ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΙΚΑΡΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 2011-2014 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΙΚΑΡΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 2011-2014 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... 3 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ... 5 1. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ... 6 1.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ... 6 1.1.1 ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ... 6 1.1.2 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 10 1.1.3 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ & ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ... 17 1.1.4 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΥΓΕΙΑ, ΠΑΙΔΕΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ... 47 1.1.5 ΤΟΠΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ... 65 1.1.6 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ... 91 1.1.7 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΠΡΟΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ... 105 1.1.8 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ... 107 1.1.9 ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΟΡΑΜΑ... 114 1.1.10 Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ... 114 1.1.11 ΑΞΟΝΕΣ, ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ... 115 2

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Έντυπο ΕΠ_ΜΔ_ 1: Περιγραφή και αξιολόγηση της περιοχής του Δήμου (Μικροί Δήμοι)... 6 Πίνακας 2: Ανάλυση Δημογραφικών Χαρακτηριστικών... 10 Πίνακας 3: Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Δημοτικών Ενοτήτων Ικαρίας 2001... 11 Πίνακας 4: Σύνθεση κατά φύλο πληθυσμού Δήμου Ικαρίας 2001... 13 Πίνακας 5: Πληθυσμιακή μεταβολή Δήμου Ικαρίας 2001... 15 Πίνακας 6: Ετήσιες υδάτινες απορροές νήσου Ικαρίας... 24 Πίνακας 7: Σχεδιαζόμενα φράγματα νήσου Ικαρίας... 25 Πίνακας 8: Κατάταξη οικισμών ΔΕ Αγίου Κηρύκου βάσει πληθυσμού 2001... 31 Πίνακας 9: Κατάταξη οικισμών ΔΕ Ραχών βάσει πληθυσμού 2001... 32 Πίνακας 10: Κατάταξη οικισμών ΔΕ Ευδήλου βάσει πληθυσμού 2001... 33 Πίνακας 11: Ακτοπλοϊκές συνδέσεις νήσου Ικαρίας... 34 Πίνακας 12: Εγκεκριμένα Έργα ΕΕΛ και δικτύων αποχέτευσης... 40 Πίνακας 13: SWOT Ανάλυση εξωτερικού περιβάλλοντος Θεματικός Τομέας: Περιβάλλον και Ποιότητα Ζωής... 42 Πίνακας 14: Υπηρεσίες Υγείας - Πρόνοιας & Εκπαίδευσης Νήσου Ικαρίας, 2005... 47 Πίνακας 15: SWOT Ανάλυση εξωτερικού περιβάλλοντος Θεματικός Τομέας: Κοινωνική Πολιτική, Παιδεία, Πολιτισμός & Αθλητισμός... 61 Πίνακας 16: Κατανομή εκπαίδευσης δείγματος... 65 Πίνακας 17: Στοιχεία Απασχόλησης Ανεργίας 2001... 67 Πίνακας 18: Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός 2001... 67 Πίνακας 19: Κατανομή έκτασης κατά βασική χρήση γης στη Νήσο Ικαρία (σε χιλιάδες στρ.)... 70 Πίνακας 20: Υφιστάμενη κατανομή καλλιεργειών Νήσου Ικαρίας (στρ.)... 70 Πίνακας 21: Αγροτική Παραγωγή - καλάθι προϊόντων... 72 Πίνακας 22: Κατανομή βοσκοτόπων με βάση το ιδιοκτησιακό καθεστώς... 73 Πίνακας 23: Ενοικιαζόμενα Δωμάτια/Δυναμικότητα κλινών... 80 Πίνακας 24: Επιλεγμένες κατηγορίες επιχειρήσεων που σχετίζονται με την τουριστική δραστηριότητα της Ικαρίας... 80 Πίνακας 25: Αποβιβασθέντες Επιβάτες - Λιμένας Ευδήλου Ικαρίας... 82 Πίνακας 26: Αποβιβασθέντες Επιβάτες -Λιμένας Αγίου Κηρύκου Ικαρίας... 83 Πίνακας 27: Συγκεντρωτικός πίνακας αποβιβασθέντων επιβατών Λιμένων Ικαρίας... 84 3

Πίνακας 28: Αφίξεις επιβατών εσωτερικού Αεροδρομίου Ικαρίας 7ετίας (ανά μήνα)... 85 Πίνακας 29: Συγκριτική θεώρηση Διαμερισμάτων 2001 2005 Πληθυσμιακών μεγεθών Δήμου Ικαρίας... 86 Πίνακας 30: SWOT Ανάλυση εξωτερικού περιβάλλοντος Θεματικός Τομέας: Τοπική Οικονομία & Απασχόληση... 87 Πίνακας 31: Έντυπο ΕΠ_ΜΔ_02: Περιγραφή και αξιολόγηση της περιοχής του Δήμου... 91 Πίνακας 32: Έντυπο ΕΠ_03: Εσωτερικό Περιβάλλον του Δήμου... 94 Πίνακας 33: SWOT Ανάλυση εξωτερικού περιβάλλοντος Θεματικός Τομέας: Τοπική Αυτοδιοίκηση... 102 Πίνακας 34: Ισολογισμός Έναρξης 1 ης Ιανουαρίου 2011... 108 Πίνακας 35: Έσοδα 2011... 109 Πίνακας 36: Δαπάνες 2011... 111 4

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Νήσος Ικαρία στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου... 7 Εικόνα 2: Χάρτης της Ικαρίας... 8 Εικόνα 3: Ποσοστιαία ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Ικαρίας 2001... 11 Εικόνα 4: Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Δ.Ε. Ικαρίας 2001... 12 Εικόνα 5: Δείκτες γήρανσης και εξάρτησης Δ.Ε. Ικαρίας 2001... 13 Εικόνα 6: Ποσοστιαία Πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο Δήμου Ικαρίας 2001... 14 Εικόνα 7: Ποσοστιαία Πληθυσμιακή σύνθεση Δ.Κ. και Τ.Κ. Ικαρίας 2001... 16 Εικόνα 8: Ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο ειδικών ζωνών «Natura 2000»... 18 Εικόνα 9: Επίπεδο Εκπαίδευσης Δείγματος Ερωτηθέντων... 66 Εικόνα 10: Ποσοστό ανεργίας 2001... 68 Εικόνα 11: Επαγγελματικές κατηγορίες οικονομικά ενεργού πληθυσμού 2001... 68 Εικόνα 12: Τομεακή διάρθρωση απασχόλησης ανά Δήμο 2001... 69 5

1. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ 1.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 1.1.1 ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ Πίνακας 1: Έντυπο ΕΠ_ΜΔ_ 1: Περιγραφή και αξιολόγηση της περιοχής του Δήμου (Μικροί Δήμοι) ΕΝΤΥΠΟ ΕΠ Μ _01: ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΗΜΟΥ ΗΜΟΣ ΙΚΑΡΙΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΑΜΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Ε ΡΑ ΑΓΙΟΣ ΚΗΡΥΚΟΣ 6

Εικόνα 1: Νήσος Ικαρία στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Η Ικαρία είναι το δεύτερο σε μέγεθος και πληθυσμό νησί της Περιφερειακής Ενότητας Σάμου. Βρίσκεται στο κέντρο της θαλάσσιας περιοχής μεταξύ Σάμου, Φούρνων και Πάτμου. Η Ικαρία απέχει από τον Πειραιά 143 ν.μ. Βορειοανατολικά της Ικαρίας και σε απόσταση 10 ναυτικών μιλίων βρίσκεται η Σάμος, στα νοτιοανατολικά και σε απόσταση 18 ν.μ. διακρίνεται η Πάτμος και 15 ν.μ. δυτικά της η Μύκονος. Στα βόρεια, σε απόσταση 35 ν.μ. βρίσκεται η Χίος, ενώ ανατολικά και σε απόσταση 8 ν.μ. από τον Άγιο Κήρυκο είναι στο σύμπλεγμα των νησιών Φούρνοι-Κορσεοί Το νησί έχει σχήμα επίμηκες με 255 τετραγωνικά χιλιόμετρα έκταση και με 160 χιλιόμετρα ακτογραμμή. Ο πληθυσμός της ανέρχεται σε 8.423 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 (στην απογραφή του 2001 ανερχόταν ο πληθυσμός σε 8.312 κατοίκους) και χωρίζεται σε τρεις δημοτικές ενότητες του Αγίου Κηρύκου του Ευδήλου και των Ραχών, με πληθυσμό 3.511 κατοίκους, 2.749 κατοίκους και 2.163 κατοίκους αντίστοιχα. 7

Εικόνα 2: Χάρτης της Ικαρίας Η οροσειρά του Αθέρα η οποία διασχίζει το νησί από ανατολικά προς δυτικά χωρίζοντας το σε δύο τμήματα - το νότιο τμήμα με μικρό εύρος και εξαιρετικά έντονο ανάγλυφο και το βόρειο τμήμα με ηπιότερο ανάγλυφο. Γεωμορφολογικά η Ικαρία χαρακτηρίζεται ως ορεινή με έντονο φυσικό ανάγλυφο, βαθιές χαράδρες τις οποίες διασχίζουν ποταμοί με συνεχή ροή και χείμαρροι, οροπέδια και λεκανοπέδια. Η τοπογραφία της παρουσιάζει αντιθέσεις, καθώς εμφανίζει καταπράσινες πλαγιές και γυμνούς απότομους βράχους. Το νησί είναι ορεινό στο μεγαλύτερο μέρος του. Διασχίζεται από την οροσειρά του Αθέρα (Πράμνος), του οποίου η υψηλότερη κορυφή είναι 1.041 μέτρα. Στην Ικαρία έχουν επισημανθεί τρεις ζώνες το όρος Αθέρας, η ρεματιά του Χάλαρη και το Ν-Α άκρο του νησιού (Φανάρι). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το δασικό οικοσύστημα του Ράντη που εκτείνεται κεντρικά στην οροσειρά του Αθέρα. με κύριο πυρήνα το δάσος Αριάς (Quercus ilex) Η ακτογραμμή παρουσιάζει μικρό οριζόντιο διαμελισμό με ελάχιστες εγκολπώσεις, ενώ δεν προσφέρει αξιόλογους όρμους και φυσικά λιμάνια, η απουσία των οποίων είχε σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του νησιού. Αξιοσημείωτοι είναι ο ανοιχτός όρμος Αγριομέλισσα και ο όρμος του Αγίου Νικολάου στα νότια με το ακρωτήριο Πάπας. Η πλειονότητα των οικισμών είναι ορεινοί κάτι που οφείλεται στην ανάγκη προστασίας των κατοίκων από τις πειρατικές επιδρομές στο Μεσαίωνα. Το κλίμα της Ικαρίας λόγω γεωγραφικής θέσης αλλά και της επίδρασης της θάλασσας χαρακτηρίζεται ως μεσογειακό, θαλάσσιου χαρακτήρα, με ήπιο χειμώνα και παρατεταμένο, ξηροθερμικό καλοκαίρι διάρκειας 5μήνου. Η καλοκαιρινή περίοδος χαρακτηρίζεται από ελάχιστες βροχοπτώσεις, μικρή υγρασία, υψηλές θερμοκρασίες και υψηλής εντάσεως ανέμους. Με βάση στοιχεία του μετεωρολογικού σταθμού Ικαρίας, η μέση ετήσια θερμοκρασία ανέρχεται σε 19,8 C ενώ το μέσο ετήσιο ύψος βροχής ανέρχεται σε 631,80 χιλιοστά. Οι ημέρες βροχής κυμαίνονται από 65-80 το χρόνο, με πιο βροχερό μήνα τον Δεκέμβριο και λιγότερο βροχερό τον Ιούλιο. Πτώση χιονιού 8

