ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (3/4 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με σέπια, μελάνι, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί, 28,8 x 46,7 εκ. (Ηarvard University Houghton Library)

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (3/4 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με σέπια, μελάνι, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί, 28,8 x 46,7 εκ. (Ηarvard University Houghton Library) ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (3/4 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με σέπια, μελάνι, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί, 28,8 x 46,7 εκ. (Ηarvard University Houghton Library) 200

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (4 Νοεμβρίου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι, χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε χαρτί, 20,8 x 29,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Κεντρικό θέμα του πίνακα είναι το σεράι του κυβερνήτη του Αργυροκάστρου, το οποίο και τονίζει ο E.L. με λευκό χρώμα. (Το κτίριο υπάρχει και σήμερα). Όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι φιγούρες των μουσουλμάνων γυναικών, στο κάτω αριστερό μέρος, για τις οποίες ο Lear γράφει αυθημερόν στο ημερολόγιό του: «Από τις πιο μεγάλες εκπλήξεις που γνώρισα στο ταξίδι μου ήταν οι φορεσιές των μουσουλμάνων γυναικών του Αργυροκάστρου. Απορώ ποιος ανακάλυψε αυτό το ένδυμα και πως είναι δυνατόν να το φορούνε ανθρώπινα όντα, που τα κάνει να μοιάζουν με τέρατα. Το κεφάλι τους είναι καλυμμένο με λευκή μάσκα, με δυο μικρές σχισμές για τα μάτια. [...] Τα χέρια κρύβονται με βαριά υφάσματα. Ένα ογκώδες πανωφόρι με ρίγες καλύπτει όλο το σώμα.» Αν σε αυτά προσθέσουμε το μωβ παντελόνι και τις καναρινί μπότες με τις ροζ φούντες, τότε καταλήγουμε στην πιο εξωφρενική εκδοχή της ιστορίας της γυναικείας φορεσιάς». O E.L. φιλοτέχνησε εννιά τουλάχιστον σχέδια με θέμα το Αργυρόκαστρο, το οποίο και περιγράφει λεπτομερώς στο κείμενό του: «Η γενική εμφάνιση του Αργυροκάστρου είναι επιβλητική. Από μακριά φαίνεται σαν μια μεγάλη πυραμίδα κατοικιών, που είναι χτισμένες σε τρία διαφορετικά επίπεδα, τα οποία συνδέονται από ένα υδραγωγείο. [...] Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του τόπου είναι ένα μαύρο ερειπωμένο κάστρο, που εκτείνεται σε όλη την κορυφογραμμή, με τους περήφανους πύργους του έστω και σε αποσύνθεση - πάνω από τα διάσπαρτα σπίτια από κάτω». 201

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (4 Νοεμβρίου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι, χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε χαρτί, 20,8 x 29,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Argyro Kastro, γράφει ο Lear κάτω αριστερά. Είναι το τέταρτο σχέδιο που φιλοτέχνησε την ίδια ημέρα! Ο ανήσυχος καλλιτέχνης είχε αγχωθεί για το εάν θα προλάβαινε να σκιτσάρει όλα όσα του άρεσαν στην πόλη αυτή: «Εργάστηκα σκληρά, μέχρι που νύχτωσε. Αλλά το Αργυρόκαστρο είναι ένας τόπος θαυμάσιος, με πολλά όμορφα τοπία. Γι αυτό ένας καλλιτέχνης νοιώθει θυμωμένος με τον εαυτό του, γιατί δεν μπορεί να αποφασίσει που θα σταθεί για να ζωγραφίσει, όταν μάλιστα ο χρόνος τον πιέζει. Πράγματι για να βρεθεί κάποιος σε διάφορα σημεία της πόλης δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αν και τα σπίτια φαίνονται κοντά μεταξύ τους, χωρίζονται - στην πραγματικότητα - μεταξύ τους από βραχώδη ή δύσβατα ρέματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι μπορείς να δεις από παντού το φεγγάρι, το ερειπωμένο υδραγωγείο και τον πανέμορφο ορίζοντα της πεδιάδας, με τα χιονισμένα βουνά στο βάθος». Φεύγοντας ο E.L. από το Αργυρόκαστρο έγραψε: «Ανυπομονώ να φτάσω στα Γιάννενα. Υπάρχουν πολλές πολυτέλειες και τρόφιμα σε αυτή την πόλη της Ηπείρου, όπως γαλοπούλες και γλώσσες, καλό κρασί και άλλες ευχάριστες διασκεδάσεις, που δεν έχουν σχέση με ό,τι συνάντησα κατά το ταξίδι μου στην Αλβανία». Να μην ξεχνάμε ότι ο Lear ήταν ένας κλασικός άγγλος. 202

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (1851), χρωμολιθογραφία, 12,0 x 19,0 εκ., (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα) ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (3 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, σινική μελάνη και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 33,0 x 50,8 εκ. (Harvard University Houghton Library) 203

