ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ E-mail: mail@lyk-peir-mytil.les.sch.gr ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ Θεολόγος Καθηγητής DEA Εκκλησιαστικής Ιστορίας ΑΠΘ Δρ. Θεολογίας ΑΠΘ E-mail: gzee11@otenet.gr
Δ. Ε. 38: ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Θρησκεία και θάνατος. Η δοκιμασία του προσώπου
ΜΕΡΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Αν ο θάνατος αποτελεί βασικότατο πρόβλημα στη ζωή του ανθρώπου, τότε πώς τοποθετούνται οι θρησκείες στο πρόβλημα αυτό; Πώς αντιμετωπίζουν τους νεκρούς και πώς βλέπουν το θάνατο σε σχέση με το κακό; Θάνατος, αιωνιότητα, αθανασία;
Παίρνοντας αφορμή από ένα λογοτεχνικό κείμενο
ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Κοσμογονικοί μύθοι Οι θρησκείες sτην πλειονότητά τους είδαν τον θάνατο αρνητικά... Αθανασία Ο θάνατος ως βασικότατο ανθρώπινο πρόβλημα Ο θάνατος ως μετάβαση σε μια άλλη ζωή Η υπέρβαση του θανάτου...
Στον Ιουδαϊσμό Από την αρχική κατάσταση όπου «και είδεν ο Θεός τα πάντα, όσα επίοιησεν, και ιδού καλά λίαν», το βιβλίο της Γένεσης περιγράφει την προοδευτική αποσύνθεση που ακολουθεί τις πρώτες πράξεις της ανυπακοής, οι οποίες εισάγουν: το θάνατο (Γεν. 3), την αποξένωση του άνδρα από τη γυναίκα, την αποξένωση και των δύο από το Θεό, του ανθρώπου από το περιβάλλον του, του Κάιν και του Άβελ.
Στον Χριστιανισμό Η ελπίδα της Ανάστασης
Το δέος του Αββά Σισώη μπροστά στον τάφο του Μ. Αλεξάνδρου, (μονή Βαρλαάμ, Μετέωρα, 1566) [1]
Τι παρουσιάζει η εικόνα; Τον Αββά Σισώη, κορυφαίο ασκητή των αρχών του 4ου μ. Χ., αιώνα ο οποίος με υψωμένα τα χέρια κι έκπληκτη έκφραση σκύβει πάνω από μια μαρμάρινη σαρκοφάγο, μέσα στην οποία διακρίνεται ένας σκελετός. Σε μιαν επιγραφή εντός περίτεχνου πλαισίου διαβάζουμε τα εξής ποιητικότροπα λόγια του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού: «Ορώ σε τάφε, δειλιώ σου (την) θέαν κ(αι) καρδιοστάλακτον δάκρυον χέω. Χρέος το κ(οι)νόφλητον εις νουν λαμβάνω. Πώς γαρ [μέλλω διελ]θείν πέρ(ας) τοιούτον, αι [θάνατε, τις δύναται] φυγ[είν] σε;»
Το δέος του Αββά Σισώη μπροστά στον τάφο του Μ. Αλεξάνδρου, (τέλος του 17ου αιώνα, Άγιος Αντώνιος, Ζάκυνθος) [2]
ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΣΩΜΑ «Τίθεται το αμείλικτο ερώτημα, που προφανώς δεν είναι εφικτό να έχει απάντηση από όσους προχειρολογούν: ποιος πλατωνικός ή νεοπλατωνικός θα έλεγε: ότι αγιάζεται και το σώμα, υπάρχει μόνο ο όλος άνθρωπος, και η σωτηρία είναι ολική; Δεν είναι μόνο η ψυχή που την πλημμυρίζει ο θείος έρωτας, αλλά ακόμη περισσότερο και η σαρξ. Άρρηκτη, λοιπόν, ενότητα σώματος και ψυχής, ακόμη και κατά τους θεωρούμενους ως πλατωνικούς φιλοσόφους». Νίκος Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Γ. Ανακεφαλαίωση και Αγαθοτοπία. Έκθεση του οικουμενικού χαρακτήρα της χριστιανικής διδασκαλίας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1997, 224.
