ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Τ.Ε. ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ ΒΟΥΔΑΣ ΤΟ ΘΕΙΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ JESUS AND BUDHHA : THE DIVINE AT THE WORK OF NIKOS KAZANTZAKΙS Πτυχιακή Εργασία Ζαμπάρας Άγγελος ΑΕΜ 3882 Σύμβουλος Καθηγητής κ. Μαρίνα Γρηγοροπούλου ΜΑΡΤΙΟΣ 2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος σελίδα 3 Εισαγωγή 4 Στοιχεία βιογραφίας 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Το πρόσωπο του Χριστού 8 Ο Χριστός στα κείμενα του συγγραφέα 10 Η αντανάκλαση του Χριστού στο έργο του 13 Η σπουδαιότητα της περιοδείας του ανά την Ελλάδα 14 Η επίσκεψη στο Άγιο Όρος 16 Η κοσμοθεωρία του συγγραφέα σε σχέση με τον Χριστό 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Το πρόσωπο του Βούδα 20 Η πρώτη επαφή με τον βουδισμό 24 Η αντανάκλαση του βουδισμού στην προσωπικότητα του συγγραφέα 27 Η επιρροή του Βούδα στα γραπτά του Καζαντζάκη 29 Επίσκεψη σε Ιαπωνία και Κίνα 31 Οι αρετές του βουδισμού στον Καζαντζάκη 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Σπουδαιότητα της θεϊκής ύπαρξης 37 Η αντίληψή του σχετικά με τον Χριστό και το Θείο 39 Η σύνδεση του Χριστού και του Βούδα 40 Περί μομφών για αθεΐα 43 Επίλογος 46 Βιβλιογραφία 47 [2]
Πρόλογος Ο Νίκος Καζαντζάκης δημιούργησε μία δική του κοσμοθεωρία και αντίληψη σχετικά με το Θείο. Αφιέρωσε το σύνολο των έργων του στην αναζήτηση της ελευθερίας που μέσα από μια ασκητική ζωή θα τον οδηγούσε στη λύτρωση. Τα ταξίδια του σε εξωτερικό και Ελλάδα, τα βιώματά του από νεαρή ηλικία καθώς και οι πνευματικές του αναζητήσεις και οι συναναστροφές του με ανθρώπους της φιλοσοφίας και της διανόησης τον φέρνουν πιο κοντά στον Χριστό και αργότερα στον βουδισμό. Διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη ζωή του και κατά συνέπεια στα γραπτά του. Το πρόσωπο του Χριστού αλλά και του Βούδα υπάρχουν σε όλα τα βιβλία του, άλλοτε σε πρωταγωνιστικό ρόλο και άλλοτε μέσα από απλές αναφορές. Είναι ίσως ο μοναδικός νεοέλληνας συγγραφέας που ασχολήθηκε τόσο μέσα από τα γραπτά του με το ζήτημα του Θεού. ABSTRACT Nikos Kazatzakis created his own worldview about the divine. He dedicated all of his works in search of freedom which through an ascetic life would lead him to redemption. His travels all over the world and Greece, his experience from an early age as well as his intellectual wanderings and his interactions with people of philosophy bring him closer to Jesus and later to Buddhism. They play a defining role in his life and consequently in his writings. The face of Jesus and Buddha exist in all of his books some times in leading roles and other times through simple references. He is maybe the only modern Greek writer who dealt so much through his writings with the question of God. [3]
Εισαγωγή Η διαμάχη για τη θρησκευτικότητα του Καζαντζάκη χρονολογείται από τη δεκαετία του 20 και την πρώτη έκδοση της Ασκητικής το 1927. Κατά τη διάρκεια της ζωής και της καριέρας του η συγκεκριμένη διαμάχη γνώρισε πολλές εντάσεις και αναζωπυρώσεις που έφτασαν στο ζενίθ τη δεκαετία του 50. Στις μέρες μας δεν έχει νόημα να φτάσουμε στο σημείο που θα δικαιώσουμε ή θα καταδικάσουμε τον συγγραφέα, αλλά να ερευνήσουμε μέσα από τα γραπτά και τις πράξεις του, την ιδιαιτερότητα που είχε απέναντι στο Θείο. Είχε έναν ιδιαίτερο τρόπο να εκφράζει την θρησκευτικότητα του, είτε μέσα από τις μεταχριστιανικές του απόψεις, είτε μέσα από τις διδαχές του Βουδισμού που σε συγκεκριμένες περιόδους αποδείχθηκαν καθοριστικές στη ζωή του και κατά συνέπεια στα γραπτά του. Βλέπουμε μια συστηματική και μεθοδική προσέγγιση προς το Θείο απ τον Καζαντζάκη, ένα ζήτημα που φαίνεται να τον απασχολεί στο σύνολο των γραπτών του. Υποστήριζε πως για την κατανόηση του κόσμου, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη από μια θεολογική και πνευματική διάσταση. Ο θρησκευτικός αντικομφορμισμός του είναι αυτός που μπορεί να δώσει εξηγήσεις σε όλα τα σχετικά ζητήματα που δημιουργούνται κατά την ανάγνωση των γραπτών του. «Πρώτη μου λαχτάρα στάθηκε η λευτεριά, η δεύτερη, που κρυφά μέσα μου ακόμα αποκρατάει και με βασανίζει, η δίψα της αγιοσύνης.» 1 Από νεαρή ηλικία ο Νίκος Καζαντζάκης θεωρούσε πως ο Χριστός ήταν το πρότυπο του ανθρώπου γιατί ήταν ήρωας και συνάμα άγιος. Εκπλήρωσε δηλαδή όλες τις αρετές που έπρεπε κατά τον συγγραφέα να έχει κάποιος κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η μελέτη των Αγίων επιστολών και η ανάγνωση που τόσο του άρεσε από τα συναξάρια, στιγμάτισαν και την παιδική του ηλικία. Ήταν κάτι σαν οδηγός συμπεριφοράς και καθοδηγητής της ζωής του. Διάβαζε με αμείωτο ενδιαφέρον τους βίους των Αγίων για να βλέπει πως μέσα από τα μαρτύρια που περνούσαν κατάφεραν στο τέλος να σώσουν την ψυχή τους όμοια με τον Χριστό. Η διαφορά τους όμως είναι πως ο Χριστός δεν έσωσε απλώς την ψυχή του αλλά καθοδήγησε και έδειξε όπως και ο Βούδας έναν ενάρετο τρόπο ζωής μέσα από τις διδασκαλίες και τις πράξεις τους. 1 Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2001 [4]
Στην εφηβεία του ο συγγραφέας σταμάτησε να διαβάζει συναξάρια καθώς πλέον του φαίνονταν οι άγιοι ιδιαίτερα υποτακτικοί ενώ εκείνος σταμάτησε να φοβάται, παλεύει και είναι έτοιμος στην ανάγκη να πει όχι ακόμα και στον ίδιο τον Θεό 2 Ο Καζαντζάκης είναι ένας διψασμένος οδοιπόρος της ανθρώπινης σκέψης, ο οποίος πάντα αναζητά την λύτρωση μέσα από την κάθαρση και σε μόνιμη βάση βρίσκεται σε αέναη μάχη με τις ιδέες του, το περιβάλλον του, ακόμη και με τον ίδιο του τον εαυτό. Πάντα προσπαθεί να συλλάβει με το πνεύμα και την καρδιά του τις διδασκαλίες του Βούδα και του Χριστού 3 2 Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2001 3 Θεόδωρος Γραμματάς, Ξαναδιαβάζοντας το έργο του Νίκου Καζαντζάκη, περιοδικό Διαβάζω αριθμός 150, Αθήνα 1982 [5]