δεν παρατηρείται συχνά. Συνήθως εμφανίζεται μόνο Δεκέμβριο και Φεβρουάριο. Παγετός δεν παρατηρείται. Σπάνια παρατηρείται πτώση χαλαζιού και μόνον κατά τους μήνες Δεκέμβριο έως Απρίλιο. Η μέση ετήσια υγρασία φτάνει το 50% - 75% με μέγιστη κατά το μήνα Δεκέμβριο και ελάχιστη τον Ιούλιο και Αύγουστο. Η νέφωση εμφανίζεται συχνότερα από Νοέμβριο έως και Απρίλιο. Αντίθετα, η ηλιοφάνεια μεγιστοποιείται κατά την περίοδο Μαΐου - Σεπτεμβρίου. Από πλευράς ανέμων, η Ικαρία βρίσκεται στην περιοχή με το υψηλότερο δυναμικό της Ελλάδας και θεωρείται εκ των καλυτέρων της Ευρώπης. Οι άνεμοι που πνέουν στο νησί είναι κυρίως βόρειοι (με συχνότητα εμφάνισης 30,5%) και βορειοανατολικοί (με ποσοστό εμφάνισης 15,5%) που πνέουν ιδιαίτερα κατά το καλοκαίρι. Οι νότιοι (ποσοστό 14,8%) και οι νοτιοδυτικοί παρατηρούνται περισσότερο το χειμώνα. Λιγότερο συχνοί είναι οι Ανατολικοί (με συχνότητα μόλις 1,9%) και οι νοτιοανατολικοί. Το υδάτινο δυναμικό του νησιού είναι γενικά πλούσιο και επαρκές. Η Ικαρία δέχεται σημαντικές βροχοπτώσεις, οι οποίες κατεισδύουν και συγκρατούνται από μη-διαπερατούς σχηματισμούς. Οι υδροφόροι ορίζοντες είναι σε ποικίλα βάθη. Παρά το ότι οι ποσότητες του συγκρατούμενου νερού είναι αρκετές, παρατηρείται έλλειψη νερού σε περιόδους αιχμής, λόγω ελλείψεων των βασικών υποδομών διαχείρισης υδάτινου δυναμικού. Η Ικαρία μπορεί να χαρακτηρισθεί ως το νησί των ιαματικών πηγών, οι οποίες ήταν γνωστές από την αρχαιότητα και θεωρούνται μοναδικές σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς ποικίλλει ο βαθμός ραδονίου και η θερμοκρασία τους. Το νησί είναι σε μεγάλο κομμάτι του καλυμμένο από βλάστηση, κουμαριές, πρίνους και πευκοδάση. Διάσπαρτα στο νησί συναντώνται πυκνά πευκοδάση αλλά και χαμηλή βλάστηση. Στα δυτικά υπάρχει το δάσος του Ράντη, ένα από τα σπανιότερα χαρακτηριστικά μεσογειακά προϊστορικά δάση. Μέρος του νότιου τμήματος έχει καταστραφεί από πυρκαγιά το 1993. Η Ικαρία καθώς και τα νησιά Φούρνοι έχουν ενταχθεί στο ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο ειδικών ζωνών, επονομαζόμενο «Natura 2000» με τον κωδικό GR 4120004, έκτασης 12.908,99 εκταρίων και GR4120005 SPA έκτασης 7.405 εκταρίων. Υπάρχουν σπάνια και μοναδικά είδη ζώων στο νησί, όπως η σαύρα "κορκόφυλας". Εκτός από συνηθισμένα ζώα, χαρακτηριστικά είναι τα ημιάγρια κατσίκια ελευθέρας βοσκής (τα λεγόμενα "ρασκά" = ορεσκά, ορεσίβια), τα οποία συναντώνται παντού, διαταράσσοντας την χλωρίδα του νησιού με την υπερβόσκηση. 9

1.1.2 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Πίνακας 2: Ανάλυση Δημογραφικών Χαρακτηριστικών Έκταση (τ.χμ.): 255 Πραγματικός Πληθυσμός: 1991 7.546 2001 8.312 2011 8.423 Πυκνότητα Πληθυσμού: 1991 29,59 2001 32,59 2011 33,03 Ηλικιακή κατανομή πραγματικού πληθυσμού (2001): Σύνολο 0-5 6-14 15-24 25-39 40-54 55-64 >65 1.121 955 1.584 1.580 1.001 2.113 Δημογραφικοί δείκτες (2001): Δείκτης Γήρανσης 188,49 Δείκτης Εξάρτησης 63,81 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ο πληθυσμός της ανέρχεται 8.423 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2011. Αναλυτικά στοιχεία δεν είναι ακόμη διαθέσιμα από την ΕΛΣΤΑΤ. Η διερεύνηση των δημογραφικών χαρακτηριστικών δυσχεραίνεται από την έλλειψη επίσημων πρόσφατων διαθέσιμων στοιχείων. Για το λόγο αυτό η αναφορά περιορίζεται στην περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης σύμφωνα με την πρόσφατη Απογραφή Πληθυσμού (ΕΣΥΕ, 2001). Ως προς την πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο, το 2001 στο σύνολο του νησιού οι άντρες υπερέχουν του γυναικείου πληθυσμού (άρρενες 51,2%, θήλεις 48,8%), παρουσιάζοντας αντίστροφη αναλογία από αυτή του εθνικού επιπέδου (49,5%:50,5%). Η μοναδική δημοτική κοινότητα στο νησί στην οποία υπερέχουν έστω και ελάχιστα οι γυναίκες είναι αυτή του Αγίου Κηρύκου (49,3%:50,7%). Ο δείκτης γήρανσης υπολογίζεται σε 188,49. Από τους 8.312 μόνιμους κατοίκους του νησιού οι 2.113 (26%) ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα άνω των 65 ετών. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό σε εθνικό επίπεδο. Αυτό κατατάσσει την Ικαρία σαν μια από τις περιοχές με σημαντικά γερασμένο πληθυσμό. Ο δείκτης εξάρτησης εκφράζει την αναλογία των ατόμων που λόγω ηλικίας είναι εξαρτώμενα από τη δραστηριότητα άλλων. Με άλλα λόγια ο δείκτης εξάρτησης δείχνει πόσα παιδιά και ηλικιωμένοι (συντηρούμενος πληθυσμός) αντιστοιχούν σε 100 άτομα ενεργού πληθυσμού. 10

Όσο υψηλότερος είναι ο δείκτης τόσο μεγαλύτερο είναι το βάρος που έχει να αντιμετωπίσει ο ενεργός πληθυσμός για τη συντήρηση του εξαρτώμενου πληθυσμού, γεγονός που περιορίζει τις δυνατότητες αποταμίευσης και επένδυσης. Κατά συνέπεια ο υψηλός δείκτης εξάρτησης θεωρείται ένδειξη μη ικανοποιητικής προοπτικής οικονομικής ανάπτυξης μιας περιοχής. Όπως προκύπτει από τα στατιστικά στοιχεία του έτους 2001 ο δείκτης εξάρτησης υπολογίστηκε σε 63,81 υψηλότερος του μέσου εθνικού (46,85). Πίνακας 3: Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Δημοτικών Ενοτήτων Ικαρίας 2001 Ηλικιακά κλιμάκια 2001 Δ.Ε Αγ. Κηρύκου Δ.Ε. Ευδήλου Δ.Ε. Ραχών Σύνολο 0-14 510 346 265 1121 15-24 405 293 257 955 25-39 676 494 414 1584 40-54 639 551 390 1580 55-64 368 378 255 1001 >65 803 749 561 2113 Σύνολο 3.401 2.811 2.142 8.354 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Παπαγιαννάκης) Εικόνα 3: Ποσοστιαία ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Ικαρίας 2001 >65 26% 0-14 13% 15-24 11% 55-64 12% 25-39 19% 40-54 19% (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Παπαγιαννάκη) 11

