Πέριξ των εκβολών της Νέδας μικρό χρονικό από Βασίλη Σαλταγιάννη Η Νέδα κρατάει το όνομά της από την ελληνική μυθολογία. Ήταν η νύμφη που πρώτη κράτησε στα χέρια της τον νεογέννητο Δία, μιας και κατά την αντίστοιχη παραλλαγή του μύθου, στο Λύκαιον όρος ανατράφηκε ο αρχηγός των Ολύμπιων Θεών. Η Ρέα, σύζυγος του Κρόνου, γέννησε τον Δία στο βουνό. Φοβούμενη όμως ότι ο Κρόνος θα καταπιεί το νεογέννητο, όπως και τα προηγούμενα παιδιά του, τον ξεγέλασε και το έδωσε στη Νύμφη Νέδα, κόρη του Ωκεανού. Η δημιουργία του ποταμού οφείλεται στη Ρέα και το όνομα του στην Νύμφη που μεγάλωσε τον Δία. Ο ποταμός Νέδα είναι ένα όμορφο ορεινό ποτάμι που πηγάζει από το βουνό Λύκαιο. Τριανταδύο χιλιόμετρα είναι το συνολικό του μήκος. Μικροί καταρράκτες δημιουργούνται στο πέρασμα του καταπράσινου ποταμού. Πουρνάρια, συκιές και πλατάνια τον περιτριγυρίζουν. Περνάει μέσα από το εντυπωσιακό φαράγγι της Νέδας και συνεχίζει την πορεία του για να καταλήξει στα νερά του Ιονίου. Κατά μήκος του υπάρχουν μικρές σπηλιές και σήραγγες. Το «Στόμιο» είναι η πιο γνωστή, μήκους εκατό μέτρων. Το φαράγγι της Νέδας, αποτελεί το φυσικό όριο μεταξύ των νομών Ηλείας και Μεσσηνίας. Η μακριά διαδρομή της Νέδας ξεκινάει από το αρκαδικό Λύκαιο και καταλήγει στη θάλασσα του Κυπαρισσιακού κόλπου. Το περπάτημα κατά μήκος του ποταμού ή έστω μικρού τμήματός του σας υπόσχεται εντυπωσιακούς καταρράκτες, ανήλιαγα φαράγγια και κολυμπήθρες με βαθιά γαλαζοπράσινα νερά. Κάπου στη μέση της διαδρομής του, το ποτάμι χάνεται για λίγο μέσα σε φυσική σήραγγα, όπου γυροπετούν εκατοντάδες νυχτερίδες. Οι βελανιδιές, οι αγριοσυκιές, τα πλατάνια, οι πυκνές καλαμιές και οι αγέρωχες λεύκες χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη περιοχή ενώ ο επισκέπτης εντυπωσιάζεται από τις μεγάλες γαλάζιες λιβελούλες στις φυλλωσιές των δέντρων. Οι καταρράκτες, οι μεγάλοι άσπροι βράχοι και το οικοσύστημα της περιοχής συμπληρώνουν την πλούσια βλάστηση. Το ποτάμι είναι προσπελάσιμο μόνο κατά τους θερινούς μήνες καθώς τον υπόλοιπο χρόνο τα νερά είναι τόσο ορμητικά που καθιστούν αδύνατη την κάθε προσπάθεια διάσχισής του. Η πιο σύντομη και εύκολη πρόσβαση της Νέδας γίνεται από το χωριό Πλατάνια, από όπου καλός χωματόδρομος μας οδηγεί στο πέτρινο γεφύρι. Από εδώ ξεκινά μονοπάτι από το ξωκλήσι της Αγίας Ανάστασης κοντά στο χωριό Νέδα και καταλήγει στο χωριό Καρυές. ( Φωτό : Χρ. Βασιλόπουλος )