Στοιχεία βιογραφίας Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 3 Μαρτίου 1883, ενώ άφησε την τελευταία του πνοή στα 74 του χρόνια στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Ασχολήθηκε και καθιερώθηκε με την γραφή μέσα από διαφορετικούς ρόλους, άλλοτε ως συγγραφέας, ως πεζογράφος, δοκιμιογράφος, μεταφραστής ή και θεατρικός συγγραφέας. Είναι ίσως ο περισσότερο διαβασμένος, αναγνωρισμένος αλλά και μεταφρασμένος στο εξωτερικό νεοέλληνας. Απέκτησε ένα πλατύ και φανατικό κοινό σε παγκόσμιο επίπεδο λόγο του τρόπου γραφής και της αυθεντικότητας και πρωτοτυπίας των ιδεών του, καθώς και για τον τρόπο ζωής αλλά και τον ανατρεπτικών θέσεων που εξέφραζε. 4 Ιδιαίτερα εργατικός για περίπου εξήντα χρόνια με αγωνιστικό πνεύμα, συνθέτει έργα που παραμένουν επίκαιρα και πολυδιαβασμένα μερικές δεκαετίες από την πρώτη τους κυκλοφορία. Έργα ουσιαστικά και διαχρονικά που διαβάζονται στο πέρασμα των χρόνων. Πηγή έμπνευσής του οι άνθρωποι που τον περιβάλλουν καθώς και οι καταστάσεις που έχει ζήσει, τις οποίες μυθοποιεί και διαστρεβλώνει για να δημιουργήσει τα συγγραφικά του έργα. Σε όλα του τα βιβλία βλέπουμε βιωματικά του στοιχεία, είτε πρόκειται για καταστάσεις που έχει ζήσει, είτε για συζητήσεις στις οποίες έχει συμμετάσχει. Συνεργάστηκε με εφημερίδες και περιοδικά, εγκυκλοπαιδικά λεξικά αλλά και σχολικά βιβλία. Έγραψε μυθιστορήματα, δοκίμια, τραγωδίες αλλά και ταξιδιωτικά έργα που είχαν ως βάση τα ταξίδια που έκανε σε Ελλάδα και το εξωτερικό. Το έργο του έχει ευρεία διάδοση και παραμένει «κλασικό» στη ροή των χρόνων. Μετέφρασε κυρίως για βιοποριστικούς λόγους βιβλία, άρθρα ή μελέτες ανάμεσα του Δάντη, Νίτσε, τον καθηγητή του στο Παρίσι Μπερξόν, Δαρβίνο, Πλάτωνα, Γκαίτε και Φάουστ, ενώ συνεργάστηκε με τον καθηγητή Ι.Κακριδή για την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσεια. Υπήρξε υπουργός για ένα μικρό διάστημα δύο μηνών και τιμήθηκε με το διεθνές Βραβείο Ειρήνης στη Βιέννη το 1956. 5 Ήταν υποψήφιος τρείς φορές για το βραβείο Νόμπελ όπου με διάφορους τρόπους, έλληνες αντίζηλοί του ραδιούργησαν ώστε να μην το πάρει ποτέ, τη στιγμή που σε παγκόσμιο επίπεδο υποκλίνονταν λογοτέχνες διεθνούς φήμης μπροστά στον 4 Έρης Σταυροπούλου, αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 17 Ιανουαρίου2000 5 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [6]
Καζαντζάκη. «Λυπήθηκα που πήρα εγώ το Νόμπελ. Έπρεπε να το έχει πάρει ο Νίκος Καζαντζάκης.» θα πει ο Αλμπέρ Καμύ μετά την βράβευσή του. 6 Έζησε με πολλές στερήσεις για να μην χάσει το σημείο που τον ενδιέφερε περισσότερο στη ζωή του, το πνεύμα. Ήταν πολυγράφος χωρίς να φλυαρεί και χωρίς να υπάρξει ασημαντολόγος 7. Ήταν ίσως ο περισσότερο αμφιλεγόμενος Έλληνας συγγραφέας του εικοστού αιώνα. 6 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 Γεώργιος Παναγιωτάκης, Νίκος Καζαντζάκης Η μορφή και το έργο του εκδόσεις Τυποκρέτα, Κρήτη 2001 [7]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Το Πρόσωπο του Χριστού Το πρόσωπο του Χριστού είναι αναμφίβολα το πλέον αμφιλεγόμενο στο πέρασμα των αιώνων. Για ένα μεγάλο μέρος του κόσμου ο Χριστός είναι ο σωτήρας τους, για άλλους είναι ο Μεσσίας του κόσμου ή ο χρισμένος όπως συχνά αποκαλείται, για άλλους ένας απλός και έξυπνος άνθρωπος που μπόρεσε να πείσει μία μεγάλη μερίδα του κόσμου για την θεϊκή του υπόσταση, άλλοι τον αντιμετωπίζουν ως ένα σπουδαίο προφήτη και μόνο, ενώ άλλοι τον λατρεύουν ως τον υιό του Θεού που ήρθε στη γη για να μας δείξει το δρόμο της σωτηρίας μας. Βλέπουμε την παρουσία του όχι μόνο στον χριστιανισμό αλλά και σε άλλες θρησκείες, όπως είναι ο Μωαμεθανισμός και ο Ρασταφαριανισμός. Και στις δύο περιπτώσεις ο Χριστός πιστεύεται ως προφήτης και όχι όμως με τον ρόλο του υιού του Θεού, δεν αναγνωρίζεται πέρα από τον χριστιανισμό πουθενά αλλού η θεϊκή του υπόσταση. Λατρεύεται σε πλήθος χωρών στον κόσμο ανάμεσα τους και η Ελλάδα ως ο εκλεκτός απεσταλμένος του Θεού. Οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή και τη δράση του Χριστού προέρχονται στο μεγαλύτερο ποσοστό τους από τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, 8 τα οποία περιέχουν πλήθος αναφορών για ένα μέρος της ζωής του Ιησού και της διδασκαλίας του καθώς και για τη ζωή της πρώτης χριστιανικής κοινότητας στις αρχικές τους προσπάθειες να οργανωθούν. Η γέννηση του Χριστού αποτελεί σημείο έντονων διαφωνιών για το πώς ήρθε στη ζωή. Ο λόγος είναι ότι οι χριστιανοί πιστεύουν ότι ήρθε στον κόσμο από την θαυματουργή δύναμη του Θεού, ενώ οι μη χριστιανοί πιστεύουν ότι έγινε με την συμβολή ανδρός. Μεγάλωσε σε μία φτωχική πόλη με το όνομα Ναζαρέτ και άσκησε το επάγγελμα του ξυλουργού για αρκετά χρόνια μέχρι να ξεκινήσει την περιοδεία του στις γύρω περιοχές, μέσα από την οποία δίδαξε, έκανε θαύματα και προσέλκυσε πλήθος κόσμου με το μέρος του πάντα σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη. Εξήγησε την σημασία του θανάτου του, λέγοντας πως είναι απαραίτητος επειδή θα καθιέρωνε μια νέα σχέση ανάμεσα στον Θεό και στους ανθρώπους στο πέρασμα του χρόνου. Καταδικάστηκε σε σταύρωση όπου εκεί άφησε την τελευταία του πνοή. Μετά τον θάνατο 8 Η Καινή διαθήκη, εκδόσεις Πέργαμος, Αθήνα 2001 [8]
ήρθε η ανάσταση του Χριστού. Γιορτάζεται από τους πιστούς με μεγάλη ευλάβεια κάθε χρόνο η γέννηση και η ανάστασή του. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλες τις ηπείρους του πλανήτη ανεξαρτήτως ηλικίας και χρώματος είναι πιστοί ακόλουθοι του χριστιανισμού. Είναι μία θρησκεία που έχει ως κεντρικό πρόσωπο τον Ιησού Χριστό και μέσα από τις πράξεις και την διδασκαλία του έχουν θέσει ηθικούς και θρησκευτικούς κανόνες για τη συμπεριφορά τους και τον τρόπο ζωής τους. Είναι μια μονοθεϊστική θρησκεία που δέχεται έναν μόνο Θεό και αυτή όπως όλες οι άλλες θρησκείες χωρίς καμία απολύτως εξαίρεση χωρίζεται σε ένα μεγάλο αριθμό δογμάτων και αποτελείται κυρίως από την Ορθόδοξη Εκκλησία, την Καθολική Εκκλησία και τις Προτεσταντικές Εκκλησίες. Οι χριστιανοί πιστεύουν στην Τριαδικότητα, την πίστη δηλαδή προς στον Θεό, στο πρόσωπο του υιού του Ιησού Χριστό αλλά και στο Άγιο Πνεύμα. Αναγνωρίζεται από πολλά κράτη σε όλο τον κόσμο ως η επίσημη θρησκεία τους. Ανάμεσα τους συγκαταλέγονται χώρες όπως είναι η Ελλάδα, η Αργεντινή, η Ρωσία, η Κύπρος, η Δανία, η Ισλανδία αλλά και η Αγγλία. Μπορεί κανείς όμως να συναντήσει χριστιανικούς ναούς σχεδόν σε κάθε κράτος. 9 9 Ward Mc Afee, Τα πέντε μεγάλα ζωντανά θρησκεύματα, εκδόσεις Άρτος Ζωής, Αθήνα 2001 [9]