204

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (2/4 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια, μπλε γκουάς και γραφίτη, 31,0 x 50,7 εκ. (Harvard University Houghton Library) Από τα πιο όμορφα σχέδια που έκανε ο Lear στο Αργυρόκαστρο. Ξεφεύγει από τον χαρακτήρα ενός πρόχειρου σκίτσου και αποτυπώνει με εξαιρετική λεπτομέρεια το κάστρο, τα κτίρια και ένα τζαμί, που είναι και το κεντρικό του θέμα. Τη σκηνή συμπληρώνουν οι απαραίτητοι «...τεμπέληδες αλβανοί, που καπνίζουν μακάριοι». Γράφει στο ημερολόγιό του: «Όλα θα ήταν καλύτερα αν δεν διαιωνιζόταν το πανάρχαιο έθιμο της βεντέττας. Τα σπίτια των αντιπάλων οικογενειών τοποθετούνται στις αντίθετες πλευρές του δρόμου, και οι κάτοικοί τους είναι απόμακροι μεταξύ τους και έτοιμοι να συνεχίσουν την αιματηρή κληρονομική τους έχθρα. Μόνο στην περίοδο του Αλή Πασά είχε εξαφανιστεί το βάρβαρο αυτό έθιμο και οι οικογένειας ζούσαν αρμονικά». Φεύγοντας ο E.L. από το Αργυρόκαστρο ήταν ήδη εκνευρισμένος, γιατί ο ντόπιος ξεναγός του ήθελε επτά δολάρια για τις υπηρεσίες του, ενώ αυτός ήθελε να του δώσει μόνο ένα. Επίσης η ομίχλη τον εμπόδιζε να δει καθαρά την πόλη και μόνο οι βουνοκορφές με τον καθαρό ουρανό ήταν ορατές. Ακόμη ο κάμπος μέχρι να φτάσει στη Δρόπολη ήταν γεμάτος με μαύρη λάσπη και τα άλογά του δυσκολεύονταν να προχωρήσουν. «Παρότι έχω ακούσει πολλά για την πεδιάδα της Δρόπολης, εμένα δεν με ενθουσίασε...», γράφει. «Ευτυχώς, καταλήξαμε σε ένα μικρό και όμορφο χωριό, την Επισκοπή, που έχει μια ενδιαφέρουσα εκκλησία και ένα χάνι, όπου σταματήσαμε για να φάμε λίγο ψωμί και τυρί, πράγμα που προκάλεσε στους παρευρισκόμενους γέλιο...». 205

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (3 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε χαρτί, 29,0 x 46,3 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ (2/4 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια, μπλε γκουάς και γραφίτη, 31,0 x 50,7 εκ. (Harvard University Houghton Library) 206

ΔΕΛΒΙΝΟ (20/21 Απριλίου 1857), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια και μελάνι σε καφέ χαρτί, 37,5 x 51,5 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Το Δέλβινο (αλβανικά Delvina) είναι πόλη της Βορείου Ηπείρου, που απέχει 15 χλμ. από τους Αγίους Σαράντα, που είναι το επίνειό του στο Ιόνιο. Ο Ε.L. το επισκέφτηκε τον Απρίλιο του 1857, κατά την τελευταία του περιοδεία στην Ήπειρο. Αποτελούσε το εμπορικό κέντρο μιας μεγάλης και κλειστής πεδιάδας, που διαρρέεται από τον ποταμό Μπίστριτσα και χωρίζεται από τη θάλασσα από παράκτια λοφοσειρά που εκτείνεται απέναντι και βόρεια της Κέρκυρας. Γύρω του αναπτύχτηκαν διάφοροι οικισμοί, που σήμερα αποτελούν τις δέκα συνοικίες του. Οι μισοί - περίπου - από τους κατοίκους του είναι μωαμεθανοί και οι άλλοι μισοί χριστιανοί. Στην αρχαιότητα και μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους φαίνεται ότι η περιοχή ήταν πυκνοκατοικημένη, όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα διασωζόμενα ερείπια. Κοντά στο Δέλβινο βρισκόταν μια αρχαιότατη πόλη της Ηπείρου, η Φοινίκη, για την οποία ο ιστορικός Πολύβιος παραδίδει ότι οι ηπειρώτες την όρισαν σαν πρωτεύουσα του Κοινού των Ηπειρωτών το έτος 234 π.χ., επειδή ήταν η πιο πλούσια και η πιο οχυρωμένη πόλη. Η Φοινίκη, το σημερινό Φοινίκι, διατηρεί το αρχαιοελληνικό της όνομα. Εδώ βρέθηκαν θέατρο, τάφοι, ναός της Αθηνάς, γυμνάσιο κλπ. Κατά την τουρκοκρατία το Δέλβινο ήταν οχυρή πόλη και πρωτεύουσα της γύρω περιοχής. Όταν το κατέλαβε ο Αλή Πασάς έχτισε ισχυρό κάστρο, ερείπια του οποίου διασώζονται μέχρι σήμερα. Στις 16 Φεβρουαρίου 1914 η περιοχή του Δελβίνου, μαζί με τους Αγίους Σαράντα, κήρυξε την ανεξαρτησία της από το αλβανικό κράτος. Ο ελληνικός στρατός το απελευθέρωσε στη διάρκεια του 20ου αιώνα τρεις φορές. 207