Φαράγγι Νέδας που σχηματίζει καταρράκτες. (Φωτό : Χρ. Βασιλόπουλος ) Πρόκειται για το μεγαλύτερο ποτάμι με γυναικείο όνομα. Τα άλλα είναι η "Έρκυνα" που διασχίζει την πόλη της Λιβαδειάς και η Αραπίτσα στην Νάουσα Ημαθίας. Η περιοχή γύρω από το ποτάμι ήταν γνωστή στην αρχαιότητα και αναφέρεται σε γραπτά του Παυσανία και του Ησίοδου. Στις όχθες της Νέδα πραγματοποιήθηκαν οι Μεσσηνιακοί πόλεμοι. Οι συγκρούσεις μεταξύ Μεσσήνιων και Σπαρτιατών ξεκίνησαν με αφορμή την ετήσια γιορτή στον ναό της Λιμναίας Αρτέμιδος, όπου σκοτώθηκε ο βασιλιάς της Σπάρτης, Τήλελκος. Είκοσι χρόνια διήρκεσε ο πόλεμος. Νικητές αναδείχθηκαν οι Σπαρτιάτες. Στις μέρες μας οι καταρράκτες που σχηματίζει ο ποταμός προκαλούν χιλιάδες επισκέπτες να κολυμπήσουν στα νερά που σχηματίζοντια στις αλλεπάλληλες βάθρες. Ακόμη και το καλοκαίρι τα νερά είναι κρύα, αλλά οι ντόπιοι λένε ότι όποιος κολυμπά στη Νέδα δεν αρρωσταίνει το χειμώνα. Ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα
Ερείπια σημαντικών μνημείων και πόλεων που μεσουρανούσαν στην αρχαιότητα, βρίσκονται στη γύρω περιοχή. Η αρχαία Φιγαλεία και η αρχαία Είρα ήταν λαμπρές πόλεις που βρισκόταν στη κοιλάδα του Νέδα, οι οποίες καταστράφηκαν από τους Σπαρτιάτες. Στις «Βάσσες» της Φιγαλείας έχτισε ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνα, ο Ικτίνος, το ναό του Επικούριου, τέλη του 5ου αιώνα. Οι Φιγαλείς δημιούργησαν το ναό για να τιμήσουν τον Απόλλωνα, ο οποίος τους βοήθησε να ξεπεράσουν την επιδημία της πανώλης. Είναι από τους πρώτους που χρησιμοποιήθηκε ο Κορινθιακός ρυθμός και ο μοναδικός που συνδυάζει τον Ιωνικό και τον Δωρικό. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ναούς της Ελλάδας, είναι προσανατολισμένος προς τον Βορρά και την Ανατολή αντίστοιχα. Χτίστηκε πάνω στον βράχο του όρους Κωτιλίου και διατηρείται σε καλή κατάσταση μέχρι σήμερα, αλλά μέσα σε τέντα... Γεωλογία της περιοχής Ο ποταμός Νέδα, αποτελεί το φυσικό όριο μεταξύ των νομών Ηλείας και Μεσσηνίας και το συνολικό μήκος του είναι περιπου 32 χιλιόμετρα. Η υδρογεωλογική λεκάνη της Νέδας η κοίλη περιοχή δηλαδή που συσσωρεύεται το νερό της βροχής και τροφοδοτεί το ποτάμι οριοθετείται βόρεια από το όρος Μίνθη, βορειοανατολικά από το Λύκαιον όρος και νότια από το όρος τετράζιον. Ο ποταμός πηγάζει από το Λύκαιον όρος και εκβάλλει στον Κυπαρισσιακό κόλπο. Οριοθετείται από τα χωριά Γιαννιτσοχώρι και Καρυές. Στο διάβα του διασχίζει πετρώματα ηλικίας 150 εκατομμυρίων ετών τα παλαιότερα, έως και (σύγχρονα για το γεωλογικό χρόνο) 20000 ετών τα νεώτερα κοντά στις εκβολές. Οι γεωλογικοί αυτοί σχηματισμοί ανήκουν στις ζώνες Γαβρόβου Τριπόλεως και Ολωνού Πίνδου όπου αξίζει να σημειωθεί ότι βορείως ξεκινάνε από την Αλβανία και τις πρώην Γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες, ονομάζονται Cukali Crasta και Budva αντίστοιχα και φτάνουν ως τη Ρόδο! Ψαμμίτες, μάργες, κροκαλοπαγή, πηλίτες, λατυποπαγή, εναλλάσονται σε ακολουθίες, δίνοντας