Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ 71

Γλώσσα = όχι απλή παράθεση λέξεων πρόταση = Συνδυασμός λέξεων σύμφωνα με κανόνες Δύο είδη γραμματικών διαφοροποιήσεων: ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗ 72

Μορφολογική διαφοροποίηση Συντακτική διαφοροποίηση Παραδείγματα John hit the ball The ball hit John Ο Γιάννης χτύπησε την μπάλα = Την μπάλα χτύπησε ο Γιάννης Ο Γιάννης χτύπησε την μπάλα Τον Γιάννη χτύπησε η μπάλα 73

Όλες οι γλώσσες χρησιμοποιούν και τα δύο είδη διαφοροποιήσεων Κάθε γλώσσα, όμως, στηρίζεται πιο πολύ σε ένα από τα δύο είδη. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ 74

Γύρω στους 18 μήνες αρχίζει η γραμματική ανάπτυξη. Μέχρι τότε τα παιδιά γνωρίζουν: -προσωδία (ρυθμός, μελωδία) της γλώσσας -Μερικώς τη φωνολογία -Υποτυπωδώς τη σημασιολογία & το λεξικό Ανάδυση Γραμματικής ποιοτική αλλαγή: Δυνατότητα έκφρασης απείρων νοημάτων 75

Πότε μπορούμε να μιλήσουμε για κατάκτηση μίας γραμματικής δομής;; Παράδειγμα: Το παιδί λέει: «σκυλάκι» Χρησιμοποιώντας το γλωσσολογικό σύστημα των ενηλίκων περιγράφουμε: Σκυλ-άκι («υποκοριστικό» (σκύλος + μόρφημα άκι Το παιδί λέει: «σύννεφα» «πληθυντικός» Το παιδί λέει: «πάμε» «1º πρόσωπο πληθυντικού» 76 Το παιδί λέει: «Τι είν αυτό;»

Οι γλωσσικές παραγωγές των παιδιών είναι αποτέλεσμα υφιστάμενων γραμματικών γνώσεων αντιστοίχων με αυτές των ενηλίκων ομιλητών; 77 Στα συγκεκριμένα παραδείγματα Μπορούμε να πούμε πως το παιδί κατέκτησε τις συγκεκριμένες γραμματικές δομές, αν λέει μόνο «σκυλάκι», αλλά όχι παιδάκι, σπιτάκι ή σκύλος/σκυλί, ή αν λέει μόνο «πάμε» αλλά όχι παίζουμε, ή χορεύουμε, ή πάω ή πάτε κλπ ; Πώς μπορούμε να ξέρουμε πως το παιδί δεν χρησιμοποιεί αυτές τις παραγωγές ως άκλιτες «λέξεις» δίχως να τις έχει αναλύσει γραμματικά;

Κριτήρια «παραγωγικότητας» Με (ημι-) πειραματική εκμαίευση: Κατά πόσο τα παιδιά εφαρμόζουν γραμματικούς κανόνες σε λέξεις που δεν έχουν ακούσει ποτέ (Θυμηθείτε τα πειράματα της Berko (1958) (... tass με ανύπαρκτες λέξεις. Π.χ. «gling, wug, Σε μελέτες φυσικής παρατήρησης: - Ποσοστό ορθής χρήσης όταν η χρήση τους είναι υποχρεωτική ( 90% (περίπου - Κριτήρια βασισμένα στη γενίκευση: Χρήση μορφήματος με τουλάχιστον δύο διαφορετικές ρίζες -Π.χ. παίζω/πίνω ή όμορφη/ψηλή 78 Χρήση λεξήματος (ρίζας) με τουλάχιστον δύο μορφολογικές διαφοροποιήσεις: Π.χ. παίζω/ παίζει ή όμορφος/ όμορφη