Εικόνα 4: Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Δ.Ε. Ικαρίας 2001 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0..Ε. Αγ. Κηρύκου.Ε Ευδήλου.Ε. Ραχών Σύνολο 2001 0-14 15-24 25-39 40-54 55-64 >65 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Παπαγιαννάκη) Ο νεανικός πληθυσμός (0-14 ετών) αποτελεί το 13% του συνολικού πληθυσμού. Η συμμετοχή του παραγωγικού πληθυσμού (15-64 ετών) ισοδυναμεί με 61%. Σημειώνεται ότι η συμμετοχή της ηλικιακής ομάδας 55-64 ετών (12%) εμφανίζεται περιορισμένη γεγονός που σχετίζεται με το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα τόσο ως προς το εξωτερικό όσο και προς τα αστικά κέντρα της χώρας. Ο γεροντικός πληθυσμός (άνω των 65 ετών) αποτελεί το 26% του συνολικού πληθυσμού, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό για την δημογραφική εικόνα του νησιού. Από τους κυριότερους δείκτες του πληθυσμιακού δυναμικού κάθε χωρικής ενότητας 1 θεωρούνται ο δείκτης γήρανσης Ιγηρ 2 και ο δείκτης εξάρτησης Ιεξαρτ 3, μέσω των οποίων προβάλλεται και το δυναμικό των παραγωγικών ηλικιών της κάθε χωρικής ενότητας. Η Ικαρία, μαζί με τη Σαρδηνία και την Οκινάβα της Ιαπωνίας, συμπεριλαμβάνεται στις μπλε περιοχές (blue zones), δηλαδή στις περιοχές του κόσμου με τα υψηλότερα ποσοστά υπερήλικων έχοντας προκαλέσει το έντονο ενδιαφέρον της Επιστημονικής κοινότητας καθώς και των διεθνών & Ελληνικών ΜΜΕ όπως τα CNN, BBC, National Geographic, Guardian. Financial Times, MEGA, EΡT. Επίσης, τον Απρίλιο του 2009 η επιστημονική ομάδα των μπλε περιοχών κατέταξε την Ικαρία στην πρώτη θέση σε ολόκληρο τον πλανήτη σε ποσοστό υπερήλικων άνω των 90 ετών. 1 Τζιαφέτας Γ., «Πληθυσµιακή Ανάλυση», ΕΛΚΕΠΑ, Αθήνα, 1990. 2 Ιγηρ = Ρ 65+ / Ρ 0-14 x 100, όπου Ρ: ο πληθυσµός ηλικίας. 3 Ιεξαρτ = [(Ρ0-14 + Ρ65+) / Ρ15-64] x 100. 12

Εικόνα 5: Δείκτες γήρανσης και εξάρτησης Δ.Ε. Ικαρίας 2001 200,00 188,49 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 63,16 110,01 46,85 Ιγηρ Ιεξαρτ 40,00 20,00 0,00 ΙΚΑΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Παπαγιαννάκη) Η Ικαρία σημειώνει κατά πολύ μεγαλύτερη τιμή του δείκτη γήρανσης (188,49) σε σύγκριση με την αντίστοιχη εθνική τιμή. Αντίστοιχα ο δείκτης εξάρτησης υπολογίζεται σε 63,81 υψηλότερος του μέσου εθνικού (46,85). Και οι δύο δείκτες σημειώνουν πολύ μεγαλύτερες τιμές συγκριτικά με τις αντίστοιχες εθνικές. Πίνακας 4: Σύνθεση κατά φύλο πληθυσμού Δήμου Ικαρίας 2001 ΣΥΝΟΛΟ ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ ΑΡΡΕΝΕΣ% ΘΗΛΕΙΣ % ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ 10,934,097 5,413,426 5,520,671 49.5 50.5 ΝΗΣΟΣ ΙΚΑΡΙΑ 8,354 4,280 4,074 51.2 48.8 Δ.Ε. ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ 3,401 1,691 1,710 49.7 50.3 Δ.Ε.ΕΥΔΗΛΟΥ 2,811 1,452 1,359 51.7 48.3 Δ.Ε. ΡΑΧΩΝ 2,142 1,137 1,005 53.1 46.9 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Παπαγιαννάκη) 13

Εικόνα 6: Ποσοστιαία Πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο Δήμου Ικαρίας 2001 60,0 50,0 50.5% 49.5% 51.2% 48.8% 50.3% 49.7% 51.7% 48.3% 53.1% 46.9% 40,0 30,0 ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ 20,0 10,0 0,0 ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑ ΟΣ ΝΗΣΟΣ ΙΚΑΡΙΑ.Ε. ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ.Ε. ΕΥ ΗΛΟΥ.Ε. ΡΑΧΩΝ (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Παπαγιαννάκη) Ως προς την πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο, το 2001 στο σύνολο του νησιού οι άντρες υπερέχουν του γυναικείου πληθυσμού (51,2% : 48,8%) παρουσιάζοντας αντίστροφη αναλογία από αυτή του εθνικού επιπέδου (49,5% : 50,5% ). Η μοναδική Δημοτική Κοινότητα (Δ.Κ.) στο νησί στην οποία υπερέχουν έστω και ελάχιστα οι γυναίκες είναι αυτή του Αγ. Κηρύκου (49,3% : 50,7%). Μόνο η Δ.Κ. του Αγ. Κηρύκου έχει πληθυσμό μεταξύ 2.001-5.000 κατοίκους (2545 κάτοικοι το 2001), μια Δ.Κ. μεταξύ 1.001-2.000 (Ραχών) ενώ σε μια Τοπική Κοινότητα (Τ.Κ.) ο πληθυσμός δεν υπερβαίνει τα 200 άτομα (Αρεθούσης). Πέντε (5) Τ.Κ. (Ευδήλου, Φραντάτου, Αγ. Πολυκάρπου, Καραβοστάμου και Δάφνης) έχουν πληθυσμό μεταξύ 501-1.000 και οι υπόλοιπες τέσσερεις (Περδικιού, Καρκιναγρίου, Χρυσοστόμου, Μαγγανίτου) μεταξύ 201-500 άτομα. Στο Διάγραμμα 3.2.1-3 απεικονίζεται η συμμετοχή κάθε Δημοτικής και Τοπικής Κοινότητας στο συνολικό πληθυσμιακό μέγεθος της Νήσου Ικαρίας (ΕΣΥΕ, 2001). 14

Πίνακας 5: Πληθυσμιακή μεταβολή Δήμου Ικαρίας 2001 Δημοτικές Ενότητες, Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες Πληθυσμός Πληθυσμιακή Μεταβολή % 1971 1981 1991 2001 1971-1981 1981-1991 1991-2001 1971-2001 Δ.Ε. ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ 3.298 3.191 3.093 3.243-3,24-3,07 4,85-1,67 Δ.Κ. Αγίου Κηρύκου 2.447 2.386 2.387 2.545-2,49 0,04 6,62 4,00 Τ.Κ. Περδικίου 486 478 411 366-1,65-14,02-10,95-24,69 Τ.Κ. Χρυσοστόμου 365 327 295 332-10,41-9,79 12,54-9,04 Δ.Ε. ΕΥΔΗΛΟΥ 2.667 2.612 2.398 2.831-2,06-8,19 18,06 6,15 Τ.Κ. Ευδήλου 601 656 612 726 9,15-6,71 18,63 20,80 Τ.Κ. Αρεθούσης 191 216 194 187 13,09-10,19-3,61-2,09 Τ.Κ. Δάφνης 666 600 474 520-9,91-21,00 9,70-21,92 Τ.Κ. Καραβοστάμου 454 465 485 524 2,42 4,30 8,04 15,42 Τ.Κ. Μαγγανίτου 232 162 151 216-30,17-6,79 43,05-6,90 Τ.Κ. Φραντάτου 523 513 482 658-1,91-6,04 36,51 25,81 Δ.Ε. ΡΑΧΩΝ 1.737 1.756 2.055 2.238 1,09 17,03 8,91 28,84 Δ.Κ. Ραχών 836 865 1.158 1.238 3,47 33,87 6,91 48,09 Τ.Κ. Αγίου Πολυκάρπου 536 599 599 649 11,75 0,00 8,35 21,08 Τ.Κ. Καρκιναγρίου 365 292 298 351-20,00 2,05 17,79-3,84 (Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού και Κατοικιών 1971, 1981, 1991, 2001 - Επεξεργασία Ομάδα Μελέτης ΣΧΟΟΑΠ) 15

Εικόνα 7: Ποσοστιαία Πληθυσμιακή σύνθεση Δ.Κ. και Τ.Κ. Ικαρίας 2001 (Πηγή: ΕΣΥΕ - Επεξεργασία Ομάδας μελέτης ΣΧΟΟΑΠ) Από την παρακολούθηση της διαχρονικής εξέλιξης των πληθυσμιακών κατανομών στις Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες κατά τη διάρκεια της τελευταίας τριακονταετίας (1971-2001), διαπιστώνονται τα ακόλουθα: Τη μεγαλύτερη θετική μεταβολή παρουσιάζει η Δημοτική Ενότητα Ραχών (28,8%) και η Δημοτική Ενότητα Ευδήλου με πολύ μικρότερη μεταβολή (6,15%), Η Δ.Ε. Ραχών σημειώνει σταθερά αύξηση σε όλη τη δεκαετία, με σημαντική αύξηση κατά τη δεκαετία 1981-Ό1 (17,03%), Συνολικά η Δ.Ε. Αγ. Κηρύκου (-1,67%) παρουσιάζει αρνητική μεταβολή πλην της ομώνυμου Δημοτικής Κοινότητας (4%), Η δεκαετία 1971-81 φαίνεται να είναι η πιο δύσκολη αφού στις Δ.Ε. Αγ. Κηρύκου και Ευδήλου σημειώθηκε πληθυσμιακή συρρίκνωση ενώ στη Δ.Ε. Ραχών ελάχιστα θετική, η πιο δυσμενής εικόνα συγκριτικά με τις άλλες δύο δεκαετίες, Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας (1991-2001) παρουσιάζεται πιο θετική εικόνα, αφού οι Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες που σημείωναν συρρίκνωση στις προηγούμενες δεκαετίες, τώρα παρουσιάζουν σημαντική αύξηση, Πέντε Τ.Κ. (Περδίκι, Αρεθούσης, Δάφνης, Μαγγανίτου και Καρκιναγρίου) παρουσιάζουν συνολικά μείωση κατά τη διάρκεια της τριακονταετίας. Οι Τ.Δ. Αγ. Πολυκάρπου (με εξαίρεση την απόλυτη στασιμότητα μεταξύ 1981-91), Καραβοστάμου και η Δ.Κ. Ραχών εμφανίζουν συνεχή θετική πληθυσμιακή μεταβολή, ενώ μια Τ.Κ. (Περδίκι) παρουσιάζει συνεχή μείωση του μόνιμου πληθυσμού καθ όλη τη διάρκεια της τριακονταετίας. Τη μεγαλύτερη αύξηση παρουσίασαν, με σειρά φθίνουσα η Δ.Κ. Ραχών, και οι Τ.Κ. Φραντάτου, Ευδήλου, Αγ. Πολυκάρπου και Καραβοστάμου, ενώ τη μεγαλύτερη μείωση οι Τ.Κ. Περδικιού και Δάφνης. 16