Ο Χριστός στα κείμενα του συγγραφέα Βλέπουμε πως το πρόσωπο του Χριστού έχει επηρεάσει και απασχολήσει έντονα το γραπτό λόγο του Νίκου Καζαντζάκη στο σύνολο των έργων του. Η επιρροή του Χριστού φαίνεται από το πρώτο κιόλας μυθιστόρημά του, το Όφις και Κρίνο. Κάποιες φορές έχει το πρωταγωνιστικό ρόλο στα βιβλία του, κάποιες άλλες απλά υπάρχουν μερικές αναφορές στο πρόσωπό του ενώ άλλες φαίνεται το πόσο έχει ασχοληθεί ο ίδιος συγγραφέας με το έργο, τον λόγο και σημασία της ύπαρξης του Χριστού ή ακόμα κάποιες φορές έχει το ρόλο του πρωταγωνιστή. Σε όλα τα έργα του Καζαντζάκη υπάρχει ο Θεός με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, κάποιες φορές η παρουσία του είναι βασικός παράγοντας στην εξέλιξη της υπόθεσης, ενώ άλλες φορές είναι συνοδευτικός ή απλά φαίνεται η επιρροή που έχει ασκήσει πάνω στον συγγραφέα. Η επίδρασή του είναι εμφανής σε πολλά επίπεδα. Όχι μόνο υπάρχουν εμφανείς αναφορές αλλά πολλές φορές γράφει για το πρόσωπο του Χριστού ή μιλάει για τον Θεό χωρίς να χρησιμοποιήσει το όνομά τους, παρά αφήνει να εννοηθούν αυτά που θέλει να περάσει. Αφήνει τον αναγνώστη να πάρει πράγματα μέσα από βαθύτερες έννοιες αρκεί να μην διαβάσει επιφανειακά μόνο κάποιος τα βιβλία του. Στο μυθιστόρημα του Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται δίνει στους κατοίκους ενός χωριού την ευκαιρία να αναβιώσουν τα πάθη του Χριστού, με το να έχουν ρόλους από τα πρόσωπα που είχαν θέση στα πάθη του, και μας δείχνει τον τρόπο με τον οποίο ταυτίστηκαν οι κάτοικοι με τα πρόσωπα που υποδύονταν από το συγκεκριμένο θεατρικό δρώμενο. Η θεματολογία του μυθιστορήματος έχει μία ερμηνευτική και μεταφορική διάσταση με πολύ μεγαλύτερες προεκτάσεις από αυτές που φαίνονται εκ πρώτης όψεως. Βλέπουμε την αμφισβήτηση, την έντονη πίστη και την χριστιανικότητα του συγγραφέα. 10 Αναπτύσσει στην αφηγηματική πεζογραφία του, τον προβληματισμό του γύρω από βασικές έννοιες της χριστιανικής θρησκείας, προβληματισμό που τον οδήγησε στα άκρα Ο Τελευταίος Πειρασμός, προκαλώντας τόσο την αντίδραση της Καθολικής όσο και της Ορθόδοξης εκκλησίας. 11 Ένα χρόνο μετά το 1955 εκδίδεται Ο Τελευταίος Πειρασμός στο οποίο μας αφηγείται ένα όραμα που είχε ο Χριστός όταν ήταν πάνω στον σταυρό, λίγο προτού πεθάνει, για το πώς θα ήταν η ζωή του εάν δεν είχε ακολουθήσει τον λόγο του Θεού και 10 Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2001 11 Έρης Σταυροπούλου, αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 17 Ιανουαρίου2000 [10]
ζούσε ως απλός άνθρωπος τη ζωή του, δουλεύοντας και κάνοντας οικογένεια. Ο Ιησούς Χριστός εδώ δεν είναι ένα ιστορικό πρόσωπο, δεν τον αντιμετωπίζει ο Καζαντζάκης έτσι, αλλά ως έναν από εμάς, του δίνει τη θέση ενός σύμβολου αγώνα και αγωνίας για την ανθρώπινη ύπαρξη. Στο πρόλογο του βιβλίου θα γράψει πως ήταν η πρώτη φορά που έβλεπε με τόση κατανόηση και αγάπη τη ζωή του Χριστού όταν έγραφε το συγκεκριμένο βιβλίο και ένιωθε πως όποιος το διαβάσει θα έρθει πιο κοντά στον Χριστό. 12 Στην ιδιαίτερη αυτοβιογραφία του συγγραφέα Αναφορά Στον Γκρέκο βλέπουμε μία σειρά αναφορών στο πρόσωπο του Χριστού, στις πράξεις και το λόγο του. Μας δίνει να καταλάβουμε την βαθιά του πίστη προς Αυτόν από την παιδική κιόλας ηλικία του και ότι αποτέλεσε έμπνευση για την λογοτεχνική του σταδιοδρομία και τον τρόπο ζωής του. 13 Στο κορυφαίο κατά τον ίδιο τον Νίκο Καζαντζάκη έργο του την Οδύσεια βλέπουμε τον Χριστό και το παράπονο του προς τον άνθρωπο και του αφιερώνει μία ολόκληρη ραψωδία. Ακόμη φαίνεται στη Ασκητική το πόσο έχει επηρεαστεί από τον λόγο και το έργο του Χριστού. Κατά την Ασκητική φαντάζεται ο συγγραφέας μας τον Θεό να κινδυνεύει και να αναζητά βοήθεια από τον άνθρωπο. Στην ηλικία των 20 χρόνων γράφει την τραγωδία Χριστός, όπου μετά την σταύρωση οι μαθητές του και η Μαγδαληνή ξαναπλάθουν στην καρδιά τους τον Χριστό και του δίνουν νέο και αθάνατο σώμα. Η τραγωδία αυτή εκδίδεται σε μία συλλογή τραγωδιών το 1956 με τίτλο Θέατρο Β Τραγωδίες Με Βυζαντινά Θέματα Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος.Ο Χριστός εδώ παρουσιάζεται για μία ακόμη φορά με την ανθρώπινη υπόστασή του και όχι με την θεϊκή του μορφή. 14 Ως κεντρικό πρόσωπο ο Ιησούς Χριστός εμφανίζεται και στο μυθιστόρημά του Οι Αδερφοφάδες. 15 Ο συγγραφέας περιγράφει μυθιστορηματικά τον εμφύλιο πόλεμο, που τότε βρισκόταν σε εξέλιξη, δια μέσου δύο έργων του Ο Χριστός ξανασταυρώνεται και Αδερφοφάδες. Στο πρώτο χωρίς εμφανείς αναφορές ενώ στο δεύτερο με μη κρυπτικά στοιχεία. Είναι ένα βιβλίο για τον εμφύλιο πόλεμο και τις οδυνηρές συνέπειές του. Τέλος στο ταξιδιωτικό του βιβλίο με 12 Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2001 13 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 14 Νίκος Καζαντζάκης, Θέατρο, τραγωδίες με Βυζαντινά θέματα, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998 15 Νίκος Καζαντζάκης, Οι Αδερφάδας, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2007 [11]
τίτλο Ταξιδεύοντας Ιταλία Αίγυπτος Σινά Ιερουσαλήμ Κύπρος Ο Μοριάς βλέπουμε πολλές αναφορές στο πρόσωπο του Χριστού κυρίως κατά την επίσκεψή του στο Όρος Σινά και στην Ιερουσαλήμ. Σε όλη του τη ζωή όπως έχει πει ο ίδιος ο Καζαντζάκης ήταν κυριευμένος από την ηρωική ψυχή του Χριστού. [12]
Η Αντανάκλαση του Χριστού στο έργο του Το θέμα του Χριστού παραμένει πάντα ανεξάντλητο για τον Νίκο Καζαντζάκη αφού ήταν ένα μυστήριο που προσπαθούσε μόνιμα να λύσει και να φτάσει όσο πιο κοντά μπορούσε στην κατανόησή τούτον απασχολεί έντονα σε όλη τη διάρκεια της ζωής τουφωτών η πάλη μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού, του σώματος και του πνεύματος, ανάμεσα στον ανήφορο και της εύκολης ζωής, ανάμεσα στον θάνατο και της ανάσταση. Ήταν ένα θέμα το οποίο δεν σταμάτησε ποτέ υπάρχει στο μυαλό του και να σκέφτεται όλες τις παραμέτρους του εν λόγο θέματος, από την νεαρή του ηλικία ως τα τελευταία του χρόνια. Όπως είχε πει ο Γεώργιος Πετράκης πάνω, τα δύο θεριά σάρκα και πνεύμα, παλεύουν συνεχώς. Ο Νίκος Καζαντζάκης προσπαθεί να ανεβάσει και να μετουσιώσει τη σάρκα του σε πνεύμα και να την απαλλάξει από τον υπερτροφικό αισθησιασμό, που οδηγεί το πνεύμα προς το μηδενισμό και την ταπείνωση. 16 Η δυαδική υπόσταση του Χριστού στάθηκε για τον ίδιο τον συγγραφέα στη ζωή του πάντα ένα βαθύ και συνάμα ανεξερεύνητο μυστήριο, ένα μεγάλο ερώτημα, η λαχτάρα, η τόσο ανθρώπινη, η τόσο υπεράνθρωπη ανάγκη να φτάσει ο άνθρωπος όσο πιο κοντά γίνεται στον Θεό, τον δημιουργό του. 17 Από νεαρή ηλικία βλέπουμε τον Καζαντζάκη να παλεύει ανάμεσα στην ύλη και στο πνεύμα του. Η εναρμόνιση του ανθρώπου με το Θείο ήταν κομμάτι αυτής της πάλης. Ήταν μία μάχη ανάμεσα σε σκοτεινές και φωτεινές δυνάμεις όπου όπως έλεγε το κορμί του ήταν το πεδίο μάχης. «Αγαπούσα το σώμα μου και δεν Αθήνα να χαθεί, αγαπούσα την ψυχή μου και δεν ήθελα να ξεπέσει». 18 Προσπάθησε να συμφιλιώσει, να κάνει ένα και μοναδικό τα δύο αυτά κομμάτια του εαυτού του και ήταν διατεθειμένος να ζήσει μια απλή και ασκητική ζωή με απώτερο σκοπό να φτάσει στην λύτρωση που θα τον οδηγήσει η συμφιλίωση αήττητα θεωρούσε συνεργάτες και ήθελε να συνυπάρχουν αρμονικά. Στη σκέψη του υπάρχουν μόνιμα δυο λέξεις ο Θεός και ο ανήφορος. Αυτές οι δύο λέξεις τον απασχολούν από πολύ νωρίς στη ζωή του, από την παιδική του κιόλας ηλικία. Ο Θεός και το πως θα φτάσει κοντά στη αγιοσύνη και ο ανήφορος που ήταν ο μόνος τρόπος προς τον δρόμο του Θεού. Έβλεπε τον άνθρωπο σαν κάτι ανώτερο, σαν θεάνθρωπο και πως φιλιώνοντας αυτές τις δύο κοσμογονικές δυνάμεις θα μπορούσε 16 Γεώργιος Παναγιωτάκης, Νίκος Καζαντζάκης Η μορφή και το έργο του εκδόσεις Τυποκρέτα, Κρήτη 2001 17 Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2001,σελίδα 9 18 Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2001 σελίδα 10 [13]