Λάθη Παραλήψεις -Π.χ. άρθρου, πρόθεσης ή μορφήματος Από κάτω Χ ρούχα, κόβω Χ το μαχαίρι Αντικαταστάσεις ( φτάνω Π.χ. όχι μποώ (δεν μπορώ), αμπά τάνει εγώ (δεν πάνω σε κορφή (στην), ένα κοπάδι με σκύλοι Μεταθέσεις Π.χ. η καμέλα είναι πού; μη ξανα-το-κάνεις, τόσο μάτια μεγάλα, μη να ανοίξεις! Ομαλοποιήσεις Π.χ. δώνω, έθελα, γεράζουνε, οι άνδροι, πρέπω να πάω, το κύμματο σωστά (μίμηση) λάθη (ομαλοποίηση) σωστά (κατάκτηση ( τύπων ανωμάλων 79

Ανάπτυξη Σύνταξης 80

Μονολεκτικά εκφωνήματα / Ολοφραστικός λόγος - Μία λέξη (π.χ. γιαγιά) ή και δύο που γίνεται όμως αντιληπτή ως μία (αμάλγαμα) (π.χ. γειάσου, κιάλλο) - Στις πλούσιες μορφολογικά γλώσσες οι γραμματικές καταλήξεις αναπόφευκτες (π.χ. «γιοντάγια» λιοντάρια). - Μπορεί να εκφράζουν σημασία πιο ευρεία από τη σημασία που αποδίδουν οι ενήλικες στη λέξη αυτή. Π.χ. Βloom (1973): η κόρη της έλεγε «mummy» όταν κοιτούσε/έδειχνε το φαγητό της μαμάς, τα γάντια της, την πόρτα απ όπου έφυγε η μαμά. Σημασία της λέξης: «η μαμά», «Χ είναι της μαμάς», «πού είναι η μαμά;» Στον ολοφραστικό λόγο εντοπίζονται οι ρίζες της σύνταξης εφόσον μέσα από μεμονωμένες λέξεις εκφράζονται πιο περίπλοκα νοήματα

Πρώτοι συνδυασμοί λέξεων (~ 18 μήνες) Ακολουθίες δύο διαφορετικών λέξεων που αναφέρονται στο ίδιο φαινόμενο/κατάσταση (Bloom, 1973; Branigan, 1979) Παύσεις μεταξύ των λέξεων. (δηλ.διακεκομμένος επιτονισμός) Για παράδειγμα, η λέξη μπάλα ακολουθείται από τη λέξη κάτω με μια παύση ανάμεσά τους για να εκφραστεί το πληρέστερο νόημα θέλω να μου κατεβάσεις τη μπάλα. Περιορισμένες συντακτικές κατηγορίες, δηλ. ό,τι αντιστοιχεί συχνά σε ρήματα (π.χ. έλα), ουσιαστικά (π.χ. μπάλα) και επιρρήματα τόπου (π.χ. κάτω) ενηλίκων.

Βοηθητική παρέμβαση ενηλίκων «Κάθετες δομές» (Scollon, 1976) Παράδειγμα: Παιδί: «εγιώ» (εδώ) Μαμά: «εδώ τι;» Παιδί: «βάζω» Μαμά: «και τι βάζεις εδώ;» Παιδί: «νεό» (νερό) Μαμά: «γιατί το βάζεις εκεί;» Παιδί: «απιώ» (για να πιω)

Περίπου Μ.Ο.20 μήνες Τηλεγραφική ομιλία Πρωτοεμφανίζονται συνδυασμοί δύο λέξεων με συνεχή επιτονισμό, αναφέρονται σε ένα φαινόμενο ή κατάσταση Κυρίως ουσιαστικά, ρήματα συνήθης παράλειψη άρθρων, προθέσεων, αντωνυμίες μακαρόνια (με) κιμά, κόβω (με) το μαχαίρι, πάει (στη) δουλειά, φρούτα χωγιό (από το χωριό) Εμφανίζονται τα fillers πιθανοί προπομποί των άρθρων προθέσεων κλπ. ( Βloom Δεν είναι πολύ συχνή (15% Στην ίδια περίοδο: μονολέξεις, κάθετες δομές, πρώτοι συνδυασμοί, ακόμα και μη λεκτικές φωνοποιήσεις. 84