την γενική εικόνα του σχηματισμού του Φλύσχη, υλικά δηλαδή της ξηράς από διάβρωση κατά την ανύψωση της, λόγω μετακινήσεων του φλοιού, τα οποία έπεσαν στη θάλασσα μέσω των ποταμών (όπως συσσωρεύεται η άμμος και το χώμα από κάποιον που εργάζεται στην ύπαιθρο σε μια λακούβα, ύστερα από ένα λουτρό) και γίναν πετρώματα με την πάροδο εκατομμυρίων ετών. Αυτά εναλλάσσονται με κερατόλιθους (ραδιολαρίτες) και ασβεστόλιθους, υλικά από ζωντανούς οργανισμούς της θάλασσας και ιδίως κελύφη στη δεύτερη περίπτωση, που διαλύονται, γίνονται ίζημα και μετά πέτρωμα. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η εναλλαγή αυτή διαπερατών αδιαπέρατων πετρωμάτων δίνει συνθήκες για την σώρευση βρόχινου νερού και δημιουργία πηγών. Η θερμή πηγή του Καϊάφα αποτελεί συνδυασμό αυτού του φαινομένου και της θέρμανσης του νερού από τη διαδρομή του κάτω από την επιφάνεια της Γης. Η τελευταία πράξη του κύκλου, γράφεται με την ανύψωση όλων αυτών λόγω νέων μετακινήσεων και τη σχετικά σύγχρονη γέννηση νέων ιζημάτων του Νεογενούς. Δηλαδή πετρωμάτων που δημιουργούνται από τα υλικά των προηγούμενων πετρωμάτων, μέσα στις σχετικά νεώτερες θαλάσσιες λεκάνες: άμμοι, χαλίκια, κροκάλες ασβεστολιθικές και κερατολιθικές στη θέση που βρίσκονται τώρα, ή σε μικρές λίμνες, ή από την απόθεση των χειμάρρων και των ποταμών. Η ίδια διεργασία, συμβαίνει και σήμερα στις εκβολές αλλά και στις όχθες της Νέδας. Βλέπουμε λοιπόν ότι όλα έχουν ένα κύκλο που βρίσκεται σε ισορροπία, δημιουργεί ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο με τη σειρά του καθορίζει θα λέγαμε την εξέλιξη των έμβιων όντων και διαμορφώνει τη ροή του πολιτισμού και της ιστορίας του ανθρώπου. Σκεφτείτε ότι λίγο βορειότερα στην περιοχή της αρχαίας Ήλιδος και της αρχαίας Ολυμπίας, σε ένα γαλήνιο, ευλογημένο από κάθε άποψη τοπίο, γεννήθηκαν και ετελούντο οι Ολυμπιακοί αγώνες.
Στο σήμερα χρονικό εντυπώσεις Ξεκινώντας από μια απογευματινή βόλτα στις εκβολές της Νέδας, η πρώτη άμεση εντύπωση είναι ότι εκεί κάτι αλλάζει σε αυτή την απέραντη ακτογραμμή, που εκτείνεται από την Κυπαρισσία έως το Κατάκολο, σε μια απόσταση 60 χιλιομέτρων. Πρόκειται για την μεγαλύτερη παραλία της Ελλάδας με μεγάλο φάρδος, όλο άμμο και πανέμορφο τοπίο. Στις εκβολές αυτό το τοπίο γίνεται ακόμα πιο μαγικό, μια μικρή λεκάνη με νερό, φιλοξενεί καλαμιές μαζί μέταλλα υδρόβια φυτά και μικρά ζώα, σαν ένα άνοιγμα στην ενδοχώρα από την πλευρά της παραλίας, γεμάτη προσδοκία για μαγικές γωνιές, ομορφιές και κρυμμένους θησαυρούς να ανακαλύψεις. Σαν να οδηγείται η φαντασία στο εσωτερικό, μαζί με μια παρόρμηση υπόσχεση την επόμενη φορά να ακολουθήσεις το ρουν του ποταμού εξερευνώντας.