κάποιος να εξυψώσει το πνεύμα του και κατά συνέπεια την ψυχή του. Θεωρούσε πως πρέπει να μετουσιώσουμε τη σάρκα μας σε πνεύμα και με τον τρόπο αυτό αφοσιωνόμαστε σε έναν ανηφορικό δρόμο, έναν ασκητικό τρόπο ζωής δηλαδή, που είναι απαραίτητος για την πορεία του βίου μας μέχρι να έρθει το τέλος. [14]
Η σπουδαιότητα της περιοδείας του ανά την Ελλάδα Τελειώνοντας το σχολείο και περνώντας στην Νομική Αθηνών, σαν επιβράβευση για την προσπάθειά του αλλά και την επίτευξη του στόχου του, δέχεται από τον πατέρα του ως δώρο μία περιοδεία μερικών μηνών ανά την Ελλάδα. Εκεί ταξίδεψε, διάβασε και έγραφε συνεχώς. Μέσα από τα γραπτά του τη συγκεκριμένη περίοδο και στα βιβλία του όπως Αναφορά στον Γκρέκο ή από την σειρά βιβλίων Ταξιδεύοντας βλέπουμε μία συνήθεια του να επισκέπτεται τους ιερούς τόπους που θα έβρισκε στο πέρασμά του, ναούς καθώς και μοναστήρια πολλά μυθιστορήματά του βλέπουμε να υπάρχει δράση σε τέτοιους χώρους και τόπους. Δράση που κάποιες φορές είναι καθοριστική για την εξέλιξη της ιστορίας ενώ άλλες φορές χρησιμοποιεί αυτά τα μέρη για να δείξει την ομορφιά τους και τα έντονα συναισθήματα που μπορούν να προκαλέσουν στους πρωταγωνιστές των κειμένων του. Στη ζωή του όμως σε αυτά τα μέρη βρίσκει άλλες φορές την γαλήνη και άλλες φορές ανοίγονται μπροστά του μεγάλα ερωτήματα για την Ζώη και την μεταθέτουν ύπαρξη του ατόμου. Βλέπουμε την απολυτή ηρεμία από την μία και την πνευματική αναζήτηση του Καζαντζάκη από την άλλη και όλο αυτό μπορεί να το προκαλέσει μία και μόνο ολιγόλεπτη επίσκεψη σε ένα προαύλιο ενός μοναστηριού. Πέρα από το ότι ένιωθε κοντά στον Χριστό σε ένα τέτοιο μέρος, θαύμαζε την αρχιτεκτονική του χώρου που θα βρισκόταν καθώς και την περιοχή που θα βρισκόταν ο εκάστοτε ναός ή μοναστήρι. Σημαντικές θα φανούν οι συζητήσεις του με απλούς πιστούς του χριστιανισμού, με τους μοναχούς, τους ασκητές γενικότερα αλλά και τους κληρικούς και γενικότερα ανθρώπους με έντονα θρησκευτικά πιστεύω και λατρεία στο πρόσωπο του Χριστού. Οι συζητήσεις αυτές θα τον συντροφεύουν στη πορεία του βίου του και θα συντελέσουν στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Μέσα από τους διαλόγους αυτούς προσπάθησε όχι μόνο να καταλάβει πως θα καταφέρει να κάνει μία ασκητική ζωή που θα τον έφερνε πιο κοντά στο Θεό όπως επιθυμούσε, αλλά οι συζητήσεις αυτές θα αποτελούσαν και πηγή έμπνευσης για το σύνολο του λογοτεχνικού του έργου. 19 19 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004, σελίδα 537 [15]
Η επίσκεψη στο Άγιο Όρος Από την ζωή του στην Κρήτη ακόμα, τον βλέπουμε να επισκέπτεται μονές και ιερά μέρη για του ανθρώπους που ασπάζονται τον χριστιανισμό, ενώ σε πολύ μικρή ηλικία επηρεασμένος βαθιά από την ανάγνωση από ένα συναξάρι του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη αποφασίζει να πάει στο Άγιο Όρος και να μονάσει εκεί. Μάταια αφού ο Νίκος Καζαντζάκης ζητάει την βοήθεια ενός ναυτικού για να φύγει από την Κρήτη ώστε να πετύχει τον σκοπό του, αλλά εκείνος αρνείται να τον βοηθήσει λόγο της μικρής ηλικίας του συγγραφέα. 20 Μερικά χρόνια αργότερα όμως θα καταφέρει να πραγματοποιήσει το ταξίδι αυτό που ποθούσε τόσο προς το Άγιο Όρος και όχι μόνος του αυτή τη φορά αλλά με τον με τον φίλο του, Άγγελο Σικελιανό. Αυτή τη φορά δεν πάει για να μονάσει αλλά ως επισκέπτης για ένα μεγάλο διάστημα που κράτησε μερικές εβδομάδες νεαρή ηλικία λοιπόν θα δούμε τον μεγάλο συγγραφέα να ταξιδεύει και να μένει για αρκετό καιρό μαζί με τον φίλο του και σπουδαίο ποιητή Άγγελο Σικελιανό στη χερσόνησο του Άθω της Μακεδονίας, στο Άγιο Όρος. Ο Άγγελος Σικελιανός πέρα από πολύ καλός φίλος του Καζαντζάκη ήταν σπουδαίος ποιητής, είχε εκδώσει πέρα από τα ποιήματά του, πεζά κείμενα καθώς και τραγωδίες, ενώ το έργο του διακρίνεται για το λυρισμό του και τον γλωσσικό του πλούτο. Ένα σημαντικό όπως αποδείχθηκε ταξίδι για τον Νίκο Καζαντζάκη, για την πορεία της ζωή του καθώς και της λογοτεχνικής του καριέρας αφού εκεί θα συναντήσει την γαλήνη και την ευτυχία και όπως είχε πει και ο ίδιος, ένιωσε το έλεος του Θεού για πρώτη φόρα. Ακόμα με την επίσκεψη αυτή και τη διαμονή του, θα δούμε τον Καζαντζάκη να αποτραβιέται και να είναι σκεπτικός σχετικά με τους κληρικούς. Σεβάστηκε, ένιωσε την αγάπη αλλά και κάποιες φορές διαφώνησε έντονα με μερίδα μοναχών. Όπως όταν είδε μέσα σε μία μονή του Αγίου Όρους μοναχούς να τσακώνονται και να καταλήγουν στη χρήση βίαιων πράξεων για χάρη ψηφοφορίας που έγινε και θα έδινε υψηλότερη θέση στον κλήρο σε κάποιο δεσπότη. Πράξεις που αντιστοιχούν σε βάρβαρους και απολίτιστους ανθρώπους και όχι σε ανθρώπους που έχουν αφιερώσει την ζωή τους στον Χριστό. Οι διαφωνίες του σχετικά με μεγάλο μέρος ανθρώπων ΤΕΕ εκκλησίας ήταν σχετικό με τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς στη 20 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [16]
καθημερινότητά τους. Θεωρούσε αδιανόητο από αυτή τη κατηγορία ανθρώπων να μην τηρούν το λόγο του Θεού και να λειτουργούν με βάση την εύκολη ζωή και τα οφέλη τους. Κουβέντιασε με μοναχούς για τις ψυχικές και μεταφυσικές του ανησυχίες και για το πως μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος πιο κοντά στον Θεό και προσπαθούσε να δώσει ένα παρθενικό περιεχόμενο στην καλομεταχειρισμένη λέξη των κληρικών. 21 Ήταν μια εποχή με έντονες για τον Νίκο Καζαντζάκη μεταφυσικές και υπαρξιακές ανησυχίες, που τις ένιωθε σαν αρρώστια και με το ταξίδι αυτό ήθελε να γιατρευτεί. 22 Οι αντικομφορμιστικές του ιδέες και απόψεις δεν θα έλειπαν από την αντίληψη του σχετικά με τον χριστιανισμό και ιδιαίτερα στο πρόσωπο του Χριστού, σε σχέση με τις καθιερωμένες από τον μέσο χριστιανό απόψεις και θέσεις. Κατά την επίσκεψή του στο Άγιο Όρος ένιωσε την ευτυχία σε τέτοιο βαθμό που δεν τολμούσε να την ξεστομίσει στον συνοδοιπόρο του σε αυτό το ταξίδι Άγγελο Σικελιανό, με τον φόβο μήπως εκφράζοντας τα συναισθήματά του που τον κυρίευαν, χαθεί ότι όμορφο ένιωσε εκείνη την χρονική περίοδο. 21 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 22 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [17]
