Εκπομπή 8η Η Εκκλησία κι εμείς, δέκα χρόνια μετά

Εκπομπή 8η Η Εκκλησία κι εμείς, δέκα χρόνια μετά Πιστοί στην Αγία Ειρήνη: -Κάποια στιγμή, εγώ προσωπικά, ένιωσα ότι είμαι πολύ δυνατή, πίστεψα πολύ στον εαυτό μου και πίστευα ότι ένας άνθρωπος o οποίος έχει πολλές γνώσεις, πτυχία ή δεν ξέρω τι, μπορεί να τα βγάλει πέρα. Όμως, η ζωή μου απέδειξε το αντίθετο. -Η μάνα μου είχε χάσει ένα κοριτσάκι εννέα ετών σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Άντλησε δύναμη όταν ο παπάς του χωριού μας της εχάρισε την Αποκάλυψη και πίσω από την Αποκάλυψη, τις έγραψε δύο συμβουλές: ότι ήταν θέλημα του Θεού να γίνει αυτό, που έχασες το παιδί σου αλλά έχεις κι άλλα παιδιά που πρέπει να μας να στηρίξεις. -Η πίστη σώζει πάντως τελείωσε, πρέπει να έχεις ακράδαντη πίστη. Η εκκλησία της Αγίας Ειρήνης στο κέντρο της Αθήνας είναι η πρώτη Μητρόπολη της πρωτεύουσας. Εδώ, έγινε η κηδεία του Κολοκοτρώνη, εδώ κηρύχθηκε το 1850 ενώπιον της βασίλισσας Αμαλίας το αυτοκέφαλο της Ελλαδικής εκκλησίας. Σ αυτήν την παλιά εκκλησία, αναζητούμε το νέο πρόσωπο του λαού του Θεού. παπα-θωμάς: «Όταν μιλάμε για λαό του Θεού, εντέλει, μιλάμε για ένα για ένα κόσμο που ψάχνει να βρει τη γενεαλογία του, από πού κρατά η σκούφια του, αυτό το λεγόμενο μεταφυσικό, ακανθωδέστατο ερώτημα και λοιπά και λοιπά: «από πού είμαι και που πάω;» Άρης Δαβαράκης (στιχουργός): «Όταν ζητάς βοήθεια απ το Θεό, όταν προσεύχεσαι, στην ουσία απευθύνεσαι μέσα στον εαυτό σου, σ αυτή τη μικρή φλόγα που έχεις μέσα σου και πολλές φορές πάει να σβήσει, να δυναμώσει για να μπορέσεις να ανταπεξέλθεις.» Ο Άρης Δαβαράκης ήταν μια αθηναϊκή διασημότητα στα τέλη της δεκαετίας του 70. Ποιητής, που στίχους του είχαν μελοποιήσει ο Μάνος Χατζιδάκις και άλλοι συνθέτες, δημοσιογράφος με μια πολυσυζητημένη στήλη στο περιοδικό «Ταχυδρόμος» και με εμφανίσεις στην τηλεόραση. Όπως για την πλειοψηφία των Ελλήνων εκείνη την εποχή, εκκλησία γι αυτόν σήμαινε απλώς επιτάφιος την μεγάλη Παρασκευή, φως το βράδυ της Ανάστασης και τίποτε άλλο. Στις αρχές της δεκαετίας του 90, όπως συνέβη και σε πολλούς άλλους, ο Δαβαράκης ανακάλυψε το Άγιο Όρος. Άρης Δαβαράκης (στιχουργός): «Το 89 αρρώστησα πολύ σοβαρά, έμεινα τρεις μήνες στον Ευαγγελισμό και σώθηκα αυτό που λένε «ως εκ θαύματος»- και το 90, όταν πήγα 48-50 κιλά πια, αδυνατισμένος μετά την αρρώστια, με φίλους ξανά βρέθηκα στη Μεγίστη Λαύρα του Όρους όπου και για πρώτη φορά στη ζωή μου- εξομολογήθηκα, δε μου επετράπη, βέβαια, να κοινωνήσω αμέσως και μετά, σε επόμενη επίσκεψη, το Πάσχα κοινώνησα κιόλας. Από κει και πέρα, αισθάνθηκα μέτοχος αυτής της μεγάλης αγκαλιάς που τη λέμε εκκλησία.» 1