Ο Εdward Lear ζωγραφίζει και γράφει, σχέδιο από καρτούν, 2012 Ο Εdward Lear σε καρικατούρα, σχέδιο άγνωστου, 2012 208

8 209

210 Ο Edward Lear σε προχωρημένη ηλικία, φωτογραφίες, c. 1880

ΤΟΠΙΟ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΑΛΒΑΝΙΑ (1848/1849, σχέδιο με υδρόχρωμα, μαύρο μελάνι και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 13,2 x 24,9 εκ. (Yale Center for British Art, USA) 211

212 OI ΠΕΛΕKANOI THΣ ΑΥΛΩΝΑΣ (1851), χρωμολιθογραφία (λεπτομέρεια), 12,0 x 19,0 εκ. (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα)

ΑΥΛΩΝΑ (20 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 34,7 x 52,8 εκ. (Harvard University Houghton Library) «Η πόλη της Αυλώνας έχει πολλά τζαμιά, παζάρια και φωλιές πελαργών, οι οποίοι φτάνουν εκεί από τις 15 μέχρι 20 Μαΐου και αναχωρούν πριν από τις 15 Αυγούστου. Κατά τα άλλα είναι μια φτωχή και έρημη πόλη. [...] Έμεινα στην κατοικία ενός γερμανού γιατρού, ένα διώροφο ξύλινο οίκημα με θέα την πόλη, την πεδιάδα και τη θάλασσα. Διάβασα με απληστία τις γερμανικές εφημερίδες που βρήκα εκεί και ενημερώθηκα για όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν στην Ευρώπη. Πριν από το δείπνο ο γερμανός οικοδεσπότης μου άρχισε ένα μακρύ πολιτικό μονόλογο και ευχήθηκε να πέσουν τα κεφάλια όλων των ευρωπαίων βασιλιάδων, επιεδή είναι υπαίτιοι για ότι κακό συμβαίνει στον κόσμο. [...] Μου έδωσε και έναν υπηρέτη οδηγό τον Αναστάσιο, για να με πάει στα Ακροκεραύνια όρη και τα χωριά της Χειμάρρας, όπου δεν έχει πατήσει μέχρι τώρα το πόδι του εγγλέζος επισκέπτης. [...] Η Αυλώνα είναι κτισμένη στις όχθες ενός ημικυκλικού κόλπου και περικλείεται από τη μια πλευρά από το βουνό και από την άλλη από τη θάλασσα και από τη νήσο Sázona [Σάσων]. Επέστρεψα στο σπίτι το μεσημέρι για το γεύμα, αλλά οι αναρίθμητες επιθέσεις των μυγών με έκαναν να χαρώ όταν το φαγητό τελείωσε.[...] Εκεί που καθόμαστε έπεσε από την τσάντα μου ένα κομμάτι από ινδικό καουτσούκ [γομολάστιχα] και αναπήδησε στο πάτωμα. Οι δυο παριστάμενοι ορθόδοξοι γκέγκηδες σηκώθηκαν όρθιοι, φώναξαν έντρομοι Shaitan! Shaitan και έφυγαν ουρλιάζοντας!». 213

ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΥΔΕΣΙ ΣΤΟ ΤΕΠΕΛΕΝΙ (1 Νοεμβρίου 1948), σχέδιο με μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 23,2 x 50,3 εκ. (Harvard University Houghton Library) Οδεύοντας προς το Τεπελένι, από την Αυλώνα, ο E.L. αφηγείται ένα περιστατικό, με το συνηθισμένο αυθορμητισμό του: «Η συνοδεία μου αυξήθηκε κατά ένα άτομο, που ήταν φρουρός του Λόρδου Μπάυρον στο Μεσολόγγι. Μου είπε και κάποια ανέκδοτα για τον Ποιητή, που - όμως - δεν είχαν ούτε αρχή, ούτε τέλος. Το μεσημέρι γευμάτισα με τους ντόπιους κατοίκους, οι οποίοι και ήταν ενθουσιασμένοι, γιατί είχαν πληροφορηθεί τη φυγή του αυτοκράτορα της Αυστρίας από τη Βιέννη. Ήταν όλο χαρά για την πτώση του τυράννου. Μάταια προσπάθησα να αλλάξω την κουβέντα. Όταν όμως άρχισαν να επιτίθενται εναντίον της Αγγλίας με σκληρές εκφράσεις έπαυσα να είμαι παθητικός ακροατής, και τους είπα στα ιταλικά τα οποία γνώριζαν - ότι σαν επισκέπτης δικαιούμαι να έχω διαφορετικές απόψεις από τις δικές τους και τους ζήτησα να μιλήσουμε για πελεκάνους ή μπαρμπούνια, ή για ό,τι άλλο ήθελαν και να αφήσουμε στην άκρη την πολιτική». Το πρόχειρο ανωτέρω σχέδιο απεικονίζει την κοιλάδα του Αώου (Viossa) και τα βουνά του Κούδεσι και της Νεμέρτσικας στο βάθος. Δεξιά ένας ντόπιος ακουμπάει στα ερείπια ενός κτίσματος πιθανόν αρχαίου. Ο ποιητής και πεζογράφος Νίκος Καββαδίας (1910-1975) κατέλειπε δύο σύντομα διηγήματα που έγραψε στο Κούδεσι όπου πολέμησε το 1941 και αναφέρονται στον ελληνοιταλικό πόλεμο. Στο ένα από αυτά που έχει τίτλο Στο άλογό μου σημειώνει στο χειρόγραφό του: «Κούδεσι, Μάρτιος 1941». 214