Επισκέψεις σε ναούς Οι επισκέψεις σε ναούς και σε μονές ήταν ένας ακόμα τρόπος για να φτάσει πιο κοντά στην αγιοσύνη που τόσο αναζητούσε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του. Μια πολύ σημαντική στιγμή και καθοριστική στον τρόπο σκέψης του αφού τον απασχόλησε ιδιαίτερα, ήταν η επίσκεψη στο επιβλητικό Όρος Σινά. Το θεοβάδιστο αυτό μέρος που παρέλαβε ο Μωυσής τις δέκα εντολές. Εκεί έκανε φιλίες με μοναχούς, άκουσε εκστασιασμένος μαζί τους το συναξάρι, μοιράστηκαν τους προβληματισμούς τους, κάθισαν μαζί, γεύτηκαν το ίδιο φαγητό και ιδιαίτερα ήρεμος και γαλήνιος απόλαυσε το άγριο τοπίο. Ήταν η προσπάθειά του Καζαντζάκη να βρει στην έρημο, στο απάνθρωπο όπως χαρακτήριζε αυτό μέρος, ότι αναζητούσε στο κόσμο από τον Θεό. 23 Το ταξίδι στο Όρος Σινά και στην Αίγυπτο, τον έκαναν να δει και μια άλλη πλευρά του Χριστού. Ένα άλλο πρόσωπό του. Δεν ήταν πια μόνο ο γλυκομίλητος γιός της Παναγίας αλλά έγινε και ο φοβερός ανθρωποφάγος Γιεχωβάς που τον έβλεπε για πρώτη φορά με αυτή την μορφή 24 23 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 σελίδα255 24 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 σελίδα 247 [18]
Η κοσμοθεωρία του συγγραφέα σε σχέση με τον Χριστό Το πρόσωπο του Χριστού βλέπουμε πως αποτελεί την βάση, τα θεμέλια της κοσμοθεωρίας του Νίκου Καζαντζάκη σε ιδεολογικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Ήταν το πρώτο πρόσωπο που θαύμασε και έκανε τον συγγραφέα να δει τον κόσμο από άλλη σκοπιά. Χωρίς να σημαίνει πως ακολούθησε πιστά και χωρίς να αξιολογήσει τα λόγια του, όπως υπάρχουν στη Καινή Διαθήκη αλλά βρήκε μία άλλη αλήθεια που κρύβεται πίσω από αυτά τα γραπτά. Μια αλήθεια που θα τον συντροφεύσει στο πέρασμα των χρόνων και θα εξελίσσεται μέσα στο μυαλό του. Βρήκε την δική του εκδοχή και την υπηρέτησε πιστά μέχρι το τέλος χωρίς να λοξοδρομήσει από την αρχές του. Υπηρέτησε μία ασκητική ζωή, πειθαρχημένη που του πρόσφερε ηρεμία και γαλήνη. Είχε μία ιδιόμορφη άποψη για τον Χριστό και τον φαίνεται πως τον ακολούθησε μέσα από τον μεγάλο όγκο γραπτών που άφησε πίσω του τα εξήντα χρόνια περίπου που έγραφε ασταμάτητα αφετηρία της κοσμοθεωρίας του φαίνεται στο πρωτότυπο έργο του Ασκητική το 1927 γραμμένο στο Βερολίνο της Γερμανίας, ενώ αργότερα βλέπουμε το βιβλίο αυτό να το ενσωματώνει σε πολλά άλλα λογοτεχνικά κείμενά προβλέπουμε μία αγωνιώδη πνευματική πορεία τόσο στο έργο του όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Ο Καζαντζάκης ανακαλύπτει τον Χριστό μέσα από την αναζήτηση, την αμφισβήτηση και κάποιες φορές μέσα από την άρνηση του κόσμου γύρω του ακόμα και προς το Θείο. Ο λόγος και οι πράξεις του Χριστού άσκησαν σημαντική επίδραση στην ψυχοσύνθεση αλλά και στην προσωπικότητα του μεγάλου μας συγγραφέα και αυτό φαίνεται πολύ στα λογοτεχνικά του έργα μέσα από τα βαθιά νοήματα της σκέψης του που τα περνάει στο γραπτό του λόγο σε πολλά επίπεδο Νίκος Καζαντζάκης είναι ο μοναδικός Έλληνας συγγραφέας που ασχολήθηκε και έδεσε τόσο χώρο στα βιβλία του στο πρόσωπο του Χριστού και στον Θεό γενικότερα. Μέσα από τον Χριστό ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους μεταφυσικούς και φιλοσοφικούς προβληματισμούς τούτον απασχόλησε σε μεγάλο βαθμό η ιδέα του κοινωνικού χριστιανισμού και η σχέση του Θεού με τον κόσμο στις μέρες μας. Επηρεασμένος από τον Φρειδερίκο Νίτσε 25 τον οποίο θαύμαζε και ήταν ένας από τους πνευματικούς προπάτορες του Καζαντζάκη, μίλησε πολλές φορές περιφρονητικά για 25 Φρίντριχ Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρας, εκδόσεις Δαμιανός, Αθήνα 1999 [19]
τους εκπροσώπους του χριστιανισμού, τους ανθρώπους με υψηλές θέσεις στον κλήρο και κάποιες φορές ακόμα και για την ίδια την θρησκεία, παρά την αγάπη και την βαθιά του πίστη προς το πρόσωπο του Χριστού. Από τη παιδική ηλικία του συγγραφέα βλέπουμε κυρίως μέσα από την μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του Αναφορά στον Γκρέκο να τον απασχολεί η μυστηριώδης αυτή ένωση του ανθρώπου με τον Θεό που υπάρχει σε όλο της το μεγαλείο στο πρόσωπο του Χριστού. Ενσαρκώνει το μέγιστο επίπεδο που μπορεί κατά τον Καζαντζάκη να φτάσει ένας άνθρωπος, που είναι το επίπεδο της λύτρωσης και θα αποτελέσει μετέπειτα στην πορεία της ζωής του το βασικό παράγοντα στο δρόμο του ασκητισμού που έχει επιλέξει να πάρει. Δεν πιστεύει στον Χριστό όπως λατρεύεται από τους πιστούς χριστιανούς ανά την υφήλιο, αλλά σύμφωνα με το δικό του ιδεολογικό υπόβαθρο. 26 Ζωτική σχηματίσει για τον Νίκο Καζαντζάκη η πίστη και η προσήλωση σε κάτι ανώτερο όπως η ύπαρξη κάποιου Θεού καθώς και η ανάγκη για μία ελευθερία που θα οδηγήσει τον συγγραφέα μας στην λύτρωση που αναζητά από νεαρή ηλικία. Όλα αυτά μέσα από τον ανηφορικό δρόμο της ασκητικής ζωής που έχει επιλέξει να πραγματοποιήσει στην πορεία του. Μέσα από την γραφή του χρησιμοποιεί τους ήρωες του για να περάσει στους αναγνώστες των βιβλίων του τις φιλοσοφικές και μεταφυσικές ιδέες καθώς και προβληματισμούς του με έναν ιδιαίτερα παραστατικό και έντονο τρόπο. Δίνει χώρο μέσα στα κείμενά του ώστε να εκφράσει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που όπως παρατηρεί κανείς εξελίσσονται και μεταβάλλονται με το πέρασμα του χρόνου. Είναι έντονος ο θρησκευτικός αντικομφορμισμός στα έργα και στις πράξεις του όπως άλλωστε και η θρησκευτικότητά του, που χαρακτηρίζουν την σκέψη του. 27 Αντιλαμβάνεται κανείς πως για τον Καζαντζάκη η ελευθερία περνάει μέσα από την οδύνη. Πρέπει να περάσει κανείς μέσα από την τραγωδία της ανθρώπινης ύπαρξης για να φτάσει στην απόλυτη ελευθερία που οδηγεί στην λύτρωση. Η ελευθερία που επιμένει να ψάχνει στο μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής του είναι τελείως υπαρξιακή και απόλυτα υπερβατική. Έκρινε αρνητικά τον σχολαστικισμό του Μεσαίωνα όπως επίσης και το σύγχρονο χριστιανικό δογματισμό θεωρώντας πως απέχουν πολύ από την αληθινή 26 Έρης Σταυροπούλου, αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 17 Ιανουαρίου2000 27 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [20]