Στον Πίνακα 5 δίνονται αναλυτικά στοιχεία για τη διαχρονική μεταβολή των πληθυσμιακών μεγεθών των επιμέρους χωρικών ενοτήτων της περιοχής μελέτης. 1.1.3 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ & ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Γεωμορφολογία Από γεωλογική άποψη η Ικαρία συνίσταται αποκλειστικά από κρυσταλλοσχιστώδη μεταμορφωμένα πετρώματα (δηλ. γνεύσιους με μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, μάρμαρα και σιπολίνες). Θεωρείται ότι τα πετρώματα αυτά έχουν προδεβόνιο ηλικία και ότι το νησί ανήκει στον πυρήνα της Λυδικο - καριακής κρυσταλλοπαγούς μάζας, συνδέοντας πιθανόν μαζί με τη Σάμο την κρυσταλλοπαγή αυτή μάζα με τις Κυκλάδες (ή το Νότιο Αιγαίο). Στο νησί γενικά και ειδικότερα στην περιοχή του Αγίου Κηρύκου έχουν εντοπιστεί κοιτάσματα μεταλλευμάτων σιδήρου, τα οποία παλιότερα βρίσκονταν υπό εκμετάλλευση. ΧΛΩΡΙΔΑ ΠΑΝΙΔΑ Χερσαία χλωρίδα και πανίδα Η χλωρίδα και η πανίδα της Ικαρίας, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς παρά τον έντονα ορεινό χαρακτήρα της, έχει πρωτότυπες και άγριες φυσικές ομορφιές, ενώ καλύπτεται με πλούσια βλάστηση και δάση από πεύκα και ελιές. Έχει αφθονία τρεχόντων υδάτων με πηγές από τις οποίες ρέει διαυγές νερό καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα, στην Ικαρία εντοπίζονται 13 ελληνικά και 29 αιγαιακά ενδημικά είδη χλωρίδας, εκ των οποίων τα 15 είναι ενδημικά. Στο νησί απαντούν 2 φυτά, 1 αμφίβιο και 5 θηλαστικά του παραρτήματος ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ( Ζώα και φυτικά είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος των οποίων η διατήρηση επιβάλλει τον καθορισμό Ειδικών Ζωνών Διατήρησης ) καθώς και 1 αμφίβιο και 5 ερπετά του παραρτήματος IV της ίδιας Οδηγίας ( Ζώα και φυτικά είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος που απαιτούν αυστηρή προστασία ), αλλά και 12 φυτικά είδη που προστατεύονται από το Π.Δ. 67/81, το οποίο απαγορεύει την εκρίζωση και την με κάθε τρόπο καταστροφή των αναφερόμενων βλαστικών ειδών. Στους ασβεστολιθικούς βράχους του νότιου τμήματος του νησιού βρίσκονται πολλά από τα ενδημικά φυτά με χαρακτηριστικά είδη την «Παιώνια» (Paeonia mascula icarica) τη «Δακτυλίτιδα» ( Digitalis cariensis ή Poripa icarica) και το «Σύμφυτο» (Symphytum icaricum) Η Ικαρία καλύπτεται σε μικρό ποσοστό από δάσος και σε μεγαλύτερο από μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις. Τα δάση είναι κατά πλειονότητα αυτοφυή και αποτελούνται από αμιγείς συστάδες τραχείας πεύκης (Rinus brutia), ενώ στα μεγάλα υψόμετρα και ιδίως επί εδαφών στερούμενων ασβεστολιθικών πετρωμάτων, φύονται καστανιές. Στην Ικαρία, η κουμαριά (arbutus unedo) 17

κατέχει από τα υψηλότερα ποσοστά εμφάνισης της στην Ελλάδα. Φύονται ακόμη: γλιστροκουμαριά, ρείκι, ασπάλαθος, αστοιβή και ακισαριά. Στις βραχώδεις εκτάσεις η ξηροφυτική βλάστηση αποτελείται από θάμνους και πόες. Το κυπαρίσσι εμφανίζεται σποραδικά, είναι αυτοφυές και συναντάται σε μικρές συδενδρίες ή μεμονωμένο στα δάση πεύκης και στις γεωργικές εκτάσεις. Υπάρχει επίσης συμπαγής μάζα δάσους αριάς (Quercus ilex) μεγάλης ηλικίας στην περιοχή Ράντη Υπάρχουν συστάδες αριάς σε μείξη με τραχεία πεύκη σε άλλες περιοχές (Μηλιώντας, Αρνοπέζα) Σε υποβαθμισμένες κυρίως εκτάσεις συναντώνται συστάδες από πουρνάρι (Quercus coccifera) ενώ και η δρυς (Quercus pubescens) φύεται μεμονωμένα σε οικισμούς ή κατά ομάδες στα δάση κωνοφόρων. Στις όχθες πολλών χειμάρρων και ρυακιών συναντάται πλούσια παραποτάμια βλάστηση με κυριότερο τον Πλάτανο (Platanus orientalis) την Πικροδάφνη (Nerium oleander) και τη Μυρτιά (Mirtus communis). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το δασικό οικοσύστημα του Ράντη που εκτείνεται κεντρικά στην οροσειρά του Αθέρα. Η έκτασή του φτάνει συνολικά τα 25.000 στρέμματα και αναπτύσσεται σε υψόμετρο 550-650 m, με κύριο πυρήνα το δάσος Αριάς (Quercus ilex) που καλύπτει έκταση 8.000 στρεμμάτων. Ανατολικά οριοθετείται από το Χριστοβούνι και συνορεύει με την περιοχή του Αθέρα που έχει ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000, ενώ δυτικά από το Μεγάλοφο και το Κλιμάτιο. Η νότια πλευρά του οριοθετείται από τους γκρεμούς του ορεινού όγκου. Εικόνα 8: Ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο ειδικών ζωνών «Natura 2000» 18

Ιστορικά το δάσος του Ράντη αποτελούσε σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό παράγοντα για τους όμορους οικισμούς έως τη δεκαετία του 50. Απέφερε σημαντική πηγή εσόδων από την εκμετάλλευση της ξυλείας, τροφή για τα ζώα και μια σειρά άλλων δραστηριοτήτων, όπως κυνήγι, συλλογή μανιταριών κ.α. Ακόμη και σήμερα αποτελεί πηγή, με εξαίρεση την ξυλεία. Σήμερα το δάσος του Ράντη αποτελεί βοσκότοπο, όπως και σχεδόν όλες οι εκτάσεις που δεν καλλιεργούνται στην Ικαρία. Το είδος αυτής της κτηνοτροφίας, έχει οδηγήσει στη διατήρηση μεγάλων πληθυσμών ζώων για παραγωγή κρέατος. Το δάσος του Ράντη αποτελεί έναν αντιπροσωπευτικό φυτοκοινωνικό σχηματισμό των ακτών και της ενδοχώρας του Αιγαίου. Πρόκειται για έναν σχηματισμό Andrachno - Quercetum ilicis, που βρίσκεται στα τελευταία στάδια διαδοχής, ως εναπομείναν Δρυοδάσος Αριάς στο Αιγαίο και ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Μέσα στα 16.000 στρέμματα φιλοξενείται μεγάλος αριθμός σπάνιων ενδημικών προστατευόμενων ειδών χλωρίδας και πανίδας, ενώ τα δέντρα βελανιδιάς είναι υπεραιωνόβια. Για το δάσος του Ράντη γίνονται ενέργειες προκειμένου να κηρυχθεί καταφύγιο άγριας ζωής και να ενταχθεί σε καθεστώς προστασίας. Το κυρίαρχο είδος του δάσους είναι η αριά (Quercus ilex), με σημαντική παρουσία κουμαριάς (Arbutus unedo) και γλυστροκουμαριάς (Arbutus andrachne) αλλά και φιλλύρεα (Phillyrea latifolia). Στην μεγαλύτερη έκταση του δάσους ο υποόροφος είναι ανύπαρκτος, ενώ εκεί που υπάρχει απαρτίζεται από πουρνάρι (Quercus coccifera), αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), αφάνα (Genista acanthoclados), ρείκια (Erica arborea) και ακισαριά (Cistus monspeliensis). Τα είδη των πουλιών που παρατηρήθηκαν στο δάσος είναι περιορισμένα σε αριθμό και χαρακτηρίζονται ως κοινά. Καταγράφηκαν σπίνοι (Fringila coelebs), καρδερίνες (Carduelis carduelis), τρυποφράκτες (Troglodytes troglodytes), γαλαζοπαπαδίτσες (Parus caeruleus), κίσσες (Garrulus glandarius), βαλκανικός δρυοκολάπτης (Dendrocopus syriacus) και κοράκια (Corvus corax). Τα ερπετά στο δάσος είναι κυρίως σαύρες των ειδών Hemidactylus turcicus (Σαμιαμίδι), Ablepharus kitaibelli (Αβλέφαρος), Lacerta oertzeni (Τούρκικη σαύρα) και Ophisops elegans (Οφίσωψ) καθώς και το φίδι Coluber caspius (Έφιος). Περιμετρικά του δάσους παρατηρήθηκαν τα είδη Agama stellio (κροκοδειλάκι) και Cyrtodactylus kotschyi (Κυρτοδάκτυλος). Στις περιοχές της Ικαρίας που δεν καλύπτονται από τα δάση και ιδιαίτερα σε υποβαθμισμένες περιοχές, εξαιτίας πυρκαγιών και υπερβόσκησης, επικρατεί η λεγόμενη «μακία βλάστηση» με σχίνους, ρείκια, φιλίκι, κουμαριές, πουρνάρια, χαρουπιές, ελιές, ασπάλαθο, μυρτιά και φτέρες. Σε περιοχές με μεγάλες κλίσεις και επιφανειακά πετρώματα που δεν συγκρατούν το νερό της βροχής, συναντώνται φρύγανα. Συνήθως μετατρέπονται σε φρυγανότοπους οι εκτάσεις που έχουν καεί και δεν αναδασώθηκαν. Υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί οικότοποι, όπως το Φανάρι ή η περιοχή κατά μήκος του ποταμού Χάλαρη, που έχει μόνιμη ροή με βόρεια κατεύθυνση. Συναντώνται κάποια ενδημικά (μοναδικά στον κόσμο) είδη και υποείδη, όπως: η παιώνια της Ικαρίας (Paeonia mascula cariensis) και ιδίως το μοναδικό είδος 19