Σημασίες των πρώτων συνδυασμών Οι πρώτοι συνδυασμοί λέξεων με ενιαίο επιτονισμό εμπλέκουν δύο αρχικά λέξεις και εκφράζουν νοήματα προσιτά γνωσιακά και χρήσιμα στην καθημερινή επικοινωνία (Brown, 1973). Π.χ. ( νάνι - απόρριψη (π.χ. όχι - εστίαση της προσοχής σε κάτι (π.χ. μπαμπάς νάτος), - επιθυμία να επαναληφτεί κάτι (π.χ. κιάλλο νερό), ( πάει - δήλωση μιας εξαφάνισης (π.χ. παππούς -περιγραφή δράστη και δράσης (π.χ. μπαμπά μιλάει), -δράσης και αντικειμένου της (π.χ. φάει σοκολάτα), -αντικειμένου και κτήτορα (π.χ. μπάλα Γιάννη), -θέση αντικειμένου (π.χ. τουτού πάνω). 85 Πρόκειται για έναν πρώτο επιμερισμό της εμπειρίας ή μια πρώτη σημασιολογική σχηματοποίησή της.

Εμπλουτισμός απλών φράσεων με πιο αφηρημένες γραμματικές λέξεις. Π.χ. στην ονοματική φράση προστίθενται άρθρα ενώ στη ρηματική φράση μόρια (δεν, θα, να...). 86

Εμπλουτισμός απλών φράσεων Παραδείγματα: Παράδειγμα η ρηματική φράση: Έπεσε Δεν έπεσε Έδωσε το δώρο Έδωσε το δώρο στη Μαρία Εδωσε χθες το δώρο στη Μαρία). 87 Παράδειγμα η ονοματική φράση: Μολύβι Το μολύβι Το κίτρινο μολύβι

Ανάπτυξη σύνθετων προτάσεων Αρχικά, δύο ιδέες παρατάσσονται χωρίς κάποια ρητή σύνδεσή τους Σύντομα μετά εμφανίζεται ένα υποτυπώδες συνδετικό στοιχείο. Η παρατακτική σύνταξη προηγείται της υποτακτικής. Παράδειγμα: Η γάτα αρρώστησε. Έφαγε τον ποντικό. Η γάτα έφαγε τον ποντικό και αρρώστησε. Η γάτα που έφαγε τον ποντικό αρρώστησε. Η γάτα αρρώστησε επειδή έφαγε τον ποντικό. 88

Σταδιακή ανάπτυξη/εμπλουτισμός σύνθετων προτάσεων: Απλοί αρχικά συνδυασμοί: δηλ. η κύρια πρόταση είναι πολύ απλή και επαναλαμβάνεται σε διάφορους συνδυασμούς Μέχρι το τέλος του τρίτου χρόνου της ζωής έχουν εμφανιστεί συνήθως τα βασικά είδη σύνθετων προτάσεων (βλ. Diessel, 2004 για διάφορες γλώσσες, Κατή 1995 για τα ελληνικά): Αναφορικές, συμπληρωματικές, χρονικές, αιτιολογικές, υποθετικές κλπ. Παραδείγματα απλά από τις πρώτες φάσεις: 89 Αναφορικές προτάσεις: τ είναι αυτό ε βάλαμε;. Συμπληρωματικές: ( πάω θέλω (α)πάω (θέλω να Υποθετικές: ( σκοτώσω τομήσεις, α κοτώσω (αν τολμήσεις, θα σε

Συντακτικά λάθη Όχι συχνά όπως τα μορφολογικά (στα ελληνικά τουλάχιστον). Συχνά ένδειξη προχωρημένων αναλύσεων: Π.χ. μη να φύγει = να μη φύγει ( συχνή Άρνηση στην οριστική: (πιο Αρνητικό μόριο + ρηματικό μόριο + δεν Άρνηση στην υποτακτική: Ρηματικό μόριο + αρνητικό μόριο + μη 90

Συντακτικά λάθη σε μεγαλύτερες συνήθως ηλικίες και σπάνια Άρνηση πουθενά χελώνα είδε = (δεν) είδε Λάθος συνδυασμοί: ξέρω εσύ ότι θα με φας μη ξανατοκάνεις μη άλλη φορά ξανανοίξεις η χελώνα να κοντεύει περάσει η Γουέντη τα άκουσε η μεγαλύτερη τόσο μάτια μεγάλα μετά γύρισε από λίγο τα έβγαλε και της γάτας απ την κοιλιά 91