Από τότε εκκλησιάζεται τακτικά, κάθε Κυριακή, στην Μονή Πετράκη. Πιστεύει. Με τον δικό του τρόπο. Άρης Δαβαράκης (στιχουργός): «Εμένα εγώ, όταν τους βλέπω αυτούς τους παπάδες με τα ή κυρίως, όταν είναι εν εξάρσει και θυμωμένοι και έχουν θέματα μεγάλα και κρατάνε τις ράβδους και φοράνε αυτά τα χρυσά και πολύ βαριά και φωνάζουν και κουνάνε τα ραβδιά τους, μου ρχεται, νιώθω ταλιμπάν, δηλαδή, δε μ αρέσει καθόλου αυτή η εικόνα. Μ ενοχλούν πολλά πράγματα, μ ενοχλεί ακόμα και η εικόνα με τις λιμουζίνες των ιεραρχών και με τα σημαιάκια με τους δικέφαλους αετούς και τους σωφεραίους και τα μεγαλεπίβολα αυτά κορμιά, τα οποία κάθονται στην πίσω θέση και είναι και καλοθρεμμένα, πολύ συχνά. Αλλά παρόλα αυτά, στην εκκλησία ως θεσμό έχω ένα μεγάλο σεβασμό.» Συνέβη στον Άρη Δαβαράκη. Ένας άνθρωπος που πήγαινε στην εκκλησία μια φορά το χρόνο έγινε τακτικός, του εβδομαδιαίου εκκλησιασμού. Για τον ίδιον ήταν μια προσωπική περιπέτεια. Ανεπαισθήτως, για άλλους λόγους, μια αντίστοιχη μεγάλη αλλαγή συνέβη στην Ελλάδα. Η Ελλάδα που πήγαινε στην εκκλησία μόνο το Πάσχα, έγινε σιγά-σιγά μια πολύ θρησκευόμενη χώρα. Το λένε οι δημοσκοπήσεις. Σε μια έρευνα του 1963, πριν την δικτατορία, ένας στους τρεις Έλληνες δήλωνε ότι πηγαίνει στην εκκλησία κάθε Κυριακή. Σε μια έρευνα μετά τη Μεταπολίτευση, αυτό το ποσοστό είχε πέσει μόλις στο 9%. Σε πρόσφατες έρευνες, εκείνοι που δηλώνουν τακτικά εκκλησιαζόμενοι ανέβηκαν ξανά στο 26%. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, τα ποσοστά των ανθρώπων που δηλώνουν στις έρευνες ότι απέχουν της εκκλησίας μειώνονται δραματικά. Βασιλική Γεωργιάδου (καθηγήτρια πολιτικής επιστήμης): «Εάν δούμε τις έρευνες κοινής γνώμης από το 1985, οπότε αρχίζουμε και έχουμε συγκεκριμένα και συστηματικά εμπειρικά στοιχεία μέχρι το 2000, ο αριθμός, το ποσοστό, μάλλον, των τακτικά εκκλησιαζόμενων αυξάνεται κατά περίπου δέκα ποσοστιαίες μονάδες. Είναι σημαντική αυτή η αύξηση. Και επίσης, την ίδια εποχή βλέπουμε ότι μειώνεται, σχεδόν εξαφανίζεται ο χώρος, ο σκληρός πυρήνας της εκκοσμίκευσης, θα μπορούσαμε να πούμε, δηλαδή, εκείνοι που δεν εκκλησιάζονται και δεν θρησκεύονται, από 16% που ήταν το 1985 μειώνονται στο 5% το 2000 και στη συνέχεια, το 2005 είναι γύρω στο 3%.» Φοιτητές Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Φοιτητής: «Αυτά τα συναισθήματα τα χριστιανικά, μου δίνανε μία ασφάλεια, μου δίνανε συναισθήματα: σιγουριά, ξεγνοιασιά, ειρήνη, γαλήνη.» Αυτό το δείγμα δεν είναι αντιπροσωπευτικό αλλά το κλίμα είναι ενδεικτικό. Βρισκόμαστε μεταξύ νέων που σπουδάζουν στην Εκκλησιαστική Ακαδημία, η οποία πλέον είναι, χαρακτηριστικό κι αυτό, Ανώτατη Σχολή. Άλλος φοιτητής: «Μπορεί κάποιος να επιλέξει να γίνει ιερέας μιμούμενος τον Χριστό και τους Αποστόλους. Αλλά, από την άλλη, όμως, υπάρχουν υπάρχει και ο άνθρωπος αυτός ο οποίος μπορεί να δει την ιεροσύνη σαν ένα μισθό.» 2