Iberis runemarkiiπου φύεται σε περιορισμένο πληθυσμό στην Πλαγιά. Υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί οικότοποι, όπως το Φανάρι ή η περιοχή κατά μήκος του ποταμού Χάλαρη, που έχει μόνιμη ροή με βόρεια κατεύθυνση. Η ερπετοπανίδα έχει γενικά μικρασιατική καταγωγή. Μαζί με το σαμιαμίδι εντοπίζονται και ο οφίσωψ και το κροκοδειλάκι (Laudakia stellio) κ.ά., ενώ η λεγόμενη «σαύρα της Ικαρίας» (Lacerta oerizeni) απαντάται μόνο εδώ. Τα πλέον συνηθισμένα φίδια είναι ο έφιος και ο σαπίτης, ενώ δεν υπάρχουν δηλητηριώδη είδη. Στις ακτές φωλιάζουν πολλά είδη πουλιών ανάμεσα στα οποία και κάποια σπάνια όπως ο αιγαιόγλαρος, ο θαλασσοκόρακας, ή τα αρπαχτικά σπιζαετός, πετρίτης, χρυσογέρακο κ.ά. Υπάρχουν και τρία προστατευόμενα είδη νυχτερίδας: ο ρινόλοφος, η μικρομυωτίδα και η πυρρομυωτίδα. Φαράγγια Χαράδρες - Καταρράκτες Η Ικαρία χαρακτηρίζεται από άγρια ομορφιά με πυκνή βλάστηση, ψηλά βουνά, ποτάμια, χαράδρες, μικρούς καταρράκτες και φαράγγια. Το πλέον γνωστό είναι το φαράγγι του Χάλαρη στη Β. Ικαρία. Πρόκειται για έναν τόπο ιδιαίτερης σημασίας από την αρχαιότητα, που διατήρησε τη ξεχωριστή του σημασία ως εθνικός δρυμός παρά την κακή ανθρωπογενή επέμβαση των τελευταίων δεκαετιών. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο «Αρχιπέλαγος» που προέβη σε επιστημονική καταγραφή της βιοποικιλότητας της χλωρίδας και της πανίδας στην περιοχή του Χάλαρη, αποτελεί ένα μοναδικό και ιδιαίτερα πλούσιο οικοσύστημα εσωτερικών υδάτων καθώς και έναν από τους σημαντικότερους φυσικούς δρυμούς που έχουν απομείνει στο Αιγαίο. Ανήκει στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000. Στο φαράγγι Χάλαρη υπάρχει και ο καταρράκτης «Ράτσο» (Άνω Χάλαρη). Το φαράγγι στηρίζει μια ξεχωριστή βιοποικιλότητα καθώς και πληθυσμούς από πολλά προστατευόμενα είδη ενώ λειτουργεί ως σταθμός για δεκάδες προστατευόμενα είδη πουλιών. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν είδη όπως ο «Γάλανθος» (φυτό που συναντάται μόνο στην Ικαρία), η τουρκική σαύρα (σπάνιο προστατευόμενο είδος), το ευρωπαϊκό χέλι (είδος που μεταναστεύει από την Αμερική διασχίζοντας επί 3 χρόνια τον Ατλαντικό ωκεανό για να καταλήξει στους ποταμούς της Ικαρίας, η βίδρα ένα σπάνιο είδος καβουριού του γλυκού νερού (προστατευόμενο είδος), καθώς και ένα βενθικό είδος ψαριού του γένους Salaria (καταγεγραμμένο το 2008 κατά τη διεξαγωγή έρευνας από το ΕΛΚΕΘΕ και το Αρχιπέλαγος) ιδιαίτερα σημαντικό για τη ζωογεωγραφική εξέλιξη της ιχθυοπανίδας εσωτερικών υδάτων της Ικαρίας. Το φαράγγι έχει επίσης ξεχωριστή σημασία για δεκάδες προστατευόμενα είδη μόνιμων αλλά και μεταναστευτικών πτηνών όπως ο μαυροπετρίτης, ο λευκοτσικνιάς και ο μικροτσικνιάς, τα οποία διασχίζουν εκατοντάδες χιλιόμετρα αναζητώντας ανάπαυση και τροφή στο περιβάλλον του υδροβιότοπου. Ωστόσο, τον Οκτώβρη του 2010, ακραίες καιρικές συνθήκες και ισχυρή βροχόπτωση (ισοδύναμη με το 1/4 της συνολικής ετήσιας βροχόπτωσης) επέδρασαν αρνητικά στο φυσικό περιβάλλον του φαραγγίου και ειδικότερα στις εκβολές του ποταμού στην περιοχή ΝΑ Ικαρίας. Υπεραιωνόβια πλατάνια και διάφορα άλλα δέντρα εκριζώθηκαν και παρασύρθηκαν στη θάλασσα. Κάτω από τα απόκρημνα βράχια της παραλίας του ΝΑ βρίσκονται τα ερείπια του αρχαίου ναού της Ταυροπόλου Αρτέμιδος, έργο του 6ου αιώνα π.χ. 20

Ο ανθρώπινος παράγοντας οφείλει να σταθεί αρωγός της φύσης για την αποκατάσταση του οικοσυστήματος στο Φαράγγι του Χάλαρη, που αποτελεί σημαντικό φυσικό πόρο της Ικαρίας. Λόγω του γεωφυσικού ανάγλυφου του νησιού, στην Ικαρία υπάρχουν αρκετά φαράγγια. Εκτός του φαραγγίου του Χάλαρη, εκείνα που θεωρούνται πιθανώς αξιοποιήσιμα, είναι: Το φαράγγι Αυγολιμή, με τα πελώρια πλατάνια και πυκνό δάσος (κοντά στο Περδίκι) με το ονομαστό «δρακόσπηλιο». Το «Διπλόρυακο» του Καταφυγίου, μια περιοχή με έντονα σημάδια κατολισθήσεων, αλλά και πολλές καμάρες που προσέφεραν καταφύγιο σε δύσκολες εποχές. Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι άνθρωποι που εύρισκαν καταφύγιο στη περιοχή, αλλά και σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας, όπως οι σπάνιοι πρίνοι. Στις βραχώδεις κορυφές των λόφων και στο «Φαράγγι του Στενού» φωλιάζουν σπάνια πτηνά, όπως ο μαυροπετρίτης και ο σπιζαετός ενώ στις βαθιές χαράδρες του Καταφυγίου, που φτάνουν μέχρι τις ακτές, φύονται σπάνιες ορχιδέες και αιωνόβια πλατάνια. Το φαράγγι του Ρυάκα που εκβάλει στην παραλία, στην οποία σύμφωνα με το θρύλο, κατέπεσε ο Ίκαρος. Βρίσκεται ανατολικότερα της περιοχής Πλαγιά. ΣΠΗΛΑΙΑ Στην Ικαρία λόγω των γεωφυσικών της χαρακτηριστικών υπάρχει μεγάλος αριθμός σπηλαίων. Τα σημαντικότερα είναι: ΣΠΗΛΑΙΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟΥ Στο μικρό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στον οικισμό Καταφύγι, βρίσκεται υπόγεια σπηλαιοκαταβόθρα κρυμμένη κάτω από μια καταπακτή στο δάπεδο του ναού. Σύμφωνα με τη παράδοση, το υπόγειο σπήλαιο καταλήγει στον όρμο Νύμφη. ΣΠΗΛΑΙΟ ΧΑΛΑΡΗ Το σπήλαιο Χάλαρη με τον πλούσιο διάκοσμο, βρίσκεται στον οικισμό Χρυσόστομο. Σημαντικά νεολιθικά ευρήματα έχουν ανακαλυφθεί στο εσωτερικό του (πήλινα αντικείμενα, απολιθώματα ζώων). ΣΠΗΛΑΙΟ «ΦΩΛΙΑ ΤΗΣ ΦΩΚΙΑΣ» Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή Βελανιδιές κοντά στον περίφημο βράχο του Ικάρου. Η ονομασία του οφείλεται στις φώκιες που φώλιαζαν στους υπόγειους δαιδαλώδεις διαδρόμους του. Στο εσωτερικό του σχηματίζονται μικρές λίμνες θαλασσινού νερού. ΣΠΗΛΑΙΟ ΙΕΡΟ Το σπήλαιο Ιερό βρίσκεται στον ομώνυμο όρμο, κοντά στο Δράκανο. Σύμφωνα με τη παράδοση, αποτελεί τον τόπο γέννησης του θεού Διόνυσου. 21