Εκβολές Νέδας Καλύβα από καλάμια (Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης) Το σήμα κατατεθέν στην αμμουδιά, οι φωλιές της καρέτα - καρέτα, διάσπαρτες και προστατευόμενες από τον Αρχελών και τις υπόλοιπες περιβαλλοντικές οργανώσεις που είναι υπεύθυνες, σε τοποθετούν περισσότερο σε ένα αρμονικό φυσικό περιβάλλον που συντελείται ορατά ο κύκλος της ζωής. Παραπέμποντας σε ένα πιο παρθένο κομμάτι της φύσης, εκεί που αγωνίζεται ένα είδος να επιβιώσει με έναν πολύ δύσκολο τρόπο (παραπομπή), αυτομάτως και υποσυνείδητα το νιώθεις, κάτι σε αγγίζει σε αυτό και θέλεις να γνωρίσεις, πολύ περισσότερο να δεις το βράδι που βγαίνουν από τα αυγά αμέτρητα χελωνάκια και οδηγούνται στην υδάτινη γή της επαγγελίας ή όχι.. Αυτό το στοιχείο της περιοχής, αλλά και το γεγονός ότι χρειάζεται σεβασμό και διατήρηση, σε βάζει σε έναν διαφορετικό, λιτό τρόπο διακοπών και αναψυχής, αποζητώντας την ισορροπία θέλεις να εναρμονιστείς με το τοπίο και τους ρυθμούς του, θέλεις να γνωρίσεις τι γίνεται, πως λειτουργεί στο σύνολο, γιατί είναι τόσο όμορφο και γαλήνιο, να προσπαθήσεις κι εσύ να λειτουργήσεις έτσι. Η Νέδα και η θάλασσα σμίγουν στην απέραντη αμμουδερή ακτή του κόλπου της Κυπαρισσίας. Στη ζεστή του άμμο, οι χελώνες Καρέττα-καρέττα γεννούν τα αυγά τους εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ένας από τους μεγαλύτερους πληθυσμούς καρέττα-καρέττα στη μεσόγειο έχει εναποθέσει εδώ τις ελπίδες για την επιβίωσή του.
(Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης) Όλα αυτά μπροστά από ένα ευλογημένο πευκόδασος, που αν κοιτάξεις μέσα από τη θάλασσα, θα δεις όλες τις αποχρώσεις του πράσινου να αγκαλιάζουν το μάτι και την ψυχή σου. Πόσο μάλλον να μένεις και να κοιμάσαι κάτω από αυτό. Από την άλλη συντελεί και η απέραντη παραλία, αυτή η υδάτινη αγκαλιά, που στο ηλιοβασίλεμα δεν παρεμβάλλεται τίποτα στη μεριά του Ιονίου κι ένας τεράστιος Αυγουστιάτικος Ήλιος βυθίζεται μέσα στα γαλαζοπράσινα ελεκτρίκ νερά. Ύστερα, ο ουρανός αρχίζει και κοκκινίζει, όλα τα χρώματα της παλέτας αγγίζουν το ένα το άλλο διαδοχικά με κυρίαρχο το μαβί και το πορτοκαλοκόκκινο που σε τραβάνε σε άλλη διάσταση. Στο τέλος βρίσκεσαι σε ένα ξενοδοχείο χιλιάδων αστέρων.. Νιώθεις καθαρός και σαν να έρχεσαι σε επαφή με τα πάντα. Τόσο στην πλευρά του όμορφου, οργανωμένου camping Apollo, το οποίο βρίσκεται κοντά στη μεριά της μιας όχθης στο χωριό Γιαννιτσοχώρι, όσο και από την μεριά της άλλης όχθης δίπλα ακριβώς από το χωριό Ελαία, το τοπίο είναι το ίδιο και οι επισκέπτες απολαμβάνουν όλο αυτό το τοπίο.
(Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης) Άνθρωποι από πολλές χώρες της Ευρώπης είναι χρόνια επισκέπτες, πολλοί με τροχόσπιτα.θα σταθώ λίγο περισσότερο στην πλευρά που γίνεται το ελεύθερο κάμπινγκ στο Δάσος της Ελαίας, μιας και πηγαίνω εκεί κάθε καλοκαίρι και απολαμβάνω όλη αυτή την ηρεμία και ομορφιά. Η κατασκήνωση γίνεται μέσα στο δάσος, ένα υπέροχο τοπίο γεμάτο πεύκα, που παρέχουν απλόχερα της σκιά τους, θάμνους και άλλα είδη βλάστησης. Υπάρχουν αρκετά πουλιά. Είναι πραγματικά υπέροχο να ξεκινάει κανείς τη μέρα του αναπνέοντας πεύκο, ακούγοντας τζιτζίκια και όλη αυτή την ήρεμη αύρα να σε φιλοξενεί. Εντύπωση κάνουν μερικά λιθόστρωτα τεχνουργήματα σαν μωσαϊκά που μπορούν λίγες παρέες να μαζεύονται, άλλα στις δύο βρύσες για όλες τις χρήσεις, απεικονίζοντας μορφές και σχήματα όπως χελώνες, δίσκοι και άλλα. Δημιουργός τους ο Αντώνης, μόνιμος θαμώνας τους ζεστούς μήνες. Λιθόστρωτο σε μορφή χελώνας (Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης)
Λιθόστρωτο σε μορφή δίσκου (Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης) Είναι κι αυτός στην όμορφη παρέα που πριν κάποια χρόνια δημιουργήσαν το Σύλλογο Φίλων Δάσους και Παραλίας Ελαίας https://www.facebook.com/groups/sifidape/?fref=ts για να οργανώσουν την κατάσταση της ελεύθερης κατασκήνωσης, με στόχο την προστασία του μέρους και ενημέρωση, παρότρυνση, καθοδήγηση των επισκεπτών σε ορθή και βιώσιμη χρήση του χώρου, αλλά και ενίοτε καλλιτεχνικών εκδηλώσεων στο δάσος. Κυρίως όμως για να υπάρξει συσπειρωμένη και οργανωμένη αντίδραση και αντίσταση, από τους κατοίκους κυρίως, στις βλέψεις κάποιων να αξιοποιηθεί η περιοχή με τη δημιουργία σύγχρονων τουριστικών κατοικιών δίπλα ακριβώς από των αιγιαλό! Ευτυχώς το ζήτημα έχει παγώσει, με τον αγώνα και τη δράση των κατοίκων, του συλλόγου και κάποιων τακτικών επισκεπτών σε συνδυασμό με κάποιες αποφάσεις των αρχών. (περισσότερα) Φανταστείτε να ξεκινήσει να χτίζει κάποιος σε αυτό το κομμάτι του Κυπαρισσιακού.. θα ήταν καταστροφή. Σε λίγα χρόνια όλος ο κόλπος θα γίνει κατοικίες και ξενοδοχεία, με ανεπανώρθωτη ζημιά στο φυσικό περιβάλλον και την ψυχοσωματική υγεία όσων το επισκέπτονται ως έχει. Η περιοχή είναι μέσα στη Natura 2000 και με το νέο ψήφισμα ΦΕΚ Δ 141-24.05.2016 σελίδες 292 (1805-2096) εντάσσεται σε ένα σχετικό πλαίσιο προστασίας http://www.et.gr/index.php/dailypublications.
Περιοχές που εντάσσονται στο δίκτυο Natura 2000. Μπορεί εύκολα κανείς να δεί σε μεγέθυνση όλες τις περιοχές που εντάσσονται στον ιστότοπο: http://natura2000.eea.europa.eu/#
(Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης) Γενικώς οι επισκέπτες είναι συνειδητοποιημένοι, προσεκτικοί στη χρήση του πόσιμου νερού τη διαχείριση των απορριμμάτων, στο ζήτημα της ησυχίας και φυσικά δεν ανάβει κάνεις πλέον φωτιά ούτε καν στην παραλία, όπου οι χελώνες αναπαράγονται το βράδι. Γι αυτό και μπορεί και λειτουργεί ο χώρος ευεργετικά, μπορεί κανείς να κάνει όμορφες δραστηριότητες, παρέες, μουσικές, άθληση, να δημιουργήσει, ήρεμα κι ωραία. Η συνειδητοποίηση του ότι περνάει κάποιες μέρες από τη ζωή του σε ένα τόσο όμορφο οικοσύστημα που του παρέχει πολλά αλλά και ότι ο ίδιος αισθάνεται πιο γαλήνια αποβάλλοντας τον τοξικό τρόπο ζωής όπως και πρέπει να λειτουργεί συλλογικά και αλληλέγγυα, διατηρώντας όλο αυτό, είναι ένα βίωμα. Κάποια μεμονωμένα περιστατικά κακής νοοτροπίας, αντιμετωπίζονται από τους ίδιους τους επισκέπτες, με τη μορφή παρατήρησης, (μου έτυχε προσωπικά να επισημάνω σε κάποια παρέα νεαρών ότι απαγορεύεται η φωτιά μέσα στο δάσος). Θα σταθώ λίγο περισσότερο εδώ. Υπήρξαν όπως και παντού κάποιοι λίγοι επισκέπτες που δεν δείχνουν σεβασμό. Ξεκινώντας από το ότι υπήρξε περίπτωση εγκατάλειψης χημικής τουαλέτας! (αν διαβάσετε τι είναι αυτά τα υγρά..), σκουπιδιών, πλαστικών κτλ. Μιλάμε δηλαδή για περιπτώσεις έλλειψης παιδείας και νοοτροπίας στην καλύτερη, γαϊδουριάς στη χειρότερη. Τί ήρθαν όμως να κάνουν σε ένα τέτοιο μέρος. Δεν ταιριάζουν... Όπως και για να είμαι ειλικρινής, δεν μου ταιριάζει να πηγαίνω στο υπαίθριο ντους για όλους, όπου κάποιοι δήθεν απελευθερωμένοι, προφανώς κακομαθημένοι, ντυμένοι τη γύμνια του εναλλακτικού, κυκλοφορούν τα κάλλη τους στη μέση μιας περιοχής που δεν είναι για γυμνισμό. (Κάνω κι εγώ γυμνισμό, λαμβάνοντας υπ' όψη και τη διάθεση των υπολοίπων οπότε δεν τους το επιβάλλω, το κάνω διακριτικά. Εκτός κι αν ντρέπομαι τόσο για αυτό που έχω μέσα μου και θέλω να το κρύψω επιδεικνύοντας το έξω μου).