ΑΠΟΛΛΩΝΙΑ (19 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 31,3 x 51,3 εκ. (Harvard University Houghton Library) Γράφει o Ε. Lear στο ημερολόγιό του, στις 19 Οκτωβρίου 1848: «Έκανα μια βόλτα στο λόφο, ανάμεσα στα εκτεταμένα ερείπια και ό,τι έχει διασωθεί από τα τείχη της μεγάλης αυτής πόλης των Ιλλυριών. Από το σημείο αυτό εντόπισα τη μοναχική στήλη που βρίσκεται όρθια και την οποία έχει αποτυπώσει σε ένα από τα σχέδιά του [το 1813] ο δρ. Holland [ο περιηγητής και γιατρός Sir Henry Holland, φίλος του E.L.]. Παίρνοντας έναν αγρότη της περιοχής ως συνοδό, ακριβώς στην ανατολή του ήλιου, πήγα στο σωζόμενο μοναδικό δωρικό κίονα της Απολλωνίας, που υπάρχει επάνω από το έδαφος. Βρίσκεται δίπλα σε ένα θλιβερό μικρό λόφο που καλύπτεται με ψηλά χόρτα. Βρήκα ακόμη έναν αρχαίο πυλώνα και τα θεμέλια του ναού στον οποίο ήταν ενταγμένος. Ο πυλώνας είναι από χοντρό ψαμμίτη και όλα τα σημάδια του σηκού και του ναού είναι διακριτά, αν και οι υπόλοιπες στήλες έχουν μεταφερθεί από κάποιο Πασά και κοσμούν το Μπεράτι. Σε κάθε πλευρά του ενιαίου κτίσματος υπάρχουν λείψανα που φανερώνουν το μεγαλείο του, όταν βρισκόταν στις δόξες του. Προς ανατολάς το επιβλητικό βουνό του Τόμορι, το [χριστιανικό] μοναστήρι της Απολλωνίας και οι λόφοι του Δυρραχίου. Και προς το νότο οι ομαλές πράσινες πεδιάδες, που εκτείνονται μέχρι και τους πρόποδες των Ακροκεραυνίων». Η Απολλωνία ήταν αρχαία πόλη της Ιλλυρίας, αποικία των Κορινθίων και Κερκυραίων. Τους ελληνιστικούς χρόνους συμμάχησε με τον Πύρρο. 215

216

ΔΥΟ ΩΡΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΠΕΛΕΝΙ (19 Απριλίου 1857), σχέδιο με πένα, υδατόχρωμα, μαύρο μελάνι και γραφίτη, σε χαρτί, 22,5 x 31,6 εκ. (Yale Center for British Art, USA) O Lear ζωγράφισε το ωραιότατο αυτό σχέδιο κατά την τελευταία επίσκεψή του στην Ήπειρο, στα 1857, όταν δεν κρατούσε ημερολόγιο. Κεντρικό του θέμα είναι ένας γιγαντιαίος πλάτανος και δευτερεύον μια βρύση όπου ξεδιψάει ένας ταξιδιώτης. Κάτω δεξιά ο Lear γράφει στα ελληνικά «Τεπεδελένη». Στο έργο αυτό αναδεικνύεται η δεινότητα του Lear στην τεχνική της υδατογραφίας, στην οποία διέπρεψε. Στη βικτωριανή Αγγλία του 19ου αιώνα η υδατογραφία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής, ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης, χάρη κυρίως στα έργα κορυφαίων εκπροσώπων της, όπως ο μέγας Joseph Mallord William Turner (1775-1851), ο ρομαντικός τοπιογράφος John Robert Cozens (1752-1797), κ.ά. Το είδος αυτό της ζωγραφικής είναι γνωστό διεθνώς σαν ακουαρέλα από την ιταλική γλώσσα, ενώ στα καθ ημάς σαν υδατογραφία. Τα υλικά της υδατογραφίας είναι μικρά ως προς το μέγεθος, κάτι που βόλευε τους τοπιογράφους περιηγητές, όπως ήταν ο Lear, οι οποίοι και μπορούσαν να πάρουν μαζί τους το εργαστήριό τους και να ζωγραφίζουν ταξιδεύοντας. Πάντως, αν και η υδατογραφία είναι απλή στην εφαρμογή της, εν τούτοις το αποτέλεσμά της είναι επισφαλές, αφού δεν παρέχει την δυνατότητα που δίνει η ελαιογραφία, δηλ. της επικάλυψης των χρωμάτων. To Tεπελένι βρίσκεται στην ανατολική όχθη του ποταμού Βιόσα (Αώος). Το όνομά του στα αλβανικά σημαίνει Λόφος της Ελένης. Θεωρείται ο τόπος καταγωγής του Αλή. 217