Άλλος φοιτητής: «Εκείνο που μου προσφέρει η εκκλησία είναι ότι μπορώ να λέω για ένα προσφιλές μου πρόσωπο το οποίο έχει φύγει από τη ζωή ότι το αγαπώ και όχι ότι το αγαπούσα.» Άλλος φοιτητής: «Αφήνω τον εαυτό μου στα χέρια του Θεού γιατί αυτός είναι που λειτουργεί και που κάνει μέσα στην εκκλησία. Κι εμείς, είμαστε, ας το πω: τα πιόνια του.» Μια πανευρωπαϊκή έρευνα του 2004 εμφανίζει την Ελλάδα να είναι η χώρα της Ευρώπης με το υψηλότερο, κατά πολύ υψηλότερο, ποσοστό θρήσκων ανάμεσα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Η Ελλάδα είναι, επίσης, η χώρα με το απολύτως μικρότερο ποσοστό αθέων. Ένα θρησκευτικό χάσμα μοιάζει να άνοιξε ξαφνικά ανάμεσα σε μια πολύ θεοσεβούμενη Ελλάδα και μια λαϊκή Ευρώπη. «Πινάκιο φακής είναι το δέλεαρ το οποίον μας λένε ότι τάχα πρέπει να γίνουμε Ευρωπαίοι για να αποκτήσουμε αξία. Μωρ τι μου λες; Οι Ευρωπαίοι, οι Ευρωπαίοι να γίνουνε Έλληνες.» Κάτι έχει αλλάξει στην Ελλάδα. Μια χώρα που στην πλειοψηφία της πήγαινε στην εκκλησία μόνο κάθε Λαμπρή, άρχισε να εκκλησιάζεται τακτικά ή να δηλώνει στις έρευνες ότι εκκλησιάζεται τακτικά. Σε μια πανευρωπαϊκή έρευνα που έγινε το 2004 και που δεν συζητήθηκε αρκετά, στο ερώτημα: «Πόσο θρήσκοι είστε;», το 75% των Ελλήνων απαντούσαν «Αρκετά» ή «Πολύ». Το αντίστοιχο ποσοστό, στην βαθιά θρησκευόμενη καθολική Πολωνία είναι κοντά στο 50% μόλις και στην Ιταλία του Πάπα κοντά στο 30%. Τι συνέβη; Ίσως να συνέβη στη χώρα ολόκληρη αυτό που κάποιοι άνθρωποι μας περιέγραψαν ότι συνέβη στη ζωή τους. Ήταν μακριά από την εκκλησία, αδιάφοροι ώσπου μια φοβερή δοκιμασία στη ζωή τους, τους έκανε να αισθανθούν την ανάγκη να ακουμπήσουν κάπου: στο Θεό, στην πίστη, στην εκκλησία. Ίσως να συνέβη αυτό στη χώρα ολόκληρη. Μια αισιόδοξη, γεμάτη αυτοπεποίθηση, ανερχόμενη Ελλάδα τη δεκαετία του 70 και του 80, έδωσε σιγά- σιγά τη θέση της σε μια Ελλάδα απαισιόδοξη, πιο φοβισμένη, ανασφαλή. Ίσως είναι μια εξήγηση. Το ερώτημα είναι: «Αυτή η κοινωνική αλλαγή που τη ζήσαμε όλοι αυτά τα τελευταία 20 χρόνια, τι σχέση έχει με την παρουσία και το λόγο του θρησκευτικού ηγέτη που σημάδεψε την Ελλάδα τα τελευταία δέκα χρόνια;» Ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος ήταν μια ισχυρή προσωπικότητα, σημάδεψε όχι μόνο τη ζωή της εκκλησίας αλλά και την πολιτική ζωή της Ελλάδας. Γράφτηκαν πολλά και ειπώθηκαν πολλά για το Χριστόδουλο αυτές τις τελευταίες ημέρες αλλά