Hλίας Αθανασιάδης * Συγκριτική θέση της Ηπείρου ως προς τις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας με κριτήριο τους δείκτες ευημερίας Στη σημερινή εποχή της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τα οικονομικά κριτήρια σύγκρισης μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών αλλά και μεταξύ περιφερειών είτε στο επίπεδο μιας χώρας είτε στο επίπεδο ολόκληρης της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν γίνει ενιαία. Η Ελλάδα, τυπική περίπτωση λιγότερο αναπτυγμένης οικονομικά χώρας παρουσιάζει, στο εσωτερικό της, ποικιλία ιδιαιτεροτήτων στις περιφέρειές της. Ο βαθμός ανάπτυξης περιοχών ή νομών δεν είναι πάντα συνάρτηση των ίδιων παραγόντων. Η ανάπτυξη για παράδειγμα της Αττικής και του Νοτίου Αιγαίου δεν οφείλεται στους ίδιους παράγοντες. Εστιάζοντας την προσοχή μας στην Ήπειρο εξετάζουμε τη θέση της Περιφέρειας αυτής της βορειοδυτικής Ελλάδας στο σύνολο των ελληνικών περιφερειών, επεξεργαζόμενοι στατιστικά οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα αντλώντας στοιχεία από την πρόσφατη έκδοση της ετήσιας επιθεώρησης «Οι Νομοί της Ελλάδος». Η Ήπειρος συγκεντρώνει ποσοστό 3,5 % του Ελληνικού πληθυσμού ενώ παράγει 2,7 % του ακαθαρίστου εγχωρίου προϊόντος. Είναι περιοχή κυρίως αγροτική παράγοντας το 4,5 % της ελληνικής αγροτικής παραγωγής. Η συμμετοχή της στη μεταποίηση και τις υπηρεσίες είναι αντίστοιχα 1,3 % και 2,6 % της χώρας. Το κατά κεφαλή προϊόν, 2,78 εκατομμύρια δραχμές το 1999, την κατατάσσει στην τελευταία θέση των περιφερειών αφού αντιστοιχεί στο 76 % του μέσου όρου της Ελλάδας, έχοντας υποχωρήσει κατά τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες μέσα σε μια δεκαετία. Καθώς το κατά κεφαλή προϊόν της Ελλάδας αντιστοιχεί στο 69 % του μέσου όρου της ΕΕ το 1999, η Ήπειρος είναι η φτωχότερη περιφέρεια της ΕΕ, μετά τις Πορτογαλικές Αζόρες και τις υπερπόντιες περιοχές τις Γαλλίας, με προϊόν ανά κάτοικο ίσο με 53 % του μέσου της ΕΕ. Το ποσοστό ανεργίας κατά το 1998 ανέρχεται στο 14% του εργατικού δυναμικού και είναι το υψηλότερο ποσοστό στη χώρα. Στην τετραετία 1995-1998 δόθηκαν 78 άδειες λειτουργίας νέων βιομηχανιών (2,3 % του συνόλου Ελλάδας). Στις επιχειρήσεις της περιοχής αναλογεί το 0,9 % των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 3 % των εμπορικών. Με καλλιεργούμενες εκτάσεις ίσες με 3 % της χώρας η Ήπειρος παράγει 17 % της συνολικής παραγωγής εσπεριδοειδών και 13 % της παραγωγής τυριού 1. * Επ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου 1 Οι Νομοί της Ελλάδας, 2000, σ.44