ΤΕΠΕΛΕΝΙ (19 Απριλίου 1857), σχέδιο με υδατόχρωμα, μαύρο μελάνι και γραφίτη, σε υφαντό χαρτί, 13,2 x 19,5 εκ. (Yale Center for Britsh Art, USA) Κάτω δεξιά ο E.L. γράφει στα ελληνικά Δερόπολη, και στα αγγλικά Tepelene. Και αυτό το σχέδιο έγινε κατά την τελευταία επίσκεψή του στην Ήπειρο, στα 1857. Ο πίνακας, παρά την απλότητά του εκ πρώτης όψεως αποτελεί μια πανδαισία αποχρώσεων, που αναδεικνύουν την ευαισθησία και την τεχνική δεινότητα στην υδατογραφία του καλλιτέχνη. Ο συνδυασμός του μπλε (σκούρου και ανοιχτού), του λευκού, του πράσινου, του γκρι, του ανοιχτού καφέ, και του κρεμ, είναι μοναδικός. Το σκηνικό συμπληρώνουν οι συνήθεις μικροσκοπικές φιγούρες του Lear και ο ποταμός Αώος (Viosa). Ο βιογράφος του Antony Stevens αναφέρει: «Για ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ο Lear βρισκόταν διαρκώς σε κίνηση (συνήθως με τη συντροφιά κάποιου όμορφου νεότερου άντρα), περιδιαβαίνοντας από χώρα σε χώρα, σε δύσβατους δρόμους και μονοπάτια, ζωγραφίζοντας μερικές φορές 5 ή 6 έργα, την ημέρα. [...] Όμως αυτός ο τρόπος ζωής ήταν ο μόνος για να βρει γαλήνη και ψυχική ικανοποίηση. Μισώ τη ζωή... έγραφε στο φίλο του Chistester Fortescue, στις 13 Ιουλίου του 1870,...εκτός και αν δουλεύω πάντα. Σαν επαγγελματίας τοπιογράφος έπρεπε να ταξιδεύει συνεχώς για να εντοπίζει καινούργια θέματα και ιδέες. Και αυτό ακριβώς έκανε. 218

ΤΕΠΕΛΕΝΙ (1 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με μελάνι σέπιας, χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε ανοιχτό γκρι χαρτί, 32,5 x 51,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) «Από τους κατάφυτους - από τα ελαιόδεντρα - λόφους της Αυλώνας...», γράφει ο Lear στο Jourlans..., «...πήραμε το δρόμο για τη γενέτειρα του θαυμαστού Αλή Πασά, το Τεπελένι. Η διαδρομή δεν ήταν και πολύ ενδιαφέρουσα, αν και ο λαμπερός ήλιος και ο δροσερός αέρας καθιστούσαν την πορεία μας ευχάριστη. Ο ποταμός Viosa [Αώος] παρουσιάζει μια γοητευτική εικόνα, όταν ξεχύνεται μέσα από τους πρόποδες των βουνών του Χόρμοβου και της Τρεμπεσίνας, απλώνει τα σκοτεινά νερά του στην κοιλάδα και διοχετεύεται - αφρίζοντας - προς τη θάλασσα. Πολυάριθμα διάσπαρτα χωριουδάκια βρίσκονται στις πλαγιές του όρους Κούδεσι και όλα έχουν το όνομα του βουνού. Σε ένα από αυτά στις όχθες του Viosa σταματήσαμε, αφού ήδη είχα κάνει ένα σχέδιο. Εκεί υπήρχε ένα μικρό χάνι, όπου σκεφτήκαμε να περάσουμε τη νύχτα. Φτάνοντας λίγο πριν το ηλιοβασίλεμα διαπίστωσα - με ευχάριστη έκπληξη ότι υπήρχαν δυο ελεύθερα μικρά δωμάτια, πάρα πολύ καθαρά. Δειπνήσαμε και στη συνέχεια έγραψα στο ημερολόγιό μου, κάτω από μια μικρή λάμπα που κρέμασαν οι αλβανοί σε ένα καρφί στον τοίχο. Έτσι ολοκληρώθηκε η μέρα μου. Το βράδυ άκουγα δυο φίλους μου και μερικούς ντόπιους να τραγουδούν μέχρι αργά αλβανικά πολεμικά τραγούδια». 219

