκφραστικά μέσα όπως το σχήμα επιδιόρθωσης («οὐ μικρὸν οὖν < μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»), το σχήμα λιτότητας («οὐ μικρὸν»), το σχήμα άρσης και θέσης («οὐ μικρὸν < ἀλλὰ πάμπολυ»), την υπερβολή («τὸ πᾶν») και την ανιούσα κλιμάκωση («οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν»). Σελίδα 7 από 10
Αναλύοντας λοιπόν τις παραπάνω παιδαγωγικές αντιλήψεις του φιλοσόφου βλέπουμε ότι συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για το ρόλο της αγωγής. Η σωκρατική θέση για το διδακτόν της αρετής συνεχίστηκε από τον Αριστοτέλη φτάνοντας μέχρι τη σημερινή εποχή. Για ακόμη μια φορά διαπιστώνουμε τη διαχρονικότητα αυτών των απόψεων καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, αλλά κατακτώνται με τη σωστή άσκηση, με τη διαρκή επανάληψη ηθικών πράξεων από την παιδική ηλικία. Β3. Πότε επέστρεψε ο Αριστοτέλης στην Αθήνα, σε ποιο χώρο συνέχισε τη διδασκαλία του, πόσο έμεινε και ποια επιστημονική δραστηριότητα επέδειξε; Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 145-6 (Στη Μακεδονία ο Αριστοτέλης έμεινε<τα Ἠθικὰ Νικομάχεια) B4. α. ἁμαρτάνουσιν, φθείρεται: για το καθένα από τα παραπάνω ρήματα να γράψετε δύο ετυμολογικά συγγενείς λέξεις στη νέα ελληνική. ἁμαρτάνουσιν: αμαρτία, αμάρτημα, αμαρτωλός, αναμάρτητος φθείρεται: φθορά φθαρτός, διαφθορέας, ψυχοφθόρος, αδιάφθορος, διεφθαρμένος β. διάλειμμα, καχεκτικός, συνάλλαγμα, στρεβλός, ποιότητα, δόση: να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι παραπάνω λέξεις που σας δίνονται. διάλειμμα: λοιποί καχεκτικός: κακοί, κακῶς, εἶχεν, ἔχει, ἕξεις συνάλλαγμα: συναλλάγμασι στρεβλός: ἀναστρέφεσθαι ποιότητα: ποιοῦσιν, ποιάς δόση: ἀποδιδόναι Σελίδα 8 από 10 ΑΔΙΔΑΚΣΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Αυτή βέβαια, η συνέλευση του λαού κλήθηκε (για να αποφασίσει) για τη δική μας προετοιμασία, με ποιο τρόπο πρέπει να εκπλεύσουμε στη Σικελία εγώ ωστόσο, νομίζω ότι πρέπει να σκεφτούμε ακόμη για αυτό το ίδιο το θέμα (για την ουσία αυτού του ζητήματος), εάν δηλαδή, είναι συμφέρον να στείλουμε τα πλοία μας, και να μην αναλάβουμε κατόπιν τόσο βραχείας σκέψης για σπουδαία ζητήματα, έναν πόλεμο που δε μας αφορά, παρασυρόμενοι από ξένους. Και βέβαια, αυτό (η εκστρατεία) σε
μένα τουλάχιστον, φέρει τιμή και για τη δική μου ζωή φοβάμαι λιγότερο από κάθε άλλον άνθρωπο, αν και θεωρώ ότι είναι ομοίως (εξ ίσου) καλός πολίτης, όποιος τυχόν προνοεί και για τη ζωή του και για την περιουσία του γιατί κυρίως, ένας τέτοιος άνθρωπος θέλει χάριν του προσωπικού του συμφέροντος να ευδοκιμούν και τα πράγματα της πόλεως. Γ2. α) Να γράψετε τους παρακάτω τύπους σύμφωνα με την υπόδειξη: ὅ,τι : να κλιθεί στον άλλο αριθμό: ἅτινα-ἅττα, ὧντινων, οἷστισι(ν), ἅτινα-ἅττα τὰς ναῦς: γενική και δοτική ενικού και πληθυντικού: τῆς νεὼς, τῇ νηί, τῶν νεῶν, ταῖς ναυσὶ(ν) βραχείᾳ βουλῇ: ονομαστική και αιτιατική πληθυντικού: αἱ βραχεῖαι βουλαί, τὰς βραχείας βουλὰς μεγάλων πραγμάτων: αιτιατική ενικού και δοτική πληθυντικού: τὸ μέγα πρᾶγμα, τοῖς μεγάλοις πράγμασι(ν) τοιούτου: αιτιατική ενικού και πληθυντικού και στα τρία γένη: τοιοῦτον, τοιαύτην, τοιοῦτο(ν) / τοιούτους, τοιαύτας, τοιαῦτα ἐμαυτοῦ: η ίδια πτώση στον άλλο αριθμό και στα τρία πρόσωπα: ἡμῶν αὐτῶν, ὑμῶν αὐτῶν, ἑαυτῶν - σφῶν αὐτῶν - αὑτῶν β) βραχείᾳ, ἀγαθόν: να σχηματίσετε το επίρρημα των παραπάνω επιθέτων και στους τρεις βαθμούς (αν υπάρχουν περισσότεροι από ένας γραμματικοί τύποι να γραφούν όλοι, ανεξαρτήτως της σημασιολογικής τους διαφοροποίησης) βραχείᾳ: βραχέως, βραχύτερον, βραχύτατα ἀγαθόν: εὖ, ἄμεινον, ἄριστα βέλτιον, βέλτιστα κρεῖττον, κράτιστα (λῷον) γ) Να γραφούν οι ζητούμενοι τύποι: ξυνελέγη: β ενικό ευκτικής και προστακτικής(στον ίδιο χρόνο και φωνή): ξυλλεγείης, ξυλλέγηθι σκέψασθαι: ο ίδιος τύπος στον ενεστώτα και στον παρακείμενο: σκοπεῖσθαι (ή και σκοπεῖν), ἐσκέφθαι Σελίδα 9 από 10
πειθομένους: γ πληθυντικό οριστικής παρατατικού και μέλλοντα (στην ίδια φωνή): ἐπείθοντο, πείσονται ἄρασθαι: β ενικό οριστικής ενεστώτα και μέλλοντα (στην ίδια φωνή): αἴρει (αἴρῃ), ἀρῇ (ἀρεῖ) νομίζων: ο ίδιος τύπος στους υπόλοιπους χρόνους (στην ίδια φωνή): νομιῶν, νομίσας, νενομικώς ὀρθοῦσθαι: γ ενικό υποτακτικής και προστακτικής ενεστώτα (στην ίδια φωνή): ὀρθῶται, ὀρθούτω Γ3. α) Να προσδιορίσετε τη συντακτική λειτουργία των παρακάτω λέξεων (να δηλώσετε τον όρο που αυτές συμπληρώνουν ή προσδιορίζουν): ἐμοί, σκέψασθαι, βουλῇ, ἀνδράσιν, πόλεμον, ἑτέρων. ἐμοί: δοτική προσωπική από το απρ. ρ. δοκεῖ. σκέψασθαι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο στο χρῆναι. βουλῇ: δοτική, ως επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο ἄρασθαι. ἀνδράσιν: αντικείμενο στη μτχ. πειθομένους. πόλεμον: αντικείμενο στο απαρέμφατο ἄρασθαι. ἑτέρων: γενική συγκριτική από το επιρρ. ἧσσον. β) «Καίτοι ἔγωγε< ὀρθοῦσθαι»: στο συγκεκριμένο απόσπασμα να βρείτε και να χαρακτηρίσετε συντακτικά τις προτάσεις που περιέχουν ἄν (κύριες ή δευτερεύουσες) και στη συνέχεια να αναγνωρίσετε τον λανθάνοντα υποθετικό λόγο που υπάρχει σ αυτό. ὅς ἄν καὶ τοῦ σώματός τι και τῆς οὐσίας προνοῆται: δευτερεύουσα, αναφορικήυποθετική πρόταση. Εκφέρεται με αοριστολογικό ἄν συντασσόμενο με υποτακτική (προνοῆται) γιατί λανθάνει υποθετικός λόγος που δηλώνει την αόριστη επανάληψη στο παρόν-μέλλον. Η απόδοση της αναφορικής-υποθετικής δευτ. πρτ. είναι το ειδικό απαρέμφατο εἶναι (ενεστώτας), το οποίο με τη σειρά του, εξαρτάται από τη μτχ. νομίζων/ Εξαρτημένος Υποθετικός Λόγος. μάλιστα γὰρ ἄν ὁ τοιοῦτος καὶ τὰ τῆς πόλεως δι ἑαυτὸν βούλοιτο ὁρθοῦσθαι: κύρια πρόταση κρίσεως. Εκφέρεται με δυνητική ευκτική [δυνητικό ἄν + ευκτική (βούλοιτο)] γιατί δηλώνει το δυνατόν να γίνει στο παρόν-μέλλον. Σελίδα 10 από 10