Συμπληρώματα: μιλήσαμε (για) το έργο νομίζω (ότι) είναι γιατρός Οριστικό/αόριστο άρθρο: να παίξουνε ένα βόλεϊ πάνω σε (στην) κορυφή του δέντρου Απουσία/παρουσία πρόθεσης: μια μέρα πήγε (σε) μια εξοχή ένα κοπάδι με σκύλοι ένα χωράφι με γεμάτο λουλούδια 92

Ανάπτυξη Μορφολογίας 93

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ Με βάση δεδομένα από την αγγλική γλώσσα, η οποία έχει φτωχή και απλή μορφολογία. υποτέθηκε κάποτε ότι τα παιδιά αποφεύγουν αρχικά τη μορφολογία και βρίσκουν τη σύνταξη πιο εύκολη (Brown 1973). Ωστόσο, όταν μελετήθηκαν γλώσσες με περίπλοκα κλιτικά συστήματα όπως τα εβραϊκά, τα τουρκικά και τα ελληνικά, αυτό φάνηκε ότι δεν ισχύει (π.χ. Berman, 1985 και Stephany 1997). 94

95 Φάσεις στην ανάπτυξη της μορφολογίας Προ-γραμματική φάση: Απουσία γραμματικών καταλήξεων (σε γλώσσες όπως η αγγλική) Κλιτοί μεν τύποι (σε γλώσσες όπως η ελληνική), χωρίς όμως να μπορούμε να υποθέσουμε γνώση της μορφολογίας. Αντιθέτως, λέξεις που δεν έχουν αναλυθεί από γραμματική άποψη, δεν χρησιμοποιούνται μεταξύ άλλων σε αντιπαράθεση με άλλους γραμματικούς τύπους της ίδιας λέξης, π.χ. Λουλούγια (αλλά όχι λουλούδι) Πάει (αλλά όχι πάω, πήγαμε) Ασταθής φάση: Ενδείξεις πρώτων μορφολογικών διαφοροποιήσεων, π.χ. για πληθυντικό ουσιαστικών ή αόριστο-ενεστώτα ρήματος. «Δύσκαμπτη» γραμματική: Αυστηρή εφαρμογή κανόνων και στις εξαιρέσεις. Λάθη ομαλοποίησης (π.χ. έξερε, ήλθαν πολλοί κόσμοι) Συμβατική γραμματική = μάθηση κανόνων και εξαιρέσεων

Μορφολογικά λάθη Δεν πρόκειται για ενδείξεις ανωριμότητας, αλλά αντιθέτως γνώσης των μορφολογικών κανόνων που εφαρμόζονται και στις ανώμαλες περιπτώσεις. Επειδή έχουν μια λογική, τα συναντούμε συχνά σε προγενέστερες ιστορικές στιγμές μιας γλώσσας ή σε σύγχρονες διαλέκτους (π.χ. ήφερε συχνό σε διαλέκτους, επήγαινε συνηθισμένο σε προγενέστερες ιστορικά εκδοχές της ελληνικής). Πορεία ανάπτυξης όχι ευθύγραμμη αλλά σχήμα U απομνημόνευση αρχικά (σωστοί τύποι) ανακάλυψη και γενικευτική εφαρμογή κανόνων (λαθεμένοι τύποι) κανόνες και εξαιρέσεις (σωστοί τύποι) 96

Ομαλοποιήσεις, αναλογικοποιήσεις γραμματικών κλίσεων Ρήματα: ανώμαλο θέμα: πάρνω, δώνω, πάνε, πάγαινε (=πήγαινε), ανώμαλη αρχαϊκή αύξηση: ήπρεπε, ήφερε, έθελε, έξερε ανώμαλες κλίσεις: κάβουνε, κλάβει, αγαπάγουνε, τρώγεις, κλαίγει πετάχνουν (=πετάνε) (κατά το φτιάχνουν) τρακαίρνω, δροσερίζω επέπλεγε (=επέπλεε) Κλίσεις άκλιτων τύπων: πρέπω να πάω, έχει πεθάνουνε, έχω βάλω, μη σε νοιάζετε 97