ΤΕΠΕΛΕΝΙ (1851), χρωμολιθογραφία, 12,0 x 19,0 εκ., (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα) Η ανωτέρω λιθοτίντα του E.L. περιλαμβάνεται στην εικονογράφηση του γνωστού έργου του Journals... και είναι βασισμένη στο αντίστοιχο σχέδιο της έναντι σελίδας. Και στις δύο εικόνες ο ζωγράφος αποδίδει λεπτομερέστατα το κάστρο και τα κτίριά του, ψηλά στο Τεπελένι: «Αριστερά η πανύψηλη Τρεμπεσίνα με το έντονο μωβ, κάτω από τις κορυφές με αστραφτερό χιόνι», γράφει. Και συνεχίζει: «Το ερειπωμένο παλάτι [του Αλή Πασά] και το ασημί τονισμένο τέμενος δημιουργούν μια περίεργη ονειρική και ρομαντική ατμόσφαιρα. Το τζαμί αυτό είναι ο τελευταίος μοναχικός μάρτυρας των παλιών ένδοξων ημερών». Και στις δύο εικόνες του παρουσιάζει μικρές ομάδες ντόπιων για τους οποίους εκφράζει τη λύπη του: «Έξω από το Τεπελένι συναντήσαμε πολλούς αγρότες που φορούσαν λευκά φέσια και σκωτζέζικες φούστες [φουστανέλες] που είχαν τέτοια άθλια εμφάνιση, που όμοιά της δεν έχω ξαναδεί. Τα πρόσωπα των ανθρώπων αυτών ήταν κουρασμένα, ταλαιπωρημένα και απογοητευμένα, ενώ οι ίδιοι ήταν εντελώς άοπλοι». Ο Ε.L. επισκέφτηκε όλο τον τότε γνωστό κόσμο (Ευρώπη, Ασία, Αφρική) όμως μόνο σε ένα τόπο πήγε τρεις φορές (1848, 1849 και 1857), την Ήπειρο. Τι ήταν όμως αυτό που τον τραβούσε; Η άγρια ομορφιά, ο θρύλος του Αλή Πασά, η τραγική ιστορία των σουλιωτών, η γειτνίαση με την αγαπημένη του Κέρκυρα, όπου περνούσε τους χειμώνες του; Ποιος να ξέρει, ίσως όλα τα παραπάνω μαζί και άλλα ακόμη. 220

ΤΕΠΕΛΕΝΙ (1 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με μελάνι σέπιας, χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε ανοιχτό γκρι χαρτί, 32,5 x 51,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) 221

ΤΕΠΕΛΕΝΙ (1 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε λευκό χαρτί, 26,2 x 47,1 εκ. (Harvard University Houghton Library) Κάτω αριστερά στο σχέδιο ο E.L. σημειώνει ιδιοχείρως: «From the Pasha s Serai/Tepeleni». Πρόκειται για τα ερείπια του ανακτόρου του Αλή Πασά, που διακρίνονται αριστερά. Ο Lear κατά την επίσκεψή του στο Τεπελένι, βρισκόταν κάτω από την επίδραση της ιστορίας του Τεπελενλή και του ποιήματος του Λόδρου Βύρωνα Childe Harold s Pilgrimage. Γράφει στο ημερολόγιό του: «Η άλλοτε υπερήφανη πόλη του Αλή Πασά είναι πλέον μια μελαγχολική ασημαντότητα, που έχει σχεδόν χάσει την ταυτότητά της. Το ερειπωμένο ανάκτορο που ο συνοδός του Μπάυρον [ο Hobhouse] το χαρακτήρισε μεγαλόπρεπο είναι τώρα ένας θλιβερός σωρός από πέτρες. Είναι μια σκηνή ερήμωσης εκεί που κάποτε - πολύ πρόσφατα - κυριαρχούσε το μεγαλείο του ανατολίτικου δεσποτισμού. Μέσα στο περίγραμμα των καταστραμμένων ψηλών τειχών, τα οποία εξακολουθούν να υπάρχουν αν υπάρχουν βρίσκονται πολύ λίγα κτίρια. Έξω από τα τείχη σε ένα μικρό δρόμο συναντάς ένα άθλιο παζάρι, δίπλα από ένα νεκροταφείο με τις συνήθεις επιτύμβιες στήλες, όλα θλιβερά και ζοφερά. [...] Ο ήλιος έδυε όταν κάθισα απέναντι από τους καταρρέοντες τοίχους του παλατιού, στο ίδιο σημείο όπου ο Αλής υποδέχτηκε τον Μπάυρον, όταν βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής του. Σήμερα αυτός είναι αποκεφαλισμένος, η οικογένειά του χάθηκε και το παλάτι του κάηκε». 222