Ο Νομός Άρτας συγκεντρώνει ποσοστό 0,8 % του πληθυσμού της χώρας και παράγει 0,5 % του ακαθάριστου εγχωρίου προϊόντος. Έχει πολύ χαμηλή αναλογία μαθητών Δημοτικού ανά 1000 κατοίκους (47 έναντι μέσου Ελλάδας 61). Το κατά κεφαλή προϊόν, 2,5 εκατομμύρια δραχμές τον κατατάσσει στην 48 η θέση των νομών. Οι κάτοικοί της έχουν την κατανάλωση οικιακού ρεύματος (59 % του μέσου όρου). Η εγγεγραμμένη ανεργία ανέρχεται στο 22 % το Δεκέμβριο 1998. Ο νομός έχει υψηλό ποσοστό νοικοκυριών με ιδιόκτητη κατοικία (89 %). Το προϊόν που προέρχεται από τη γεωργία μειώθηκε από το ένα τρίτο το 1990 στο ένα πέμπτο το 1998. Είναι η 2 η παραγωγής εσπεριδοειδών περιοχή της Ελλάδας, η 9 η παραγωγός κρέατος και η 13 η τυριού 2. Ο νομός Θεσπρωτίας συγκεντρώνει ποσοστό 0,5 % του πληθυσμού της χώρας και παράγει 0,3 % του ακαθαρίστου προϊόντος (5 η χαμηλότερη συμμετοχή). Η αναλογία μαθητών Δημοτικού είναι χαμηλή (54 ανά 1000 κατοίκους ). Με κατά κεφαλή προϊόν 2,5 εκατομμύρια δραχμές, 68 % του μέσου όρου της Ελλάδας, είναι 50 ος στην κατάταξη των νομών ενώ το 1990 το κατά κεφαλή προϊόν ανέρχονταν στο 82 % του μ. όρου. Η οικιακή κατανάλωση ρεύματος αντιστοιχεί στο 61 % της κατανάλωσης του μέσου Έλληνα (4 η χαμηλότερη κατανάλωση). Η εγγεγραμμένη ανεργία ανέρχεται στο 28% το Δεκέμβριο του 1998. Το ποσοστό ιδιόκτητης κατοικίας ανέρχεται στο 83% 3 Ο νομός Ιωαννίνων συγκεντρώνει ποσοστό 1,7 % του πληθυσμού της χώρας και παράγει 1,4 % του ακαθαρίστου εγχωρίου προϊόντος. Η αναλογία μαθητών Δημοτικού είναι 49 μαθητές ανά 1000 κατοίκους. Με κατά κεφαλή προϊόν 2,9 εκατομμύρια δραχμές (80 % του μέσου όρου της Ελλάδας) βρίσκεται στην 39 η θέση των νομών της Ελλάδας. Η κατανάλωση οικιακού ρεύματος είναι ίση με το 70% του ελληνικού μέσου όρου. Το Δεκέμβριο 1998 είχε το 10 ο υψηλότερο ποσοστό εγγεγραμμένης ανεργίας, 26%. Είναι η πρώτη παράγωγος τυριού της χώρας και η 3 η στην παραγωγή κρέατος, όμως από τον αγροτικό προέρχεται μόνο 7% του προϊόντος του 4. Ο νομός Πρέβεζας συγκεντρώνει ποσοστό 0,6% του πληθυσμού της χώρας και παράγει 0,5 % του ακαθαρίστου εγχωρίου προϊόντος. Ενώ το 1990 αναλογούσαν 87 μαθητές Δημοτικού σε 1000 κατοίκους, η αναλογία αυτή έπεσε το 1998 σε 61. Το κατά κεφαλή προϊόν του το 1990 αντιστοιχούσε στο 94% του μέσου όρου της χώρας το 1998 το κατά κεφαλή προϊόν, 3,1 εκατομμύρια δραχμές, τον κατατάσσει στην 31 η θέση των νομών αντιπροσωπεύοντας το 84% του μέσου της Ελλάδας. Οι κάτοικοι καταναλώνουν το 62% του μέσου οικιακού ρεύματος. Η ανεργία ανήλθε στο 29% το Δεκέμβριο 1998. Το ένα πέμπτο του προϊόντος προέρχονταν το 1998 από τη γεωργία ενώ το 1990 η συμμετοχή της γεωργίας ανέρχονταν στο ένα τέταρτο. 5 Μετά την συνοπτική παρουσίαση της Ηπείρου και των νομών της και τη σχέση τους με το σύνολο της Ελλάδας, θα εξετάσουμε τη σχετική θέση όλων των Περιφερειών: Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας, Ιονίων Νησιών, Δυτικής Ελλάδας, Αττικής, Πελοποννήσου, Βορείου Αιγαίου, Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης ως προς τους δείκτες ευημερίας για το τελευταίο διαθέσιμο έτος. Οι δείκτες αυτοί είναι: ΑΕΠ κατά κεφαλή, Αποταμίευση ανά κάτοικο, Άμεσοι φόροι ανά κάτοικο, Φυσική αύξηση πληθυσμού, Αριθμός 2 ό. α σ.124 3 ό.α σ.127 4 ό.α σ.130