χριστιανική παράδοση που διαμορφώθηκε μέσα από τις πράξεις και τις διδασκαλίες του Χριστού και όχι όπως τις μετέβαλε η εκκλησία ανά τους αιώνες. 28 28 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [21]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Το Πρόσωπο Του Βούδα Η λέξη Βούδας σημαίνει αφυπνισμένος ή πεφωτισμένος. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως είναι μία κατάσταση στην οποία βρίσκεται κάποιος και όχι κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο της ιστορίας. Ο Βούδας δεν είναι κάποιος Θεός αλλά λατρεύεται από εκατομμύρια ανθρώπων ανά την υφήλιο ως Θεός. Δεν υπήρξε μόνο ένας Βούδας αλλά μια σειρά ανθρώπων που έφτασαν σε ένα συγκεκριμένο σημείο πνευματικής ανάπτυξης, το ανώτερο που μπορεί να φτάσει κάποιος, που τους καθιστά ξεχωριστούς από το σύνολο. Είναι οι άνθρωποι που κατάφεραν να έρθουν στο σημείο της εναρμόνισής τους με την αληθινή φύση της ύπαρξής τους η οποία φτάνει στο επίπεδο της παντογνωσίας. Ο πιο γνωστός Βούδας είναι ο Γκοτάμα ή Σιντάρτα Γκαουτάμα ή Σακυαμούνι από το Νεπάλ γεννημένος το 563 π.χ., ο οποίος θεωρείται ο τελευταίος από αυτή τη κατηγορία ανθρώπων ενώ αναγνωρίζεται από τους πιστούς ανά την υφήλιο ως ο Υπέρτατος Βούδας της εποχής μας. Έγινε η ηγετική μορφή του βουδισμού καθώς υπήρξε πνευματικός δάσκαλος και ιδρυτής της θρησκείας. Η διαφορά του με τους υπόλοιπους είναι ότι όχι μόνο έφτασε στη φώτιση που αναζητούσε για χρόνια αλλά έδειξε τον τρόπο μέσα από τη διδασκαλία του, στους μαθητές του πως να φτάσουν στο σημείο εκείνο, και εκείνοι με τη σειρά τους μοίρασαν την γνώση στον κάθε άνθρωπο που επιθυμούσε την ίδια πνευματική ανάταση. Δεν κράτησε την γνώση για τον εαυτό του αλλά την μοιράστηκε με τον πλανήτη, τους ανθρώπους, τους έδειξε πως να ακολουθήσουν τον δρόμο που χάραξε. Δεν διεκδίκησε την θειότητα αλλά ούτε και είπε ποτέ πως ήταν Θεός. Λατρεύεται όμως σαν Θεός σε χώρες όπως η Κίνα και η Ιαπωνία ενώ ο βουδισμός είναι η επίσημη θρησκεία κρατών όπως είναι το Μπουτάν, η Καμπότζη αλλά και η Σρι Λάνκα. O βουδισμός είναι μια θρησκεία που αφορά στην αφύπνιση, την κατανόηση και την φώτιση του πνεύματος και έχει ως κεντρικό άξονα την ζωή και την διδασκαλία του Σιντάρτα Βούδα γνωστού και ως Πεφωτισμένου. Είναι μία από τις αρχαιότερες θρησκείες και οι πιστοί του βουδισμού υπολογίζονται πως είναι περίπου μισό δισεκατομμύριο. Κατά τον βουδισμό δεν αρκεί κάποιος να είναι αγαθός και να έχει καλή καρδιά αλλά όλη η δογματική της θρησκείας αυτής στηρίζεται στο αίσθημα της οδύνη. [22]
Βασικό στοιχείο της είναι η αναζήτηση της οδύνης που αντικρίζει ο καθένας μέσα στο περιβάλλον του. Στο να καταλάβει κανείς τα αίτια της οδύνης και στο πώς να την εξαφανίζουμε από την ζωή μας. Είναι μια θρησκεία έντονα απαισιόδοξη που όμως παραδέχεται την μεταθάνατον σωτηρία της ψυχής. Έχει θεμελιώδεις εντολές και αυστηρούς κανόνες που δεν πρέπει να παραβεί κάποιος πιστός. Περιλαμβάνει μία πληθώρα θρησκευτικών δοξασιών, φιλοσοφικών αρχών, ένα ευρύ φάσμα εθίμων, ηθικών κανόνων και θεσμών. Θεωρεί πως το υπέρτατο χρέος του ανθρώπου είναι η αρμονική σχέση του με τα υπόλοιπα όντα του πλανήτη, την τελειοποίηση του εαυτού του καθώς και ότι πρέπει να υποτάξει τα πάθη του. Κεντρικό σημείο της πίστης είναι η απάρνηση του εγώ. Είμαστε κομμάτι όλοι κάτι μεγαλύτερου, ενός μεγαλύτερου συνόλου. Εάν δεν καταλήξει κάποιος άνθρωπος στον απόλυτο μηδενισμό, τότε αμείβεται ανάλογα με τις καλές ή κακές του πράξεις στην παρούσα ζωή. Ο βουδισμός είναι άλλη μια θρησκεία που χωρίς έναν Θεό, προσπαθεί μέσα από την άρνηση της ζωής και με μυστικιστικούς μεθόδους, περισυλλογή και στοχασμό να δώσει λύσεις στα προβλήματα των πιστών. Ο βουδισμός για 200 περίπου χρόνια παρέμενε μία προφορική παράδοση. Αργότερα καταγράφηκε σε μία τελική μορφή κειμένου την οποία αποφάσισαν μοναχοί. Όπως σε όλες τις θρησκείες έτσι και εδώ, ο βουδισμός χωρίζεται σε διάφορα δόγματα με καθοριστικές διαφορές κάποιες φορές και ασήμαντες άλλες. 29 29 Osamu Tezuka, Buddha, εκδόσεις vertical, Νέα Υόρκη 2000 [23]
Η πρώτη επαφή με τον Βουδισμό Ο θαυμασμός του Νίκου Καζαντζάκη στη διδασκαλία του Βούδα έγινε άμεσα από την πρώτη κιόλας μελέτη βουδιστικών έργων που έγινε κυρίως κατά την διαμονή του στη Βιέννη το 1922.Τα έργα αυτά είχαν επίδραση στη δουλειά του και στο τρόπο σκέψης του. Ο Νίτσε και ο Σοπενχάουερ ήταν δύο πρόσωπα που εκτιμούσε ο συγγραφέας και το έργο τους βοήθησε στο να δει με θαυμασμό τις ανατολίτικες θρησκείες όπως είναι ο Ινδουισμός, ο Κομφουκιανισμός και φυσικά ο Βουδικός βουδιστική κοσμοθεωρία φαίνεται ξεκάθαρα στο γραπτό του λόγο με το να μας δείχνει τον απόλυτο υποκειμενισμό από την μία και την ανάγκη για δυστυχία από την άλλη.ο κόσμος των αισθήσεων είναι ζωτικός παράγοντας στη γραφή του. Μελέτησε εκτεταμένα το βουδισμό αλλά και θρησκείες των περιοχών της Άπω Ανατολής τόσο, ώστε τον επηρεάζουν και χρησιμοποιεί στη αρχή της καριέρας του, στο πρώτο του βιβλίο «Όφις και κρίνο» το ψευδώνυμο «Κάρμα Νιρβαμή» όπου κάρμα η ινδουιστική λέξη για την ανταπόδοση και όπου νιρβάνα το υπέρτατο αγαθό εκμηδένισης στον βουδισμό και σε πολλές άλλες θρησκείες στις ανατολικές χώρες της Ασίας. Από την πρώτη κιόλας νεότητα του συγγραφέα βλέπουμε πως ο Νίκος Καζαντζάκης ταξίδευε συνεχώς, εντός αλλά και εκτός Ελλάδος, σε Ευρώπη, Αφρική και Ασία. Θεωρούσε πως τα ταξίδια και η εξομολόγηση στάθηκαν οι δύο μεγαλύτερες χαρές στη ζωή του. Με το να γυρίζεις από χώρα σε χώρα βλέπεις καινούργια μέρη, θάλασσες, χρώματα, μυρίζεις καινούργια αρώματα, γνωρίζεις ανθρώπους με εντελώς διαφορετική κοσμοθεωρία και κουλτούρα. Τα ταξίδια δεν γινόντουσαν για τουρισμό. Άλλες φορές από ανάγκη όπως τότε που έφυγε από το Ηράκλειο λόγο της Κρητικής επανάστασης, άλλες ως απεσταλμένος διάφορων εφημερίδων ή προσκεκλημένος κυβερνήσεων. Επίσης ταξίδευε για πολιτιστικούς και πνευματικούς σκοπούς αλλά και για να φτάσει στην υπαρξιακή ελευθερία που τόσο αναζητούσε. Ελευθερία από τον φόβο και την ελπίδα. Είχε γράψει «Όλα μου τα ταξίδια είχαν γίνει μια μονάχα κόκκινη γραμμή που ξεκίναγε από τον άνθρωπο για να φτάσει στο Θεό».1.Μέρος των εμπειριών του αποτέλεσαν την βάση για να γράψει μια σειρά βιβλίων με τίτλο «Ταξιδεύοντας». Ο Νίκος Καζαντζάκης ταξίδεψε δύο φορές στην Ιαπωνία και την Κίνα. Η πρώτη φορά που βρέθηκε στην Άπω Ανατολή ήταν το 1935 για λογαριασμό της Αθηναϊκής εφημερίδας «Ακρόπολις» ως απεσταλμένος δημοσιογράφος. Η δεύτερη φορά ήταν το [24]