ΤΕΠΕΛΕΝΙ (18 Απριλίου 1857) σχέδιο με υδατόχρωμα, μολύβι και μελάνι, 25,2 x 41,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Το σκίτσο αυτό του E.L. με το σχέδιο της απέναντι σελίδας έχουν χρονική διαφορά περίπου δέκα χρόνια. Το ανωτέρω είναι προϊόν της τρίτης και τελευταίας επίσκεψής του στην Ήπειρο το 1857. Το θέμα είναι το ίδιο, μόνο που στο παρόν δεν απεικονίζονται τα ερείπια του παλατιού του Αλή Πασά, όπως στο έναντι. Στάθηκε όμως στο ίδιο σημείο για να φρεσκάρει τις αναμνήσεις του 1848, όταν και έγραφε στο Journals... : «Από όλα τα μέρη που έχω επισκεφτεί το παλάτι του Αλή Πασά θα συνεχίσει να είναι πιο έντονα αποτυπωμένο στις αναμνήσεις μου». Όπως επισημαίνει η Φανή Μαρία Τσιγκάκου, «...σε γενικές γραμμές ο Lear δεν θεωρούσε τις ταξιδιωτικές του υδατογραφίες ως έργα τέχνης, γι αυτό συνήθως αναφερόταν σε αυτές με τον όρο σχέδια προς κατανάλωση. Είναι ενδεικτικό ότι μόνο μια φορά, το 1836, παρουσίασε μια υδατογραφία του σε δημόσιο εκθεσιακό χώρο [το Νεκρά πουλιά, Βασιλική Εταιρεία Βρετανών Καλλιτεχνών]. Όπως οι περισσότεροι ομότεχνοι της εποχής του ο Lear δεν έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση στις σχεδιασμένες - με ελεύθερο χέρι - προσωπικές του ακουαρέλες, αλλά - αντίθετα - αναζητούσε την επίσημη αναγνώρισή του μέσα από επιμελημένα και συμβατικά εκθεσιακά κομμάτια. Τι ειρωνεία, αν αναλογισθεί κανείς ότι η καλλιτεχνική δικαίωσή του θεμελιώθηκε στα έργα τα οποία ουδέποτε είχε διανοηθεί να εκθέσει». 223

ΑΡΝΑΟΥΤΗΔΕΣ (14 Σεπτεμβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, σέπια και γραφίτη σε γκρι χαρτί, 16,0 x 26,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) Οι αλβανοί αυτοαποκαλούνταν σκιπητάρηδες, ενώ οι τούρκοι τους έλεγαν αρναούτηδες, οι έλληνες αρβανίτες, οι σλάβοι αρμπανάς και οι γκέγκηδες αρμπιναίους. Μισούσαν και περιφρονούσαν - όσο τίποτε άλλο - τους τούρκους. Με τους έλληνες ζούσανε αρμονικά. Η θρησκεία τους ουδεμία επίδραση είχε στους περισσότερους. Θεός τους ήταν ο χρυσός και τα λάφυρα. Η φιλαργυρία τους ατελείωτη. Για τα χρήματα και μόνο ήταν πρόθυμοι να υπηρετήσουν οποιονδήποτε. Οι γαιοκτήμονες ήταν καπεταναίοι και αρχηγοί, ενώ οι της κατώτερης τάξης αγρότες, κτηνοτρόφοι και ληστές. Όλοι όμως θεωρούσαν δικαίωμά τους να οπλοφορούν, ενώ οι φυλές μεταξύ τους βρίσκονταν σε ατέλειωτες εχθροπραξίες, σε πείσμα της εξουσίας των τοπικών πασάδων και της κυριαρχίας του σουλτάνου. Οι αλβανοί είναι ο μοναδικός λαός ο οποίος έχει φυλετική συγγένεια και κοινή καταγωγή με τους έλληνες. Το 1820 ο ιστορικός George Finlay έκανε μια έρευνα και διαπίστωσε ότι οι αλβανοί είχαν εποικήσει μεγάλο μέρος της Ελλάδας: «Αλβανοί κατέχουν ολοσχερώς το μεγαλύτερο μέρος της Βοιωτίας, το νότιο της Άνδρου, όλη τη Σαλαμίνα, και μέρος της Αίγινας. Στην Πελοπόννησο είναι πολυάριθμοι. Κατέχουν ολόκληρη την Κορινθία και Αργολίδα, καθώς και τμήματα της Αρκαδίας και Αχαΐας. Η αξιολογότερη μερίδα του αλβανικού πληθυσμού στην Ελλάδα είναι οι 20.000 κάτοικοι της Ύδρας και οι εμποροπλοίαρχοι του Πόρου και του Κρανιδίου». 224

ΜΠΕΡΑΤΙ (15 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, λευκό χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 29,0 x 20,2 εκ, (Harvard University Houghton Library) ΜΠΕΡΑΤΙ (16 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 30,5 x 52,8 εκ. (Harvard University Houghton Library) 225

MΠΕΡΑΤΙ (1851), χρωμολιθογραφία, 12,0 x 19,4 εκ. (Zωσιμαία Βιβλιοθήκη Ιωάννινα) ΚΟΝΤΑ ΣΤΟ ΜΠΕΡΑΤΙ (1851), ολοκληρωμένη υδατογραφία, σε λευκό χαρτόνι, 27,3 x 39,7 εκ. (ιδιωτική συλλογή) 226