Σε συνδυασμό λοιπόν του ότι έπλυναν σχεδόν το αυτοκίνητο σπαταλώντας το πόσιμο νερό της υπαίθριας ντουζιέρας! μπορεί κανείς να βγάλει συμπέρασμα. Συνοψίζοντας, όλη η περιοχή έχει να δώσει πολλά στον επισκέπτη, χαιρόμουνα ιδιαίτερα βλέποντας κάποιους ωραίους τύπους να τρέχουν ή να αθλούνται με κάποιον τρόπο, η θάλασσα δε προσφέρεται για...αρμένικη βίζιτα έμεινα ατελείωτες ώρες παίζοντας πόλο με υιό και ανιψιό - και οι διαδρομές μέσα στο δάσος είναι όμορφες. Ακόμα θα μπορούσε κανείς με κατάλληλο εξοπλισμό, να παρατηρήσει το βράδι την κάθοδο των νεογέννητων χελωνών στη θάλασσα. Πιστεύω όπως και πολλοί άλλοι, ότι όλος ο Κυπαρισσιακός κόλπος πρέπει να προστατευθεί και να θωρακιστεί, διατηρώντας τον τωρινό χαρακτήρα του φυσικού περιβάλλοντος. Όπως και να βελτιωθεί η συμπεριφορά μας απέναντι σε αυτό το σύνολο οικοσυστημάτων, με την απαγόρεψη οποιασδήποτε οικοδόμησης, με ελαχιστοποίηση των αποβλήτων, της αμμοληψίας. Ίσως θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί κατά τόπους, ως έχει, ακόμα και για εναλλακτικό τουρισμό σχετικό με τη φυσική διαβίωση, με σχετικά αυστηρούς κανόνες, παράλληλα με περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση. Ίσως και συνδυαστικά με ανάπτυξη βιολογικής καλλιέργειας και τη συνοδή νοοτροπία. Η συνειδητοποίηση της αξίας του φυσικού πλούτου της χώρας μας έχει να μας προσφέρει πολλά. (Φωτό Βασίλης Σαλταγιάννης) Πηγές: Οικοτουρισμός εναλλακτικός τουρισμός στη Μεσσηνία http://enallaktikos-tourismosmessinia.weebly.com/omicroniotakappaomicrontauomicronupsilonrhoiotasigmamu972sigmaf.html Μηχανή του χρόνου http://www.mixanitouxronou.gr/to- megalitero-thiliko-potami-tis-elladas-pire-to-onoma-tou-apo-tinimfi-pou-esose-ton-dia-apo-ton-krono-neda-o-potamos-pou-schimatizi-exotikous-katarraktes/ Γεωλογία Ελλάδος βιβλίο Πανεπιστημίου Αθηνών Γεωλογία Ελλάδος βιβλίο Πανεπιστημίου Πατρών Παναγιοτακοπούλου Ο, Κοντόπουλος Ν. Κοκκομετρικό μέγεθος και μορφολομετρικά χαρακτηριστικά των κροκάλων της κοίτης του ποταμού Νέδα στην δυτική Πελοπόννησο Τμήμα Γεωλογίας Α.Π.Θ.