1957 καλεσμένος της Κινεζικής κυβέρνησης. Ένα ταξίδι που δεν ολοκλήρωσε ποτέ μιας και στην διάρκεια της επιστροφής του λόγο του εξαντλημένου οργανισμού του από την Ασιατική γρίπη κατέληξε σε ηλικία 74 ετών στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Από την πρώτη κιόλας επαφή του με τις Ασιατικές αυτές χώρες, επηρεάστηκε από τον τρόπο ζωής και σκέψης των ανθρώπων της Ανατολής. Συναναστράφηκε με ανθρώπους απλούς, καθημερινούς, ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων, μοναχούς αλλά και πολιτικούς και επιχειρηματίες. Από τα κείμενα που εξέδωσε μετά τα ταξίδια του αυτά φαίνεται να επηρεάστηκε έντονα η γραφή του από τις μυστικιστικές ιστορίες, τα ήθη και έθιμα, τις τέχνες, την φιλοσοφημένη αντίληψη της ζωή, το Τάο, τον Σιντοϊσμό και φυσικά τον Βούδα. Η επιρροή από τον βουδισμό και τις ανατολικές θρησκείες φαίνεται από την αρχή της καριέρας του αλλά η επίσκεψη στα συγκεκριμένα μέρη την κάνει περισσότερο εμφανή. Δεν άλλαξε μόνο η γραφή του αλλά διαταράχτηκαν τα πιστεύω του σχετικά με το ζήτημα του Θείου. Ζήτημα σπουδαίο στη διάρκεια της ζωής του αφού και από το σύνολο των γραπτών του φαίνεται η πίστη στον Θεό και η προσπάθειά του να φτάσει κοντά σε Αυτόν. Τον γοήτευσε ο τρόπος αντιμετώπισης της ζωής. Η απλότητα σεβασμός στην παράδοση και στη φύση, η σπουδαιότητα της ομορφιάς, η ηρεμία, η πίστη και ο στωικισμός, η ανθρώπινη ανάγκη να έχουμε επαφές με τις ρίζες μας και ο σεβασμός στους προγόνους μας. Όλα αυτά ήταν χαρακτηρίστηκα που αναζητούσε ο Καζαντζάκης και δεν μπορούσε να τα βρει στον δυτικό κόσμο. Ο ίδιος άλλωστε χαρακτήριζε τον εαυτό του ανατολίτη και όχι Ευρωπαίο. Την περίοδο που ήταν πλήρως απογοητευμένος από τα Ευρωπαϊκά κράτη για πολλούς λόγους αλλά κυρίως λόγο της πολιτικής κατάστασης που επικρατούσε εκείνη την εποχή βρέθηκε για πρώτη φορά στη Άπω Ανατολή. Πριν την πρώτη επίσκεψη στην Άπω Ανατολή είχε έρθει πολλές φορές σε επαφή μέσο γραπτών με το περήφανο και ανέλπιδο κήρυγμα του βουδισμού αλλά θεώρησε τον εαυτό του ανέτοιμο και ανώριμο να δεχτεί την διδασκαλία του Βούδα παρά μόνο όταν βρέθηκε στην περιοχή μπόρεσε να καταλάβει. 30 Από νεαρή ηλικία ονειρευόταν να πατήσει τα χώματα από μακρινούς τόπους και να φτάσει όσο πιο κοντά μπορεί ο άνθρωπος στην αγιοσύνη. Τα ταξίδια αυτά τον έφεραν πιο κοντά στο παιδικό του όνειρο και από τις δύο πλευρές κάποιες φόρες. Περιοδεύοντας 30 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [25]
σε Ιαπωνία και Κίνα γνώρισε το Τάο, το Σίντο και τον Βούδα. Βρέθηκε σε τόπους που διάβαζε για αυτούς και θαύμαζε την πνευματικότητα των κατοίκων. Όπου ο βουδισμός έμελλε να του αλλάξει όλη του τη ζωή και τον τρόπο που την αντιμετώπιζε ως τα 52 του χρόνια. Την πρώτη φορά δηλαδή που βρέθηκε σε αυτά τα μέρη. Στην πρώτη διδασκαλία του βουδισμού αναφέρεται πως «η ρίζα του κακού είναι η άγνοια και πως μόνο η γνώση σώζει». 31 Ο συγγραφέας μας ήταν ένας άνθρωπος των γραμμάτων, ανοιχτός στην διαφορετικότητα και στο καινούργιο. Δεν δέχτηκε απλά τις νέες ιδέες αλλά τις προσάρμοσε στις αρχές του. Ο Νίκος Καζαντζάκης έχει ένα βασικό κοινό με τους κατοίκους της Ιαπωνίας. «Οι Ιάπωνες κατά το πέρασμα των αιώνων αφομοιώνουν τις καινούργιες, διαφορετικές ιδέες στις ήδη υπάρχοντες». 32 Έτσι και ο συγγραφέας μας δεχόταν το καινούργιο, τις εναλλακτικές ιδέες, κάτι που μπορούσε να είναι πρωτοποριακό ή μια κλασσική αρχή στους αιώνες και να την προσαρμόσει στη δική του προσωπικότητα χωρίς να γίνει φερέφωνο κάποιου. Έτσι ο Βουδισμός τον επηρέασε χωρίς να ξεφύγει ποτέ από τις χριστιανικές του αρχές και ρίζες. Οι Ιάπωνες για αιώνες έπηξαν πιστοί στο Σίντο μια θρησκεία που λάτρευε διάφορες Θεότητες, όταν ήρθε όμως ο βουδισμός από την Κορέα, οι Ιάπωνες τον ενσωμάτωσαν στις αρχές τους και τον έκαναν κομμάτι τους, λες και υπήρχε πάντα μαζί τους. Όμοια ο συγγραφέας μας, Μέτα την πρώτη επαφή με τον λόγο του Βούδα, χωρίς να απαρνηθεί τον χριστιανισμό τον έκανε μέρος της πίστης του. Ήταν ένας άνθρωπος πραγματικά ελεύθερος και όχι ένας άνθρωπος πιστός σε δόγματα, προσκολλημένος σε βεβαιότητες και πρακτικούς συλλογισμούς. Ήθελε να γεμίσει εμπειρίες να βρεθεί σε άγνωστους τόπους και να ανοίξει τους ορίζοντές του στην διαφορετικότητα. Έχει μεγάλες ιδέες και πίστευε πως όλοι κρύβουμε τον Θεό μέσα μας, το πρόβλημα είναι ότι το καταλαβαίνουμε συνήθως λίγο πριν πεθάνουμε. 31 Νίκος Καζαντζάκης, Λήμματα στο εγκυκλοπέδικόν λεξικόν Ελευθερουδάκη, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998 32 Νίκος Καζαντζάκης, Ο Βραχόκηπος, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [26]
Η Αντανάκλαση του βουδισμού στη προσωπικότητα του συγγραφέα Όπως βλέπουμε και στο βιβλίο του «Ο Βραχόκηπος», πολλές φορές διαβαίνοντας τα Κινεζικά χωριά είχε έρθει σε επαφή με τον Ταοϊσμό, είτε από τους πιστούς, είτε διαβάζοντας το Τσέου-Λί, το ιερό βιβλίο. «Η ζωή είναι ένα κλειστό αγγείο όπου το μοναδικό στοιχείο, το Τάο, συνδυάζεται απεριόριστα και πλάθει, καταστρέφει και ξαναπλάθει τα λουλούδια, τις κοπριές και τους θεούς». 33 Ο Ταοϊσμός είναι μια θρησκεία όπου δεν υπάρχει κάποιο κεντρικό πρόσωπο λατρείας, ένας Θεός ή να πιστεύουν σε κάτι συγκεκριμένο. Είναι μια πολυθεϊστική θρησκεία αλλά κάνει μία υπέρβαση ως θρησκεία και φιλοσοφικό σύστημα και δεν ασχολείται με κάποιο Θεό αλλά με τις αρχές που διέπουν την παρουσία του. Το Τάο, η θεϊκή ουσία, βρίσκεται παντού, καλύπτει τα πάντα. Υπάρχει σε όλα τα αντικείμενα, σε όλους τους ανθρώπους και τα ζώα, παντού μέσα στη φύση. Όλα είναι μία κυκλική κίνηση και τίποτα δεν χάνεται, παρά ανακυκλώνονται. Τόσες χιλιάδες χρόνια η Κίνα με αυτές τις αρχές πορεύεται βουδισμός ήρθε αργότερα και σε αυτούς. Όπως ο ίδιος ο Καζαντζάκης όμως παραδέχεται στον «Βραχόκηπο» το Τάο δεν μπόρεσε να τον παρηγορήσει ποτέ αν και γνώριζε πως καλύπτει τα πάντα γύρω του. Γοητευμένος από τους πιστούς αλλά και από τους ιερούς ναούς που δεν θα φανταζόταν ποτέ πως θα αντίκριζε, νιώθει πιο κοντά και πιο άνετα με κάποιες από τις αρχές του Βουδισμού. Δηλώνει ενθουσιασμένος από τις θρησκευτικές δοξασίες, τους θεσμούς και τους ηθικούς κανόνες που θέσπισε ο Βούδας. Καλοσύνη, αγάπη για τους γύρω σου, η συνεχής δραστηριότητα του ανθρώπου και η πειθαρχεία ήταν μερικές αρετές που υπήρξαν καταλυτικές στο να υπάρξει τόσο άνετος με την νέα για τον Καζαντζάκη θρησκεία. Έρχεται κοντά στον βουδισμό καθώς ο Βούδας έχει πολλά κοινά με τον Χριστό. Είναι δίπλα στον άνθρωπο, απλός και άμεσος μέσα από την διδασκαλία του ο ένας, μέσα από τις πράξεις και την θυσία ο άλλος. Τον κερδίζει το ότι ο Βούδας δεν μάχεται για να σώσει όπως ο Χριστός μόνο τον άνθρωπο αλλά μάχεται να σώσει τα πάντα. Οι τέχνες γενικότερα και όχι μόνο τα γράμματα έχουν ξεχωριστή θέση στη ζωή του Νίκου Καζαντζάκη. Για το λόγο αυτό νιώθει δέος μπροστά στους περίφημους και ξακουστούς βουδικούς ναούς που επισκέφτηκε, προσκύνησε και πέρασε αμέτρητες ώρες 33 Νίκος Καζαντζάκης, Ο Βραχόκηπος, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [27]