νομίζω ότι η προσωπικότητα του ανθρώπου, ο ρόλος του, το ίχνος του, ο τρόπος που επηρέασε την πολιτική ζωή της χώρας, παραμένει ακόμα ένα μυστήριο που ζητά εξερεύνηση. Θα επιχειρήσουμε να το κάνουμε μετά τις διαφημίσεις. Πιστοί έξω από τη Μητρόπολη, στο τριήμερο προσκύνημα της σωρού του Αρχιεπισκόπου: -Αν είχαμε ένα σαν το Χριστόδουλο να μας κυβερνάει, θα ήμασταν πιο σωστοί. -Ήτανε το άλφα και το ωμέγα της Ορθοδοξίας. -Ήταν πάρα πολύ σημαντικό που είπε ότι θέλει τους νέους στη εκκλησία έτσι ακριβώς όπως είναι. 3

Αυτό, λοιπόν, ήταν το τέλος της διαδρομής. Η έξοδος ενός θρησκευτικού ηγέτη που σημάδεψε ανεξίτηλα μια ολόκληρη δεκαετία. Ο Χριστόδουλος εξελέγη τον Απρίλιο του 1998 ως ο εκσυγχρονιστής της εκκλησίας. «Φέρουμε το μήνυμα της ανανεώσεως, του εκσυγχρονισμού, του δυναμισμού της εκκλησίας μέσα στα σύγχρονα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου.» Οι κάμερες της τηλεόρασης εισέβαλαν, για πρώτη φορά, στους ναούς, τον ακολουθούσαν παντού, κατέλαβε τα μίντια εξ εφόδου. «Απόδειξη, ζητώ κι εγώ απόδειξη της αγάπης σας τώρα.» «Και είπε ένα παιδί στο άλλο: Ρε συ, τον Χριστόδουλο τον πάω. Κι εγώ απαντάω: κι εγώ σας πάω.» Χρήστος Γιανναράς (καθηγητής Φιλοσοφίας): «Ο Χριστόδουλος σίγουρα μίλησε μία άλλη γλώσσα. Αυτό πρέπει να του το αναγνωρίσουμε. Έσπασε τις φόρμες ενός τυποποιημένου λόγου που χρησιμοποιούν οι κληρικοί. Κανείς ποτέ παπάς, κανένας Αρχιεπίσκοπος δεν είχε πει στα παιδιά: «σας πάω» ή «ελάτε με το σκουλαρίκι σας». Μέχρις εκεί ήταν πάρα πολύ σημαντικό αυτό που έκανε. Η αλλαγή της γλώσσας ήταν πολύ σημαντική. Αλλά, η γλώσσα καλούσε τα παιδιά, τον κόσμο στην εκκλησία. Και το ερώτημα είναι: «όποιος θα ερχόταν στην εκκλησία, τι είχε στη συνέχεια να του προσφέρει;» Φοβούμαι τίποτα. Τελικά έμοιαζε η εκκλησία να μην ενδιαφέρεται για τίποτε άλλο παρά μόνο για τη δημοσιότητα. Τα χειροκροτήματα μέσα στις εκκλησιές, τα ανθοπέταλα που έρρεαν, τα συλλαλητήρια, μια αντιγραφή του κοσμικού πολιτικού μοντέλου, το οποίο η οποία, όμως, αντιγραφή δεν είχε από πίσω της τίποτα, επαναλαμβάνω, το οποίο να είναι καινούριο.» «Ο πρώτος αναρχικός, αυτός ήτανε ο Χριστός, ο οποίος θέλησε να φέρει μια νέα τάξη πραγμάτων μέσα στην κοινωνία. Αυτός είναι ο Χριστός ο οποίος είπε: «Ήρθα να βάλλω φωτιά μέσα στη γη.» Ήταν ο Αρχιεπίσκοπος επί των ημερών του οποίου ήρθε για πρώτη φορά ο Πάπας στην Αθήνα. Αλλά ήταν και εκείνος που συγκρούστηκε σφοδρά με το Φανάρι. Ήταν εκείνος που υποσχέθηκε ανανέωση και αναγέννηση στην εκκλησία, αλλά η θητεία του σκιάστηκε από εκκλησιαστικά σκάνδαλα. Για τους οπαδούς του, ήταν ο άνθρωπος που έβγαλε την εκκλησία από το ψυγείο, από την αφάνεια. Για τους αντιπάλους του, ο θρησκευτικός ηγέτης που εκκοσμίκευσε τον λόγο της εκκλησίας, τον έκανε πολιτικό, παρεμβατικό, συχνά διχαστικό. «Δεν υπάρχουν πάντοτε οι γραικύλοι οι οποίοι επιδιώκουν τη συρρίκνωση της εκκλησίας.» 4