ΜΠΕΡΑΤΙ (14 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια, όχρα και γραφίτη σε γκρι χαρτί, 33,0 x 53,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) Το Μπεράτι της μέσης Αλβανίας είναι μάλλον η αρχαία ελληνική πόλη Αντιπάτρεια, κάτι που αναγράφει ο E.L. στο οδοιπορικό του. Το Μπεράτι έχει 20 ορθόδοξες εκκλησίες και ένα μόνο τζαμί. Η ελληνική του ονομασία είναι Βελεγράδες. Ο Ε.L. γράφει σχετικά: «Περνώντας από τη μεγάλη γέφυρα [αριστερά στον πίνακα] στην αριστερή πλευρά της πόλης, χρειάστηκαν δυο με τρεις ώρες. Παρατήρησα ότι οι γυναίκες του Μπερατιού φορούν πολλά πέπλα. Ακόμη φέρουν ένα μπλε σκούρο γιλέκο ή πανωφόρι από λεπτή μουσελίνα, ενώ το πρόσωπό τους είναι καλά και έξυπνα σκεπασμένο, ιδιαίτερα για τις νεότερες πολύ όμορφες». Στη συνέχεια περιγράφει τον ανωτέρω πίνακά του: «Προς το βράδυ οι γραμμές του μώβ βουνού Τόμοριτ [στο βάθος του σχεδίου] είναι εξαιρετικά λεπτές και όμορφες. Η κοίτη του ποταμού την εποχή αυτή είναι ξερή, όμως θα ανέβει αργότερα, στην περίοδο του χειμώνα. Τώρα καλύπτεται από λεπτή κίτρινη άμμο. Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων κάθεται δίπλα από το ποτάμι στο οποίο υπάρχουν πολλές πάπιες και καπνίζει ακατάπαυστα και νωχελικά, κατά τη συνήθεια των Αλβανών. [...] Τελείωσα την ημέρα μου σε ένα νεκροταφείο ανατολικά της πόλης, από όπου το φρούριο και το ποτάμι προβάλλουν θαυμάσια. Υπάρχει στο Μπεράτι ένας αέρας απομόνωσης και αυστηρότητας, που το καθιστά ενδιαφέρον». 227

228 ΜΠΕΡΑΤΙ (15 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, μελάνι σέπιας, χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 20,9 x 29,2 εκ. (Harvard University Houghton Library)

ΜΠΕΡΑΤΙ (14 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 53,0 x 36,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο E.L. όπως έχει προαναφερθεί προτιμούσε τα τοπία από τις ανθρώπινες φιγούρες. Εδώ όμως άλλαξε προτίμηση, και έτσι προέκυψε ένας έξοχος πολυπρόσωπος πίνακας. Δεν πρόκειται για κάποιο από τα βιαστικά του σχέδια, αλλά για μια προσεκτική σύνθεση, που αναδεικνύει όχι μόνον τις ανθρώπινες λεπτομέρειες, αλλά και εκείνες του περιβάλλοντος, όπως η πόλη του Μπερατιού που παρουσιάζεται στο βάθος, καθώς και το φημισμένο γεφύρι του. Ο ίδιος περιγράφει με γλαφυρότητα στο ημερολόγιό του τη σκηνή που αντίκρισε από το παράθυρο του πανδοχείου στο οποίο κατέλυσε: «Τίποτε δε θα μπορούσε να είναι πιο διασκεδαστικό από τη σκηνή που αντίκρισα κάτω. Υπάρχουν δερβίσηδες με ψηλό λευκό ή πράσινο καλπάκι το χρώμα των μωαμεθανών ενώ οι περισσότερες χριστιανές γυναίκες φορούν φαρδιά μπλε φουστάνια και στενά πέπλα.»βλέπω αμέτρητα καροτσάκια και κατάμαυρα βουβάλια. Έλληνες, τούρκοι και αλβανοί αναμιγνύονται και αλλάζουν συνεχώς ομάδες. Επειδή οι παριστάμενοι δεν με άφηναν να ζωγραφίσω, γιατί έπεφταν σαν σμήνη πάνω μου, από περιέργεια, αναγκάστηκα να φωνάξω ένα χωροφύλακα [είναι αυτός με το βλοσυρό ύφος στο πρώτο πλάνο του πίνακα, που έχει πίσω του το βοηθό του, που είναι ο μοναδικός οπλισμένος], ο οποίος τους απομάκρυνε χτυπώντας τους με ένα ραβδί στα πόδια. Εγώ έγινα έξω φρενών και μετάνιωσα που τον φώναξα. Ευτυχώς κάποια στιγμή κουράστηκε από την εργασία του και πήγε να καθίσει ήρεμα για να καπνίσει την πίπα του, παρέα με ένα νεαρό». Στη συνέχεια ο E.L. φόρεσε την επίσημη ενδυμασία του και επισκέφτηκε το Χουσεΐν Πασά, διοικητή του Μπερατιού, στο σεράι του, και εντυπωσιάστηκε από τη λαμπρότητα των στολών της φρουράς». 229

230 H KYΡΙΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΜΠΟΝΑΤΙ, υδατογραφίες του Edward Lear, Οκτώβριος 1848, Σκούταρι Aλβανίας