ΣΠΗΛΑΙΟ ΜΑΤΙΑ (ΔΙΣΤΟΜΟ) Το σπήλαιο Μάτια ή αλλιώς Δίστομο βρίσκεται στην περιοχή Έξω Πλαγιά, κοντά στον οικισμό Πλαγιά και έχει εκπληκτική θέα στη θάλασσα. Η ονομασία του οφείλεται στις δύο εισόδους του. ΔΡΑΚΟΣΠΗΛΑΙΟ Το Δρακόσπηλιο βρίσκεται στην καταπράσινη τοποθεσία Αυγολιμή, κοντά στον οικισμό Περδίκι. Σύμφωνα με την παράδοση το σπήλαιο οδηγούσε στον Άγιο Φωκά. Στο εσωτερικό του έχουν ανακαλυφθεί ευρήματα από λατρευτικές τελετές. Η είσοδος στο σπήλαιο έχει καταρρεύσει, ωστόσο διατηρείται το στόμιό του. ΣΠΗΛΑΙΟ «ΤΟΥ ΧΟΥΤΡΑ Ο ΡΑΟΣ» Το σπήλαιο «Ράος» με τον όμορφο σταλαγμιτικό διάκοσμο, βρίσκεται στη Μεσσαριά, κοντά στον οικισμό Πετροπούλι. Σύμφωνα με τοπικές θρυλούμενες ιστορίες το σπήλαιο αποτελούσε κρυψώνα φυγάδων. ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΛΑΜΑ Το σπήλαιο Αλάμα βρίσκεται στον οικισμό Ακαμάτρα. Στο εσωτερικό υπάρχει μια πανέμορφη φυσική λιμνούλα. Θαλάσσια χλωρίδα και πανίδα Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά με τα θαλάσσια οικοσυστήματα της Ικαρίας αναφέρεται η παρουσία ειδών φαιοφυκών που συναντώνται σε βάθη έως 30 μέτρων και ανήκουν στο γένος Cystoseira. Ο τύπος αυτός της βλάστησης ανήκει στη βιοκοινωνία των φωτόφυλων φυκών. Σε μικρά βάθη εμφανίζεται επίσης ένας αραιός τύπος βλάστησης που αποτελείται από το αγγειόσπερμο Halophila stipulacea και το χλωροφύκος Caulepra, που αποτελούν χαρακτηριστικά είδη. Περιορισμένες συστάδες ενός πολύ γνωστού μεσογειακού τύπου αγγειόσπερμου, του είδους Posidonia oceanica, βρίσκονται κατά μήκος των παραλίων της Ικαρίας. Από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος» μέσω ερευνών που πραγματοποίησε στην περιοχή, έχουν καταγραφεί 5 είδη κητωδών, φώκιες και θαλάσσιες χελώνες. Αναλυτικότερα, καταγράφηκαν: Το ζωνοδέλφινο. Αποτελεί το πιο συνηθισμένο είδος δελφινιού στις ελληνικές θάλασσες και ζει στο ανοιχτό πέλαγος. Στην θαλάσσια περιοχή της Ικαρίας, συναντάται σε ομάδες που συχνά ξεπερνούν τα 100 άτομα. Το Ρινοδέλφινο, είναι το μόνο είδος δελφινιού που προσεγγίζει τις παράκτιες περιοχές σε αναζήτηση της τροφής του. Στην Ικαρία, οι πληθυσμοί των ρινοδέλφινων παρουσιάζουν δραματική μείωση τα τελευταία χρόνια, πράγμα που οφείλεται σε ανθρωπογενείς παράγοντες. Το Σταχτοδέλφινο είναι ένα μεγαλόσωμο είδος δελφινιού που φτάνει τα 3,8 μέτρα σε μήκος και δεν έχει ρύγχος. Ζει στο ανοιχτό πέλαγος και αποτελεί σχετικά σπάνιο είδος δελφινιού στις ελληνικές θάλασσες. Ωστόσο, στην περιοχή της Ικαρίας συναντάται σε σχετικά μεγάλους πληθυσμούς. Ο Ζιφιός είναι ένα κητώδες με μήκος 5-8 μέτρα. Εντοπίζεται δύσκολα επειδή δεν πραγματοποιεί έντονη συμπεριφορά στην επιφάνεια. Στην περιοχή της Ικαρίας, 22

οι πληθυσμοί των ζιφιών είναι σχετικά μικροί και συναντώνται σε ολιγάριθμες ομάδες. Ο Φυσητήρας. Η περιοχή της Ικαρίας αποτελεί σημείο μεταναστευτικών διόδων των φυσητήρων που μετακινούνται στο Αιγαίο Πέλαγος. Ακόμη, στη θαλάσσια περιοχή της Ικαρίας έχουν καταγραφεί και άλλα σπάνια και προστατευόμενα είδη όπως η μεσογειακή φώκια (Monachus monachus) και η θαλάσσια χελώνα (Caretta-caretta). Οι φυσικοί τους βιότοποι βρίσκονται στις παράκτιες περιοχές της Ικαρίας, όμως οι φώκιες ειδικότερα, εξαφανίζονται όταν αντιληφθούν ανθρώπινη παρουσία. Στην Ικαρία υπάρχουν και ορισμένες αμμουδιές ωοτοκίας για τις θαλάσσιες χελώνες. Τα σημαντικότερα είδη ιχθυοπανίδας της περιοχής ανήκουν στις κατηγορίες των χονδριχθύων (σκυλόψαρα, σκυλάκια, σαλάχια), των οστειχθύων (γόπες, συναγρίδες, τσιπούρες, σαρδέλες, γάβροι, σαφρίδια, ξιφίες, φαγγριά, λιθρίνια, σκόρπαινες, κολιοί, χάνοι, σκαθάρια, λαυράκια, κέφαλοι), των καρκινοειδών (γαρίδες, καβούρια, αστακοί) και των κεφαλόποδων (χταπόδια, σουπιές, καλαμάρια, γαστερόποδα). Παραλίες Την Ικαρία την χαρακτηρίζει η άγρια ομορφιά. Πυκνή βλάστηση, ψηλά βουνά, ποτάμια, χαράδρες, μα πάνω απ' όλα οι πανέμορφες παραλίες της. που προκαλούν δέος και σαγηνεύουν. Εκτός από τις αμμουδιές, πάρα πολλές είναι οι παραλίες με βότσαλο, και υπάρχουν και πολλές ερημικές παραλίες χωρίς πρόσβαση από αυτοκίνητο. Στον νότο, στην πλευρά του Αγίου Κηρύκου συναντάμε προσβάσιμες παραλίες στο Πριόνι, τη Λευκάδα, το Ξυλοσύρτη, το Φάρο, το Δράκανο, το Κεραμέ, τα Γιάλια, το Λιβάδι, τα Νεάλια, τη Σκέψη τον Σκουρδουλιάρη, τις Σεϋχέλες και στα Θέρμα. Στον βορρά, μεταξύ Περδικιού και Μονοκαμπιού στο χωριό Κιόνιο (Νέγια) συναντάμε τρεις ωραίες και ήσυχες παραλίες το Κιόνι, το Αυγολυμί και την Λειβάδα. Και στην περιοχή του Ευδήλου, το Φύτεμα, το Φλες, το Κεραμέ, το Κυπαρίσσι, Κάμπος-Οινόη, Καραβόσταμο, Άρη Ποταμού ενώ στην περιοχή των Ραχών το Γιαλισκάρι, τη Μεσαχτή, το Λιβάδι, ο Νας. Ο Δήμος Ικαρίας έχει υποβάλλει υποψηφιότητα για συμμετοχή στο Πρόγραμμα "Τυπικοί Οικολογικοί Οικισμοί" Αντικείμενο του σχεδίου είναι η εξεύρεση μακροπρόθεσμων τρόπων καταπολέμησης της παράκτιας και θαλάσσιας μόλυνσης, διαφύλαξης της βιοποικιλότητας και προώθησης υπεύθυνων πρακτικών διαχείρισης των παράκτιων περιοχών 23

Υδάτινο Δυναμικό Το νησί της Ικαρίας, επειδή αποτελείται στην μεγαλύτερη έκτασή του από στεγανά πετρώματα, παρουσιάζει μεγάλη επιφανειακή απορροή. Πίνακας 6: Ετήσιες υδάτινες απορροές νήσου Ικαρίας Όγκος Βροχής (βροχομετρικό ύψος 600 χιλιοστά) Επιφανειακή απορροή Κατείσδυση Σύνολο ετήσιας Επιφανειακής Απορροής 153,24 εκ.κ.μ. 153,24 εκ.κ.μ. 20,66 εκ.κ.μ 69,7 εκατομμύρια κ.μ Ποσοστό εκμετάλλευσης 2,3% Ταμιευτήρες Σύνολο υδατικών αναγκών Διατιθέμενες ποσότητες νερού (γεωτρήσεις - πηγές) Υπάρχοντες και σχεδιαζόμενοι 1.562.850 κ.μ. 2.538.029 κ.μ >2.958.572 κ.μ Μέχρι σήμερα, στο νησί της Ικαρίας, έχουν κατασκευαστεί οι εξής ταμιευτήρες: 1) Φράγμα Πεζίου Ραχών Ικαρίας: Χωμάτινο φράγμα με αργιλικό πυρήνα, ωφέλιμου όγκου 785.000 κ.μ., ύψος αναχώματος 29 μ., επιφάνεια ταμιευτήρα 100.000 τ.μ., πηγή τροφοδοσίας του ο Χείμαρρος Χάλαρη. Έτος περάτωσης 1995. Δαπάνη κατασκευής 4.223.000 ευρώ. Στεγανοποίηση ταμιευτήρα : φυσική στεγανότητα (γρανίτες) Το έργο περιλαμβάνει: Δίκτυο μεταφοράς 200.000 κ.μ. νερού ετησίως για ύδρευση, συνολικού μήκους σωλήνων περί τα 9.000 μ., την κατασκευή δύο δεξαμενών, χωρητικότητας 400 κ.μ. η καθεμία και την κατασκευή Μονάδας Επεξεργασίας Νερού (ταχυδιυλιστήριο). Δίκτυο μεταφοράς 585.000 κ.μ. νερού ετησίως για άρδευση, συνολικού μήκους σωλήνων περί τα 11.500 μ. Αρδευόμενη έκταση 1.600 στρ. στις περιοχές Αγ. Δημήτριος, Αγ. Πολύκαρπος, Προφ. Ηλίας και Τραγοστάσι. 2) Λιμνοδεξαμενή Χριστού Αγ. Κηρύκου Ικαρίας: Εξωποτάμια λιμν/νή με ακάλυπτη μεμβράνη, ωφέλιμου όγκου 80.000 κ.μ.. Τροφοδοσία του έργου από 2 υδροληψίες σε ρέματα της πλαγιάς Χριστού. Έτος περάτωσης 2001. Δαπάνη κατασκευής : 1.146.900 ευρώ Δεν έχουν κατασκευαστεί τα δίκτυα ύδρευσης - άρδευσης 3) Φράγμα στα Αρνοπέζια, ωφέλιμης χωρητικότητας 290.000 κ.μ. Μέχρι σήμερα τα έργα που εκτελέστηκαν έγιναν χωρίς κατάλληλες μελέτες χωροθέτησης με αποτέλεσμα οι λιμνοδεξαμενές να μη συγκρατούν τα νερά. 24