κατά τη διάρκεια της παραμονής του σε Ιαπωνία και Κίνα. Βρέθηκε σε χωριά και πόλεις μόνο και μόνο για να βρεθεί σε κάποιο ναό ή κάποιο ξακουστό άγαλμα του Βούδα. Συνομιλεί και δέχεται συμβουλές από μοναχούς σχετικά με την ηθική, την ευγένεια και τη θρησκεία. Βλέπει χοροθέατρο που τόσο αγαπούσε. Τον χορό μαζί με τον έναστρο ουρανό τα θεωρούσε τα σπουδαιότερα θεάματα στη ζωή του. Παρακολουθεί Γιαπωνέζικες τραγωδίες με θεοσεβούμενα έργα, έργα με θέματα που κινούνται γύρω από την σχέση του Θεού με τον άνθρωπο και θαυμάζει ζωγραφιές και γλυπτά που έχουν κύριο άξονα τη ζωή και τη διδασκαλία του Βούδα. Τους μήνες που βρίσκεται στη Κίνα νιώθει κοντά στον Θεό, μένει προσηλωμένος στο έργο του καθώς δεν σταματάει να γράφει. Έρχεται σε επαφή με ανθρώπους που εκτιμά και παίρνει πολλά από αυτούς, περιβάλλεται από τέχνη, βρίσκεται σε έναν πανέμορφο τόπο και κάνει μια ασκητική ζωή. Ενθουσιασμένος από την εκεί καθημερινότητα του και συγκεκριμένα στο Πεκίνο, θέλει να περάσει μερικά χρόνια, πράγμα που τελικά δεν κατάφερε ποτέ αν και έκανε κάποιες προσπάθειες για τον σκοπό αυτό όπως παράγεται η γυναίκα του Ελένη στη συνέχεια του «Ταξιδεύοντας Ιαπωνία Κίνα», «Μετά είκοσι χρόνια». 34 34 Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας Ιαπωνία-Κίνα, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [28]
Η Επιρροή του Βούδα στα γραπτά του Νίκου Καζαντζάκη Η αγάπη του στον Βούδα και η επιρροή του που άσκησε πάνω στη γραφή του φάνηκε από την αρχίστε σύνολο του έργου του, είτε πρόκειται για πεζογραφία, είτε για ποίηση, είτε για δοκίμια, για θεατρικά έργα ή μυθιστορήματα επιχείρησε να ερμηνεύσει τον κόσμο μέσα από έναν πνευματικό σκοπευτικό δεν άλλαξε στον γραπτό του λόγο στην Άπω Ανατολή αλλά και στην επιστροφή του από το πρώτο ταξίδι αλλά και νωρίτερα στην καριέρα του όταν διάβαζε για άλλες θρησκείες και συγκεκριμένα για τον βουδισμό ταξίδια του σε Κίνα και Ιαπωνία τον βοήθησαν να συλλέξει εικόνες και ανώτερες ιδέες που επηρέασαν το μετέπειτα έργο τούτο βιβλίο του «ο Βραχόκηπος» διαδραματίζεται στην Ιαπωνία και μετατρέποντας πρόσωπα και καταστάσεις που είχε ζήσει και γνωρίσει δημιουργεί ένα πολιτικό αλλά συνάμα ένα πνευματικό μυθιστόρημα. 35 Το 1922 γράφει στην Βιέννη το θεατρικό έργο με πρωτότυπο τίτλο «Γιαγκ-τσε» που αργότερα μετονομάστηκε σε «Βούδας» με 3000 στίχους που έγιναν πρόζα το 1932 και το 1940 διορθώνεται για μια ακόμα φορά, αλλά και ένα ταξιδιωτικό βιβλίο για τις εμπειρίες του σε Ιαπωνία και Κίνα με τίτλο «Ταξιδεύοντας Ιαπωνία Κίνα». Η «Ασκητική» είναι επηρεασμένη σε πολλά σημεία από την κοσμοθεωρία του βουδισμού ιδιαίτερα στο τελευταίο κεφάλαιο. 36 Δεν λείπουν ακόμα και οι αναφορές στη σπουδαιότητα και τον ρόλο που έπαιξε ο βουδισμός στη ζωή του στην μυθική αυτοβιογραφία του «Αναφορά στον Γκρέκο». Ακόμα μετέφρασε βασικές αρχές από την διδασκαλία του Βούδα. Στη συλλογή «Τερτσίνες» γράφει εικοσιένα ποιήματα ή τραγούδια όπως τα χαρακτήριζε ο ίδιος, αφιερωμένα τα περισσότερα σε γνωστά ιστορικά ή λογοτεχνικά πρόσωπα, με το ένα εκ των οποίων γραμμένο για τον Βούδα και του δίνει το όνομά του. «Δεν κάνουμε άλλο ταξίδι παρά γύρω στην ψυχή μας» 37 Η αναζήτηση της ασκητικής ζωής που ψάχνει τον φέρνει απομονωμένο σε ένα μέρος μακρινό αλλά το νιώθει οικείο και ο ίδιος νιώθει επιθυμητός από τους κατοίκους. 35 Νίκος Καζαντζάκης, Ο Βραχόκηπος, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 36 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 37 Νίκος Καζαντζάκης, Ο Βραχόκηπος, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 [29]
Νιώθει ανάμεσα σε φίλους και μία πνευματική και ψυχική ανάταση τον διακατέχει. Έχει μια μόνιμη μεταφυσική ανησυχία που θα τον συντροφεύσει και σε αυτά τα μέρη. Αντιλαμβάνεται με θλίψη όλα τα δίνη που τους έχει φέρει ο δυτικός πολιτισμός στα θεμέλια της κοινωνίας αλλά παρόλα αυτά καταφέρνει να συνεχίσει την αναζήτηση του Θεού και να αισθάνεται ευλογημένος για την ευκαιρία που είχε με το να πραγματοποιήσει τα δύο αυτά ταξίδια. Σαν βουδιστής καλόγερος τα αφήνει όλα πίσω και καταφεύγει στην μοναξιά του, σε ένα ταξίδι στην Ασία, ταξίδι πνευματικής αναζήτησης. Στα βουδικά χαμόγελα των γλυπτών βρήκε μία σανίδα σωτηρίας ώστε να ηρεμήσει την ψυχή του από την αγωνία που διακατέχει τις σκέψεις και τα βιώματα του. Όπως είχε γράψει και ο ίδιος στο βιβλίο του «Ο Βραχόκηπος» είχε μία δίψα αβύσσου και εκμηδένισης και αποφάσισε επιτέλους να γιατρευτεί. Άλλες φορές μπροστά σε αγάλματα του Βούδα, άλλες στον ιερό χώρο των ναών και άλλες καθισμένος μπροστά σε ένα γιαπωνέζικο κήπο αισθάνεται ιδιαίτερα γαλήνιος και σαν προσκυνητής στο άγνωστο. [30]
Επίσκεψη σε Ιαπωνία και Κίνα Στα 74 χρόνια που έζησε ο Νίκος Καζαντζάκης βρισκόταν σε μία μόνιμη σύγκρουση του σώματος με το πνεύμα, της δράσης και του στοχασμού. Η κοσμοθεωρία του βουδισμού βοήθησε να αναπτυχθεί περαιτέρω το πνεύμα του. Εκμηδένισε το σώμα του και υπήρξε στοχαστής με κύριο άξονα στη γραφή του τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Ποθεί το πνεύμα του να υπερτερήσει της σάρκας του και φτάνει πιο κοντά σε αυτό το σημείο μέσω του Βούδα και της διδασκαλίας του. Μέρος στα πιστεύω του ήταν ότι ο άνθρωπος έπρεπε να κάνει τον υπερβατικό αγώνα που θα μετατρέψει τη ύλη του σε πνεύμα. Αυτή η μετάβαση θα γίνει μέσο μιας ασκητικής και πειθαρχημένης ζωής. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Άπω Ανατολή νιώθει σαν τον άπιστο Θωμά όπως είχε γράψει και ο ίδιος αφού ήθελε δει και να μάθει όσο γίνεται περισσότερα για αυτόν τον Θεό που τόσο τον γοήτευσε και με το πέρασμα του καιρού τον ένιωθε όλο και πιο κοντά του. Ήταν η σύγκρουση του Χριστού με τον Βούδα, της ασιατικής με την δυτική σκέψη. Ήθελε να αγγίξει, να μυρίσει και να γευτεί τον κόσμο πριν φτάσει στο τέλος του, και ως ένα μεγάλο βαθμό τα κατάφερε. Λίγα τα όνειρα που δεν πραγματοποιήθηκαν. Δεν ήταν απλά ότι γοητεύτηκε από τις τέχνες ή όλη την μυστικιστική ομορφιά που ήταν παντού γύρω του και ότι κάθε βήμα του ήταν και μία καινούργια έκπληξη αλλά ήταν η συνεχής ανάγκη να εκβαθύνει τις σκέψεις του, να φτάσει σε ανώτερα επίπεδα το πνεύμα του, να είναι πραγματικά ελεύθερος. Αυτό το αγαθό που πάντα ποθούσε. Ελευθερία για χάρη της λύτρωσης. Θεωρούσε πως «ερχόμαστε μέσα από μία σκοτεινή άβυσσο και θα καταλήξουμε πάλι σε αυτή. Το ενδιάμεσο είναι μόνο ένα φωτεινό διάλλειμα».16 Πρέπει σε αυτό το διάλλειμα να διαλέξουμε τον δύσκολο δρόμο, τον ανήφορο και επέμεινε πολύ σε αυτό. Πρέπει συνδεθούμε συναισθηματικά με πρόσωπα και καταστάσεις, να δημιουργήσουμε, να αφήσουμε κάτι πίσω μας. Ο Βούδας συντέλεσε στον πνευματικό ανήφορο του συγγραφέα. Τον βοήθησε να αφήσει για λίγο στην άκρη το σώμα, την πράξη και να ασχοληθεί περισσότερο με το πνεύμα, τον στοχασμό. Τα ταξίδια στην Ιαπωνία και στην Κίνα, πέρα από τους επαγγελματικούς σκοπούς, ήταν ταξίδια περισυλλογής και πνευματικής περιπέτειας που ο ίδιος έβαλε τον εαυτό του σε αυτή την κατάσταση. Ήταν ένα ταξίδι στον κόσμο του στοχασμού και στον [31]