Πρωτοπρ. Β. Θερμός, Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, Δρ. Θεολογίας, «Θρησκεία και Θάνατος», (Μέρος Α - Β ) http://o-nekros.blogspot.com/2011/07/blog-post_04.html http://www.youtube.com/watch?v=kqk4urzjyvw&feature=related Εισήγηση στα πλαίσια της εκδήλωσης της Εταιρείας Μελέτης των Σχέσεων Επιστήμης και Θρησκείας (ΕΜΕΣΕΘ) της 31 ης Μαΐου 2011 με θέμα: «Λόγος περί θανάτου. Θρησκεία, Τέχνη και Επιστήμη μπροστά στο μεγάλο ερώτημα του θανάτου».
Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ Μια από τις στιγμές όπου η δόξα του Χριστού έγινε ιδιαίτερα αισθητή, ήταν η Ανάστασή του: ο κενός τάφος έσπασε τις πύλες του θανάτου πιεζόμενος από τη θεία ζωή, αποθέτοντας στο περιθώριο τη θνητότητα της ανθρώπινης φύσεως. Έτσι ο Χριστός έθραυσε το θάνατο την τρίτη ημέρα μετά την ταφή του. Το γεγονός αυτό, από τη βιβλική και τη μετέπειτα εκκλησιαστική γραμματεία υποδηλώνεται έμμεσα. Φαίνεται, ίσως, παράξενο ότι κανένας από τους Ευαγγελιστές δεν αναφέρει την Ανάσταση με συγκεκριμένο τρόπο, πως δηλαδή έγινε. Αρκούνται μόνο σε πληροφορίες που δεν προϋποθέτουν καμιά λογική ερμηνεία και κατοχύρωση αυτής: «άγγελος Κυρίου καταβάς εξ ουρανού προσελθών απεκύλισε τον λίθον», (Ματθ. 28, 2), κενό μνημείο, οθόνια της ταφής πάνω στον τάφο.
Η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Πέρα όμως από τούτα τα «τεκμήρια», στην εμπειρία και βεβαιότητα της Εκκλησίας, η Ανάσταση του Χριστού βρίσκει την άμεση μαρτυρία της, στις αμέσως μετά από αυτή, σωματικές εμφανίσεις του, και αυτό βέβαια δεν σημαίνει καμία απομύθευσή της. Απλούστατα, αυτές τοποθετούνται στο πλαίσιο της εμπέδωσης της πίστης στο γεγονός, ότι η Ανάσταση δεν σημαίνει επιστροφή του Χριστού στον κόσμο, αλλά είσοδος σε μια νέα μορφή ζωής που δεν επιδέχεται το θάνατο. Γι αυτό και ο αναστάσιμος ύμνος «θανάτω θάνατω πατήσας».
Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη (1315-1320) Στην ορθόδοξη εικονογραφία ο Χριστός στο κέντρο της απεικόνισης υψώνεται πάνω από το σκοτεινό βασίλειο του θανάτου, ο οποίος εμφανίζεται αλυσοδεμένος κάτω του. Συντρίμμια δηλώνουν τις σπασμένες πύλες του Άδη, ενώ ο Χριστός παρασύρει μαζί του τον Αδάμ και την Εύα, δηλώνεται έτσι η συνανάσταση όλων των νεκρών...
Στο Ισλάμ οι τρεις θεωρητικές αρχές για το θάνατο Όπως είναι γνωστό το Ισλάμ παρέχει ένα πλήρη και λεπτομερές ισορροπημένο νομικό σύστημα (Sharia) που συμπληρώνει τις ηθικές διδασκαλίες του. Το δικαίωμα για ζωή, η οποία αποτελεί ύψιστη αξία, προστατεύεται από το μουσουλμανικό δίκαιο. Η ευθανασία απαγορεύεται. Το κισμέτ καθορίζει τη ζωή και τις πράξεις του ανθρώπου. Υπάρχει τελική κρίση και ανταπόδοση (παράδεισος - κόλαση). Ο μυστικισμός στο Ισλάμ αναπτύχθηκε από τον 8 ο μ. Χ. αιώνα, υπό επίδραση του χριστιανικού ασκητισμού και του νεοπλατωνισμού. Σκοπός του είναι η ένωση με το Θεό, δια της εκμηδενίσεως του εγώ. Ο φόβος μεταβάλλεται σε θείο έρωτα και επιδιώκεται η θέα του Θεού. Οι νεκροί τοποθετούνται με κατεύθυνση τη Μέκκα. Οι ζωντανοί έχουν καθήκον να επισκέπτονται τους τάφους, για να θυμούνται το θάνατο και τη μέρα της κρίσεως.