Τα εξής μικρά φράγματα που σχεδιάζονται στην Ικαρία, συνολικής χωρητικότητας 133.850 έως 192.850 κ.μ., αναμένεται να καλύψουν αρδευτικές ανάγκες των περιοχών τους: Πίνακας 7: Σχεδιαζόμενα φράγματα νήσου Ικαρίας ΘΕΣΗ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΤΥΠΟΣ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΥΨΟΣ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ (m) ΜΗΚΟΣ ΣΤΕΨΗΣ (m) ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ (m3) ΛΥΔΙ - ΕΥΔΗΛΟΥ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ 12,6 95 14.930 ΚΥΠΑΡΙΣΣΙ ΕΥΔΗΛΟΥ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ 12,10 52 13700 ΠΛΑΤΑΝΩΠΗ ΕΥΔΗΛΟΥ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ 13,60 45 12.220 ΜΗΛΙΟΝΤΑΣ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ 6 35 10.000 ΟΤΕΣ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ 10-16 77-90 80-139.000 ΛΑΨΑΧΑΔΕΣ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ 8 33 3.000 Για την περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Αγίου Κηρύκου Ικαρίας, προτείνεται η κατασκευή δύο φραγμάτων, στις περιοχές «Περδίκι» και «Θέρμα». Συνολικά, κατασκευάζονται ή σχεδιάζονται να κατασκευαστούν στην Ικαρία, ταμιευτήρες συνολικής χωρητικότητας 423.850 έως 482.850 κ.μ. Τα προβλήματα νερού στην Ικαρία δεν οφείλονται στην έλλειψη του φυσικού πόρου αλλά είναι προβλήματα διαχείρισής του. Επιβάλλεται λοιπόν η κατασκευή ταμιευτήρων για την συγκέντρωση του νερού και διαχείρισή του κατά την ξηρή εποχή, όταν οι ανάγκες είναι αυξημένες. Το έλλειμμα νερού που εμφανίζεται κατά τους θερινούς μήνες, σχετίζεται με την ανισοκατανομή της ζήτησης νερού για ύδρευση και άρδευση (καλοκαίρι μεγαλύτερες ανάγκες και αύξηση πληθυσμού λόγω τουρισμού). Ιαματικά Λουτρά Η ιστορία των λουτρών είναι συνδεδεμένη με την ιστορία του τόπου. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν τα λουτρά, όπως επίσης αρχαίοι Έλληνες γιατροί, φυσικοί, ιστορικοί, και γεωγράφοι ήταν οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με τις πηγές και τα μεταλλικά ύδατα. Στα Ασκληπιεία από τον 13ον π.χ. αιώνα χρησιμοποιούσαν τα λουτρά για θεραπευτικούς λόγους. Πρώτος παρατηρητής των ιαματικών υδάτων υπήρξε ο ιστορικός Ηρόδοτος, προηγήθηκε του Ιπποκράτη, περιγράφοντας μάλιστα αρκετές ιαματικές πηγές. Οι πηγές της Ικαρίας θεωρούνται μεταξύ των πλέον ραδιενεργών πηγών του κόσμου. Ανάμεσα στις δεκαεπτά (17) κυριότερες ιαματικές πηγές της Χώρας μας, είναι γνωστή η Ικαρία για τις δικές της, που βρίσκονται στην περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Αγίου Κηρύκου. Ανήκουν στην κατηγορία των θερμών ραδιενεργών αλιπηγών διαφέροντας μεταξύ τους ως προς την ένταση της ραδιενέργειας και την θερμοκρασία. Η ραδιενέργειά τους οφείλεται στο ραδόνιο 25

και κυμαίνεται από 19,2 μονάδες Mache (πηγή της Λευκάδας) έως 521,4 μονάδες Mache (πηγή Απόλλωνα). Οι θερμομεταλλικές πηγές της Ικαρίας είναι ανερχόμενες από τη θάλασσα και φτάνουν στην επιφάνεια μέσω επιφανειακών διαχωρισμών των πετρωμάτων, ρηγμάτων και ρωγμών, μεταλλικών φλεβών και πτυχώσεων. Ανήκουν στην κατηγορία των υπέρθερμων ραδιενεργών αλιπηγών, διαφέροντας μεταξύ τους ως προς την περιεκτικότητα του ραδονίου και της θερμοκρασίας. Η θερμοκρασία τους κυμαίνεται από 31,0 ο C έως 58,0 ο C και υπόκεινται σε μικρές μεταβολές. Από αυτές οι πηγές Θερμό και Χλιό - Θερμό βρίσκονται δυτικά του Αγίου Κηρύκου και σε απόσταση 2.500 μ. και 1.800 μ. αντίστοιχα στην περιοχή Λευκάδας. Η πηγή Ασκληπιού βρίσκεται στην πόλη του Αγ. Κηρύκου. Πέντε πηγές του Σπηλαίου, του Παμφίλη, του Κράτσα, της Αρτέμιδος και του Απόλλωνος βρίσκονται στην περιοχή των Θερμών. Υπάρχουν οι μη αξιοποιημένες πηγές στην Λευκάδα, όπου η πρόσβαση είναι εξαιρετικά προβληματική, αλλά και στα χαλασμένα Θέρμα, που βρίσκονται στην φύση δίπλα στην θάλασσα. Στη βορειοανατολική ακτή του νησιού βρίσκεται η πηγή της Αγίας Κυριακής. Στην περιοχή του Ξυλοσύρτη αναβλύζει μια άλλη πηγή 10 μ. από τη θάλασσα με την ονομασία "Αθάνατο νερό". Το νερό της πηγής αυτής, διουρητικό, βοηθάει στην αποβολή λίθων και άμμου από τα νεφρά και την κύστη. Μεγάλη η αναγκαιότητα βελτίωσης, εκσυγχρονισμού και αξιοποίησης των ιαματικών πηγών της Ικαρίας. Την υψηλή ραδιενέργεια των πηγών της Ικαρίας διαπίστωσε πρώτος ο Μ. Περτέσης τα έτη 1936 και 1938. Η πρώτη μελέτη της αξιοποίησης των θερμομεταλλικών πηγών της Ικαρίας έγινε το 1962 από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τον Γεώργιο Δ. Βορρεάδη (Ελληνική Γεωλογική Εταιρεία) οι πηγές της Ικαρίας διακρίνονται σε: Ασθενείς ραδιενεργές, όπως αυτές του Σπηλαίου και της Θερμού Λευκάδας - μέτριες ραδιενεργές, όπως οι πηγές Χλιό-Θερμό, Αγίας Κυριακής και Παμφίλη. Ισχυρές ραδιενεργές, όπως η πηγή Μουσταφά, Κράτσα, Απόλλωνος, Αρτέμιδος. Τα νερά των παραπάνω πηγών διέρχονται μέσω αλουβιακών προσχώσεων, γεγονός που μπορεί να μεταβάλλει τη σύνθεση και τη θερμοκρασία τους. Αυτό συμβαίνει και με τη ραδιενέργεια, αφού η πρόσμιξη του μεταλλικού νερού με θαλάσσιο κατά την έξοδό του, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωσή της. Έτσι, χαρακτηριστικό των θερμομεταλλικών πηγών της Ικαρίας είναι η διακύμανση των τιμών ραδονίου. Σύμφωνα με την μελέτη του Υπουργείου Συντονισμού (1980), παρατηρούνται αλλαγές στην συγκέντρωση του ραδονίου και στην χημική σύσταση των πηγών. Επίσης θα πρέπει να γίνουν μελέτες για την αξιοποίηση του αξιόλογου γεωθερμικού δυναμικού για διάφορες χρήσεις. 26

Ενέργεια Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στηρίζεται κυρίως στη χρήση συμβατικών καυσίμων (κυρίως μαζούτ και δευτερευόντως ντίζελ) από αυτόνομο σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ο σταθμός τροφοδοτείται με καύσιμα από την ενδοχώρα διαμέσου της ακτοπλοΐας, επιβαρύνοντας το κόστος παραγωγής ηλεκτρισμού και δημιουργώντας κινδύνους μόλυνσης του θαλασσίου περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα, σε εξέλιξη βρίσκεται ένα καινοτόμο έργο στον τομέα των ΑΠΕ από την ΔΕΗ Ανανεώσιμες που αφορά στην κατασκευή Υβριδικού Ενεργειακού Έργου Ικαρίας για την παραγωγή πράσινης ενέργειας. Το συγκεκριμένο έργο συνδυάζει δύο διαφορετικές μορφές ΑΠΕ, την αιολική και την υδροηλεκτρική ενέργεια. Κατασκευάζεται στις περιοχές Πέζι, Προεσπέρα και Κάτω Προεσπέρα της Δημοτικής Ενότητας Ραχών. Αποτελείται από δύο υδροηλεκτρικούς σταθμούς, ισχύος 4,15MW, που μέσω δύο δεξαμενών εκμεταλλεύονται το νερό του Φράγματος στο Πέζι και ένα αιολικό πάρκο, ισχύος 2,7MW, που τροφοδοτεί τα αντλητικά συγκροτήματα. Ο τρόπος αυτός αποθήκευσης ενέργειας (άντληση-ταμίευση) δίνει τη δυνατότητα αύξησης της διείσδυσης των ΑΠΕ στο ηλεκτρικό σύστημα του νησιού καλύπτοντας μεγάλο ποσοστό των ενεργειακών αναγκών της Ικαρίας με χρήση ΑΠΕ. Το σημαντικό αιολικό δυναμικό που καταγράφεται καθιστά την αιολική ενέργεια την κύρια ανανεώσιμη πηγή για την παραγωγή ηλεκτρισμού στην περιοχή. Αξιόλογο είναι και το ηλιακό δυναμικό της περιοχής καθώς η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα. Επίσης, η περιοχή εκτιμάται ότι διαθέτει αξιόλογο γεωθερμικό δυναμικό, το οποίο όμως δεν έχει μέχρι σήμερα ερευνηθεί συστηματικά. Συγκεκριμένα υπάρχουν βεβαιωμένα και πιθανά γεωθερμικά πεδία χαμηλής θερμοκρασίας, τα οποία εξακολουθούν να παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Ατμόσφαιρα Γενικά, η κατάσταση του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος στην περιοχή μελέτης είναι πολύ καλή, μιας και εκλείπουν σημαντικά ρυπογόνες δραστηριότητες (πχ βιομηχανικές μονάδες, ή δρόμοι με μεγάλο κυκλοφοριακό φόρτο), ρύπανση. ΤΟ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ως προς το οικιστικό περιβάλλον και τη λαϊκή αρχιτεκτονική η Ικαρία παρουσιάζει ιδιαιτερότητα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο. Οι οικισμοί στο νησί είναι διάσπαρτοι, αραιοδομημένοι και δυσανάλογα ως προς τον πληθυσμό τους εκτεταμένοι. Συνήθως στα νησιά και στα ορεινά οι οικισμοί έχουν πυκνή δόμηση και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις βρίσκονται κατά κανόνα έξω από αυτούς. Στην Ικαρία συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Οι οικίες ή τα «σπιτοκαθίσματα», όπως τα αποκαλούν, βρίσκονται μέσα στην καλλιεργήσιμη έκταση, και έτσι τα χωριά είναι σαν ένα σύμπλεγμα από αγροκτήματα. Στο νησί εξάλλου δεν υπάρχει κάποιο αστικό κέντρο ή «χώρα» με τη συνηθισμένη νησιωτική μορφή. Η ιδιομορφία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η άμυνα του νησιού βασιζόταν όχι στη συσπείρωση και την οχύρωση αλλά στην παραλλαγή και την απόκρυψη τις δύο συνιστώσες στη δόμηση των οικιών και την ανάπτυξη των οικισμών. 27