μαθητών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ανά 1000 κατοίκους, Ποσοστό ανεργίας, αριθμός αυτοκινήτων ανά 100 κατοίκους, Τηλεφωνικές συνδέσεις ανά 100 κατοίκους, Κατανάλωση ρεύματος ανά κάτοικο και Αριθμός γιατρών ανά 1000 κατοίκους. Η στατιστική ανάλυση του πίνακα αντιστοιχιών των περιφερειών με τους δείκτες ευημερίας έγινε με τη μέθοδο της Ανάλυσης σε Κύριες Συνιστώσες της Παραγοντικής Ανάλυσης (Factor Analysis). Η μέθοδος αυτή επελέγη επειδή επιτρέπει στη συναγωγή κριτηρίων ταξινόμησης των Περιφερειών ως προς τους δείκτες ευημερίας, την επισήμανση της μεταξύ τους σχέσης και τη διαπίστωση ταυτόχρονα τόσο αντιθέσεων όσο και ομαδοποιήσεων. Παράλληλα παρέχει, ως στατιστικό εξαγόμενο, το γράφημα «ιεραρχικής ταξινόμησης» των εξεταζομένων περιοχών. Η ανάλυση αναδεικνύει τα δυο σημαντικότερα (και ευκρινέστερα) κριτήρια ταξινόμησης των Περιφερειών. Αυτά είναι κατά σειρά 1. Ο βαθμός ευημερίας (55,5%) και 2. η ανεργία (14,29%) Ο βαθμός ευημερίας εκφράζεται κυρίως από την αντίθεση των Περιφερειών Αττικής, Νοτίου Αιγαίου, Κρήτης και Κεντρικής Μακεδονίας αφενός και Στερεάς Ελλάδας, Πελοποννήσου, Ηπείρου, Δυτικής Ελλάδας, Θεσσαλίας και Δυτικής Μακεδονίας αφετέρου. Το πρώτο αυτό κριτήριο συμπίπτει με τον οριζόντιο άξονα του επιπέδου όπου προβάλλονται οι περιφέρειες (Σχ.1) και τοποθετεί τις περιοχές, με τη μεγαλύτερη ευημερία στο δεξιό ημιεπίπεδο και τις περιοχές με τη μικρότερη ευμερία στο αριστερό. ΣΤ.ΕΛΛ ATTIKH ΗΠΕΙΡΟΣ ΠΕΛΟΠ Δ.ΕΛΛ ΘΕΣΣ Δ.ΜΑΚ Α.ΜΑΚ- ΘΡΑ Β.ΑΙΓ K.MAK ΚΡΗΤΗ ΑΞ.1 N.AIΓ ΑΞ.2 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 5 ό.α. σ.133
Η ανεργία αντιθέτει κυρίως την Αττική, τη Στερεά Ελλάδα και την Ήπειρο (περιοχές υψηλής ανεργίας) με το Νότιο Αιγαίο, την Κρήτη, το Βόρειο Αιγαίο, την Πελοπόννησο και την Ανατολική Μακεδονία Θράκη (περιοχές μικρότερης ανεργίας). Στο Σχ.1 οι περιοχές υψηλής ανεργίας προβάλλονται στο άνω ημιεπίπεδο ενώ οι περιοχές μικρότερης ανεργίας στο κάτω ημιεπίπεδο. Κατ αυτό τον τρόπο ομαδοποιούνται οι περιφέρειες ως εξής: Στο δεξιό άνω τεταρτημόριο συνδυάζονται η ευημερία με την υψηλότερη ανεργία (αντιπρόσωποι οι περιφέρειες Αττικής και Κεντρικής Μακεδονίας). Στο δεξιό κάτω τεταρτημόριο έχουμε ταυτόχρονα ευημερία και χαμηλή ανεργία (κυρίως οι περιφέρειες Νοτίου Αιγαίου, Κρήτης και