Λάθη με τις συζυγίες Ισχυρή προτίμηση για δεύτερη συζυγία: π.χ. καταλαβούσανε, νύσταγα, καθαράει, βηχάει, ζωγραφάω, σκαλάω, γύρναγα, σφύραγε, πέρναγε Σποραδικά και προτίμηση για πρώτη συζυγία: κρεμάζουνε, γεράζουνε μαδίζω, τραγουδίζω, βοσκίζω, πεταϊδούν (τα πουλιά κατά το κελαϊδούν), αντιδρώνω (=αντιδρώ) 98

Προβλήματα με τη φωνή Η φωνή στα ελληνικά ιδιαίτερα ανώμαλο φαινόμενο Διόρθωση ανώμαλων τύπων: καθιστώ/καθίστηκα Παθητικοποίηση τύπων όταν κάτι παθαίνει το υποκείμενο υποκείμενο ή γενικότερα αλλάζει: π.χ. λιώθηκε, μαυρίστηκε, χτυπήθηκε, κλαιγότανε (=έκλαιγε), μαλώθηκα με τον αδελφό μου, ο χαρταετός πετάχτηκε, φυτρώθηκε χορτάρι Ενεργητική φωνή όταν παρόμοιοι τύποι κλίνονται κατ αυτόν τον τρόπο παρά την παθητική τους σημασία. π.χ. έσκισε η μπλούζα (κατά αναλογία με το έσπασε το αυγό, που θα έπρεπε να είναι «σπάστηκε»] 99

Προβλήματα με ουσιαστικά: Κλίση άκλιτων τύπων: Ο Πινόκιος της ΔΕΗΣ, της Γουέντης, τα στυλά, τα μαγιά, σιντιά οι σινεμάδες, οι στυλοί ήλθαν πολλοί κόσμοι στη γιορτή Συμπλήρωση κλίσεων εκεί όπου κατ εξαίρεση δεν συνηθίζονται: υποκοριστικά: του ασανσεριού, ραβασακιού, ελαφακιού, αλεπουδακιού γενική πληθυντικού: των κατσικών κλητική: μαθητέ (κατά το πρότυπο άλλων ουσιαστικών που διατηρούν την κλητική, π.χ. γιατρέ) 100

Στα αρσενικά όταν ανακαλυφτούν κι άλλες κλίσεις (δηλ. όχι μόνο η συνηθισμένη στον πληθυντικό κατάληξη ες), τα παιδιά τις παραχρησιμοποιούν κι εκεί όπου δεν απαιτούνται, μερικές φορές και για ουσιαστικά που μέχρι τότε έλεγαν σωστά ανισοσύλλαβα: άντρηδες, ναύτηδες, παίχτηδες, προδοσφαιστάδες νωρίς το αντίθετο: αφαιρούν συλλαβή, π.χ. οι αλεπές, δύο αλεπού, τσολιές, δύο καναπές ουδέτερα: προβληματίζουν τα αρχαιόκλιτα και τα ανισοσύλλαβα αρχαιόκλιτα σε -ος: δάσια, δάσες, με δύο κράνος ανισοσύλλαβα: δάσατα (ονείρατα, αλόγατα), φωνήεντο τα φόρεμα, τα πάτωμα (αποφεύγονται τα φορέματα γιατί απαιτούν και πρόσθετη συλλαβή και αλλαγή τονισμού) 101

Παραγωγή σύνθετων: κόκκινησκουφίτσα Παραγωγή ουσιαστικών/επιθέτων από άλλα μέρη του λόγου: σπρωχτιά, δυναμότερο γριούλος (=γέρος), γέρα (=γριά) το εκδίκημα (το φονικό/ο φόνος) Λάθος γένος όχι συχνό σε παιδιά που μαθαίνουν μητρική γλώσσα (αντιθέτως συχνά στη μάθηση δεύτερης γλώσσας ειδικά από ενήλικες) βγαίνει το θεό Ερμής 102