Παρακολουθώντας την εξέλιξη της τυπολογίας του ικαριώτικου σπιτιού ουσιαστικά παρακολουθούμε και τον ιστορικό βίο των κατοίκων ιδίως από τα Μεταβυζαντινά χρόνια ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Ως προς τη μορφή των κατοικιών και τη συγκρότηση των οικισμών διακρίνονται τρεις μεγάλες κατηγορίες που αντιπροσωπεύουν αντίστοιχα την περι οδο της «αφα νειας», το 19ο αιω να και το α μισο του 20ου αιω να. Το πρώτο και τελείως πρωτότυπο είδος σπιτιού είναι οι «καμάρες» που κατασκευάζονται σε βράχους ή με «λούρους» (τεράστιους γρανιτένιους βράχους). Λόγω γεωμορφολογικών συνθηκών αναπτύχθηκαν στο δυτικό τμήμα με αντιπροσωπευτικότερο τον οικισμό στην τοποθεσία των Ελληνικών (Μαύρη), στην περιοχή του Καρκιναγρίου, των Βρακάδων κ.ά. Σχεδόν όλος ο οικισμός αποτελείται από τέτοιες «καμάρες». Οι ντόπιοι ονομάζουν τα οικήματα αυτά «θεόκτιστα» ή «κατοικητήρια». Καμάρες και λούροι συναντιούνται και στο Μαγγανίτη και το Πέζι. Ορισμένες καμάρες διατηρούν την ονομασία «γεροντοκάμαρα», που προκύπτει από την παράδοση κατά τους δύσκολους καιρούς της αφάνειας να αποτραβιούνται στα μέρη αυτά οι γέροντες, προκειμένου να αφήσουν πολύτιμο ελεύθερο χώρο στους νέους. Το «χυτό», ένα είδος μονόχωρου σπιτιού με μικρές διαστάσεις, ήταν ο βασικότερος τύπος κατοικίας μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα και βρισκόταν σε χρήση σε μικρότερη κλίμακα και με μικρές παραλλαγές μέχρι τον 20ό αιώνα. Πρόκειται για τα λεγόμενα «αντιπειρατικά σπίτια» που αποτελούσαν τον πυρήνα της άμυνας. Με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε αποκτώντας διάφορες προσθήκες. Τα αντιπειρατικά σπίτια κατά κανόνα είχαν ένα χτιστό τοίχο, σαν πεζούλι, μπροστά από την είσοδο ή κάποιον θάλαμο που καθιστούσε την είσοδο αθέατη. Πάντοτε υπήρχε κρυφή έξοδος που οδηγούσε σε «χωστοκέλι» (ημιυπόγειος χώρος κυρίως στην ανατολική Ικαρία) ή «κρυφοκέλια» (μακριά από το σπίτι και κάτω από αυλότοιχους, κυρίως στα δυτικά μέρη). Χαρακτηριστικά είναι τα σπίτια στις Ράχες, στο Φείδο, στην Κάμπα, στον Κουμαρό, νότια από το Πέζι. Με την πάροδο του χρόνου και την εξαφάνιση των κινδύνων οι κρυψώνες απέκτησαν λειτουργία βοηθητικών χώρων. Στις αρχές του 19ου αιώνα δεν υπήρχε πλέον ο κίνδυνος των πειρατών. Η αλλαγή σηματοδοτείται από την εμφάνιση νέων τύπων σύνθετων κατοικιών και παράλληλα την πύκνωση των οικισμών και τη νέα χωροταξική διάταξη. Η κοινωνία της Ικαρίας άρχισε να παρουσιάζει τα πρώτα ανοίγματα. Εμφανίστηκε ένα νέο είδος κατοικίας το δίχωρο διώροφο σπίτι με το όνομα «πύργος» ή «πυργάρι», με δεύτερο όροφο ως ξενώνα. Σύμφωνα με την παράδοση, γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα στην Ικαρία μετοίκησαν Μανιάτες και, καθώς τόσο οι «πύργοι» όσο και οι νέοι οικισμοί έχουν κοινά στοιχεία με παρόμοια δείγματα από τη Μάνη, θεωρείται ότι οι νέοι κάτοικοι εισήγαγαν αυτή την αρχιτεκτονική. Ακολούθως ο «πύργος» συνδυάστηκε με το «χυτό» δημιουργώντας διάφορους τύπους μεικτών διώροφων ή σύνθετων κατοικιών. Τα ανώγια (το δώμα) ωστόσο προορίζονταν για τους επισκέπτες, ενώ η ικαριώτικη οικογένεια συνέχιζε να κατοικεί από κοινού στον πυρήνα του σπιτιού, το παλιό «χυτό». Μέχρι το 1830 οι Ικαριώτες απέφευγαν να κατοικούν στους παραλιακούς οικισμούς συνεχίζοντας τον πατροπαράδοτο τρόπο κατοίκησης στα ορεινά 28

μέρη. Η αλλαγή επήλθε μόλις στα μέσα του 19ου αιώνα λόγω του εμπορίου και της ανάπτυξης ντόπιας ναυτιλίας. Οι νέοι οικισμοί κατά κανόνα εμφανίζονται σε παλιές εμπορικές «σκάλες» και τα «συρτικά» των ψαράδων. Η παλιά πρωτεύουσα Μάραθος έδωσε τη θέση στη νέα, τον Άγιο Κήρυκο που το 1841 αριθμούσε μόλις 20 σπίτια. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων σημειώνει αξιόλογη άνοδο. Σε ορισμένες περιοχές (Άγιος Κήρυκος, Εύδηλος, Χριστός Ραχών κ.ά.) εμφανίζονται πλέον νέα σπίτια σύνθετης πολύχωρης κάτοψης και μορφής, κυρίως διώροφα, ικανά να φιλοξενήσουν τους επισκέπτες και προσφέροντας τις απαιτούμενες ανέσεις να συμβάλουν στην κοινωνική προβολή των κατοίκων. Εισάγονται αρχιτεκτονικά πρότυπα από άλλα νησιά του Αιγαίου πελάγους και τη Μικρά Ασία (μπαλκόνια, γεισώματα, μαρκίζες κ.ά.) Διαδίδεται επίσης και η τετράρριχτη στέγη. Μετά τη δεκαετία του 1960, η ευρεία χρήση των σύγχρονων μέσων και υλικών δόμησης (τσιμέντο, αλουμίνιο) άρχισε να αλλοιώνει το δομημένο περιβάλλον του νησιού. Επίσης διαταράχθηκε στο νησί η αρμονική ισορροπία που υπήρχε επί αιώνες μεταξύ ανθρώπου και φύσης από τις ανελαστικές και σε λάθος κατεύθυνση πολιτικές του κράτους που δημιούργησαν σύγχυση μεταξύ οικιστικής και δασικής χρήσης. Ευτυχώς μέχρι και σήμερα διατηρείται σημαντικό μέρος του παραδοσιακού κτιριακού πλούτου και της φυσιογνωμίας των οικισμών παρότι συνεχίζεται η αδυναμία της Πολιτείας να αντιληφθεί την ιδιαιτερότητα των οικισμών της Ικαρίας και να δώσει λύσεις. Όσο αναφορά το καθεστώς δόμησης και οργάνωσης των οικισμών διαπιστώνονται σοβαρά προβλήματα στο μεγαλύτερο μέρος του νησιού (μη οροθετημένοι οικισμοί, προβληματικό καθεστώς στάσιμων οικισμών στους περισσότερους ορεινούς οικισμούς, λογική του νομοθετικού πλαισίου της συμπαγούς πόλης που έρχεται σε αντίθεση με τις παραδοσιακές πρακτικές της οικιστικής οργάνωσης του νησιού). Σημαντικός είναι επίσης και ο αριθμός κηρυγμένων και μη ορεινών παραδοσιακών οικισμών που κατοικούνται αλλά και εγκαταλελειμμένων. Το Μάιο του 2013 εγκρίθηκε ΣΧΟΟΑΠ για το Δήμο Ικαρίας Στην Ικαρία, ανέκαθεν, διακρίνονταν τρεις ανθρωπογεωγραφικές ενότητες, οι οποίες αντιστοιχούν στις σημερινές δημοτικές ενότητες του νησιού. Η οροσειρά του Αθέρα δημιουργεί την ανοικτή νότια-νοτιοανατολική περιφέρεια με τη σημαντική γεωμορφολογική ενότητα του Αγ. Κηρύκου και τη βόρεια - βορειοδυτική περιφέρεια με τις σημαντικές γεωμορφολογικές ενότητες των Ραχών και της Μεσαριάς. Και στις δύο περιφέρειες υπάρχουν διάσπαρτοι οικισμοί εκτός των τριών κυρίων ενοτήτων. Ανεξαρτήτως των επιμέρους ιδιομορφιών διακριτών ενοτήτων, διαπιστώνεται ως κοινό χαρακτηριστικό η επιρροή και εξάρτηση από έναν κεντρικό οικισμό καθώς και η παραγωγική εξειδίκευση. Η ενότητα του Αγ. Κηρύκου περιλαμβάνει δύο οικιστικές υποενότητες, του Χρυσοστόμου στην οποία εντάσσονται οι αναπτύξεις από Βαώνη μέχρι Ξυλοσύρτη και του Αγ. Κηρύκου στην οποία εντάσσονται οι οικισμοί από Ξυλοσύρτη μέχρι Θέρμα και οι αντίστοιχοι των νοτιοανατολικών απολήξεων του Αθέρα. Είναι η λιγότερο ευνοημένη από άποψη εδαφικών πόρων, από τις δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα επικρατεί η ελαιοκαλλιέργεια, ενώ συγκεντρώνει το σύνολο των θερμομεταλλικών πηγών του νησιού. Η παρουσία 29