Στον Ινδουισμό Ο Ινδουϊσμός πιστεύει στη μετενσάρκωση, γι αυτό ο θάνατος δεν θεωρείται μεγάλο κακό. Θάνατος είναι απλά μια προσωρινή διακοπή των φυσικών δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Κατά το θάνατο η ψυχή φεύγει και πηγαίνει σε έναν άλλο άγνωστο κόσμο, για μικρό διάστημα και επανέρχεται μέσα σε άλλο ζωντανό ον. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του, δεν υπάρχει μόνο ένας παράδεισος και μια κόλαση, αλλά πολλοί παράδεισοι και πολλές κολάσεις. Vaikunth είναι ο τόπος του Θεού Vishnu, Κailash είναι ο τόπος του Θεού Siva και Brahmalok είναι ο τόπος του Θεού Brahman. Idralok είναι ο παράδεισος για τους κανονικούς δίκαιους ανθρώπους, ενώ Yamalok είναι ο τόπος της κόλασης. Η ύπαρξη των τόπων αυτών είναι περισσότερο διδακτική και όχι πειθαρχική, έχοντας ως στόχο την υποχρέωσή τους για τελειοποίηση του προσωπικού τους κάρμα.
Στον Βουδδισμό Ο Βουδδισμός για το μεγάλο πλήθος των πιστών, είναι η θρησκεία της μεταθανάτιας ζωής. Οι πολλοί επιδιώκουν την αναγέννηση σ έναν από τους κόσμους, στους οποίους βρίσκονται οι γνωστοί Βούδδες και Μποντισάτβες. Η μνήμη του θανάτου οδήγησε τον Βούδδα στη σύλληψη περί ματαιότητας της ζωής. Ο Βουδδισμός δεν βλέπει το θάνατο ως συνέχεια ύπαρξης της ψυχής, αλλά ως ένα ξύπνημα. Ο θάνατος και η ξαναγέννηση, ως μετενσάρκωση παραλληλίζεται με το άναμμα ενός κεριού. Το φως μεταδίδεται από το ένα κερί στο άλλο. Ωστόσο, όταν το ένα κερί σβήσει, η φλόγα υπάρχει στο άλλο. Η φλόγα υπάρχει, είναι αιώνια, είναι το φως. Αυτό που σβήνει είναι το κερί.
Μια συγκριτική θεώρηση Στον πολυθεϊσμό ο θάνατος: Στον μονοθεϊσμό ο θάνατος: Ωστόσο ο θάνατος: Υπερβαίνεται με την αθανασία της ψυχής Η αναγέννηση θεωρείται με ενδοφυσικά, φυσιοκρατικά δεδομένα. Εξού και η Μεγάλη Θεά, η Μητέρα Φύση. Θεωρείται υπαρξιακό φαινόμενο. Η ελπίδα της Ανάστασης. Θρησκεύουμε επειδή θνήσκουμε. Κάνουμε λόγο περί θρησκείας, για να αντιμετωπίσουμε το θάνατο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΕΣ ΦΙΛΙΠ, Δοκίμια για το θάνατο στη Δύση, μτφρ. Κατερίνα Λάμψα, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1988. BOWKER JOHN, Ο θάνατος και οι θρησκείες, μτφρ. Αμαλία Λογιάκη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2006. ΘΕΡΜΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, (πρωτοπρ.), Θρησκείες και θάνατος. Η δοκιμασία του προσώπου: http://e-theologia.blogspot.gr/2011/09/blog-post_14.html ΚΟΛΤΣΙΟΥ - ΝΙΚΗΤΑ ΑΝΝΑ, «Ο πόνος του θανάτου και η αντιμετώπισή του στην προχριστιανική «παραμυθητική» γραμματεία», στον τόμο: Ανθρώπινος πόνος και υπαρξιακός προβληματισμός, Ι. Κουρεμπελές κ. ά. (επιμ.), Θεσσαλονίκη 2013, σσ. 87-103. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ ΝΙΚΟΣ, Το πρόβλημα του κακού, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1986. ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Έρως και θάνατος, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2009.
Κ. ΜΠΕΗΣ, «Ο άνθρωπος μπροστά στο μυστήριο του θανάτου», Φιλοσοφείν, τχ. 5 (Ιανουάριος 2012) 144-169 https://onedrive.live.com/?authkey=%21ancodculwgolqew&cid=d60df1a F710FC282&id=D60DF1AF710FC282%21140&parId=D60DF1AF710FC282%2112 9&o=OneUp