Ιονίων Νήσων). Στο αριστερό κάτω τεταρτημόριο η έλλειψη ευημερίας συνδυάζεται με χαμηλή ανεργία (κύριος εκπρόσωπος η Πελοπόννησος ) και τέλος, το αριστερό άνω τεταρτημόριο χαρακτηρίζεται από έλλειψη ευημερίας και υψηλή ανεργία (Στερεά Ελλάδα, Ήπειρος και Θεσσαλία) Στο Σχ.1 αποτυπώνεται επίσης η σχετική θέση των περιφερειών ως προς όλους ταυτόχρονα τους δείκτες ευημερίας. Διαφαίνεται στο επίπεδο μια παραβολική τροχιά (φαινόμενο Guttman) που ξεκινά από την Αττική, διαπερνά τη «ομάδα» Κεντρικής Μακεδονίας, Νοτίου Αιγαίου, Κρήτης, Ιονίων Νήσων και Βορείου Αιγαίου, συναντά συνεχίζοντας την ομάδα Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, Πελοποννήσου, Δυτικής Ελλάδας, Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλίας και αφού συναντήσει την Ήπειρο καταλήγει στη Στερεά Ελλάδα Η Ιεραρχική Ταξινόμηση που συνοδεύει την ανάλυση παρέχει ένα «δενδρόγραμμα» ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2 ΑΤΤΙΚΗ Ν.ΑΙΓ ΚΡΗΤΗ Κ.ΜΑΚ ΣΤ.ΕΛΛ ΙΟΝΙΟ Β.ΑΙΓ ΠΕΛΟΠ ΗΠΕΙΡΟΣ Δ.ΕΛΛ Δ.ΜΑΚ ΘΕΣΣ Α.ΜΑΚ-ΘΡΑ
στο οποίο η Αττική αποσπάται από όλες τις άλλες περιοχές και στη συνέχεια το Νότιο Αιγαίο αφενός, η Κρήτη και η Κεντρική Μακεδονία αφετέρου διαχωρίζονται από τις υπόλοιπες. Παρακολουθούμε στη συνέχεια τη διαφοροποίηση της Στερεάς Ελλάδας από όσες περιφέρειες απομένουν και στον τελευταίο προς τα κάτω κλάδο βλέπουμε τη Ήπειρο να διαχωρίζεται από την Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, τη Δυτική Ελλάδα και τη Δυτική Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Εφαρμόσαμε την ίδιου τύπου στατιστική ανάλυση στους τέσσερις νομούς της Ηπείρου αναζητώντας τον τρόπο που αυτοί διαφοροποιούνται ως προς τα ίδια χαρακτηριστικά. Διαπιστώνουμε (Σχ.3), ότι οι νομοί Ιωαννίνων και Πρεβέζης υπερέχουν ως προς την ευημερία των νομών Άρτας και Θεσπρωτίας ενώ η εγγεγραμμένη ανεργία είναι σημαντικότερη στους νομούς Θεσπρωτίας και Πρέβεζας. ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3 ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΑΡΤΑ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ ΠΡΕΒΕΖΑ IΩΑΝΝΙΝΑ ΠΡΕΒΕΖΑ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ ΑΡΤΑ
Συνοπτική Βιβλιογραφία Η.Π.Αθανασιάδης: Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιών και Ιεραρχική Ταξινόμηση, Παραδείγματα και Εφαρμογές, Επιδόσεις Νέων Τεχνολογιών, Αθήνα, 1995 J-P Benzeczi, Pratique de l analyse des donne es en economie, Dunod, Paris,1986 Γ.Κ. Κωστελένος, Ήπειρος: Εξελίξεις και προοπτικές ανάπτυξης 1994-1999, ΚΕΠΕ, Αθήνα 1995 Οι Νομοί της Ελλάδας, 2000 Π.Κ.Παναγιωτοπούλου, Αποτελεσματκότης κατανομής των πόρων κατά την οικονομικήν ανάπτυξη. Ανάλυσις των γεωργικών εκμεταλλεύσεων της Ηπείρου, ΚΕΠΕ, Αθήνα 1973