«Τον σούβλισαν όπως τον Αθανάσιο Διάκο αυτοί που θέλουνε σήμερα να μπούνε στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Γι αυτό αντιστεκόμαστε. Δε μπορούνε οι βάρβαροι να έρθουνε μέσα στην οικογένεια των χριστιανών.» Άνθιμος (Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης): «Είχε μια ακτινοβολία αγάπης και καλοσύνης, δηλαδή, ήτανε έτοιμος κάθε στιγμή να συγχωρήσει ή να ασπαστεί τον οιονδήποτε κατήγορό του ή τον άνθρωπο με τον οποίο αντιδικούσε, ας πούμε, για τα θέματα.» Μιχάλης Σταθόπουλος (πρώην υπουργός Δικαιοσύνης): «Ο λόγος ήταν περισσότερο πολιτικός παρά εκκλησιαστικός. Καινοφανές αυτό. Δεν το είχαμε ζήσει με προηγούμενους Αρχιεπισκόπους. Και όχι μόνο αυτό. Ο πολιτικός του λόγος είχε χρώμα. Και το χρώμα ήτανε γαλάζιο προς φαιό.» «Να ορθωθούμε όλοι σαν ένας τοίχος απροσμάχητος απέναντι στις δυνάμεις που επιδιώκουν την κατάρρευση αυτού του έθνους.» Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Ενώ σε πολλά πράγματα μπορούσε να κάνει πίσω, ένας ιδιότυπος εγωισμός που νομίζω ότι ήταν τα ακούσματα που είχε σαν παιδί ή σα νέος, ο τρόπος που γαλουχήθηκε, ενδεχομένως, δεν τον άφηναν και ήθελε να γίνεται η σύγκρουση μετωπική και να φτάνει μέχρι τα άκρα.» Άνθιμος (Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης): «Ήτο πληθωρικός και μερικές φορές ήτο, ας πούμε, παραπάνω απ ό,τι έπρεπε εκφραστικός στη διαφωνία του, την έδειχνε με ένταση, χωρίς εσωτερικώς να ταράσσεται και αυτό είναι γεγονός ότι δημιουργούσε εντυπώσεις αλλά ευθύς αμέσως, με την όλη διαδικασία ή με τις συζητήσεις νομίζω ότι κατόρθωνε να εξασφαλίσει την την διόρθωση των ημαρτημένων που λέγαμε παλαιά στη γλώσσα την καθαρεύουσα.» Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Ήτο άνθρωπος χαρισματικός, απέραντα ανεκτικός αλλά δυστυχώς αυτοκαταστροφικός. Θεωρώ ότι αυτά τα τρία είναι αυτά που τον χαρακτηρίζουν. Τα είχε όλα. Και μερικές φορές, ο άνθρωπος που τα έχει όλα γίνεται αλαζών. (συγκινείται) Ο ίδιος δεν έβγαζε αυτή την αλαζονεία, αλλά μέσα από τις κινήσεις του και τις πράξεις του, μερικές φορές, έτσι το εισπράτταμε. Όμως, είχε ένα φοβερό χάρισμα που τον έκανε -και νομίζω ότι μετά θάνατον θα αγαπηθεί όσο κανείς, ήτο άνθρωπος ανεκτικός, αγαπητικός, συγχωρητικός, το μεγαλύτερο εχθρό του τον συγχωρούσε στα επόμενα πέντε λεπτά.» Χαρισματικός και συγκρουσιακός, δημοφιλής και διχαστικός, ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος παραμένει ένα αίνιγμα προς λύση. Και η εποχή του, ένα κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας προς αποτίμηση. Όλα ξεκίνησαν από εδώ. Από το εκκλησάκι της Αγίας Ζώνης. Η οικογένεια Παρασκευαϊδη ζούσε στην Κυψέλη, μια ζωή δύσκολη και περιορισμένη. Ο πατέρας, Κωνσταντίνος Παρασκευαϊδης έμπορος -και στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, διορισμένος δήμαρχος Ξάνθης- μετέφερε την οικογένειά του στην Αθήνα 5

το 1952. Είχε πολιτικές φιλοδοξίες αλλά διαψεύστηκαν. Μαθητής στο Λεόντειο Λύκειο, ο νεαρός Χρήστος είναι τακτικός στην εκκλησία της γειτονιάς του, την Αγία Ζώνη. Παπα-Βασίλης (απόσπασμα από την εκπομπή «Μαύρο κουτί»): «Το όνομά του ήτανε ο αγαπητός ο Χρήστος, ο Χρηστάκης, έτσι τον λέγαμε, ναι. Λοιπόν, με το 19.., μόλις τελείωσε τη Νομική Σχολή, αμέσως έδωσε και εις την Θεολογικήν Σχολήν.» Ο Χρήστος Παρασκευαϊδης φοιτά στη Νομική σχολή. Η οικογένειά του τον προορίζει για δικηγόρο, αλλά ένας άνθρωπος θα τον πείσει να ακολουθήσει άλλο δρόμο. Είναι ο άνθρωπος που θα σφραγίσει την ζωή του μετέπειτα Αρχιεπισκόπου, ο τότε ιεροδιάκονος και αργότερα Μητροπολίτης Πειραιά Καλλίνικος. Παπα-Βασίλης (απόσπασμα από την εκπομπή «Μαύρο κουτί»): «Αυτός ήσκησε μεγάλη επιρροή. Είχε μεγάλη επίδραση επί του χαρακτήρος και επί της προσωπικότητος.» Ήταν η εποχή που στην ζωή της εκκλησίας διεκδικούσε πολύ σημαντικό ρόλο μια παρα- εκκλησιαστική οργάνωση, η «Ζωή» που ιδρύθηκε το 1907. Από τα οικοτροφεία της «Ζωής» περνούσαν την δεκαετία του 50, δεκάδες χιλιάδες νέοι. Ο Μιχάλης Τζεκάκης ήταν ένας από αυτούς. Μιχάλης Τζεκάκης (πρώην μέλος «Ζωής»): «Δηλαδή, όλη η διαδικασία ήτανε ότι πήγαινες απ το οικοτροφείο, έμενες τρία χρόνια εκεί πέρα χωρίς καμία δέσμευση, πήγαινες φαντάρος, γύριζες απ το στρατό, ξέρετε ο στρατός ήταν πάντα μια μεγάλη δοκιμασία για τους ανθρώπους, και άμα γύριζες απ το στρατό και εξακολουθούσες να θέλεις να παραμείνεις, γινόσουνα δόκιμο μέλος. Περνούσες άλλα τρία χρόνια μέχρι να γίνεις τελικά, τακτικό μέλος.» Ο πνευματικός πατέρας, ο Καλλίνικος και τα δυο πνευματικά του παιδιά, ο Χριστόδουλος και ο μετέπειτα Καλαβρύτων Αμβρόσιος, είχαν καλή σχέση με την «Ζωή». Από το 1958, όμως, ο Καλλίνικος είχε προχωρήσει στην ίδρυση δικής του οργάνωσης, της μοναστικής αδελφότητας «Χρυσοπηγή». Καλλίνικος, Μητροπολίτης Πειραιά (απόσπασμα από την εκπομπή Μαύρο Κουτί): «Δεν ανήκα ποτέ στη «Ζωή». Είναι αναληθές. Ήμουνα απλός εργάτης και προσκείμενος στα παιδικά και νεανικά μου χρόνια, μόνον εγώ, όχι οι άλλοι, μόνον εγώ, στα νεανικά μου χρόνια. Όμως, οι θεολογικές μου μελέτες και οι πατερικές μου μελέτες, με έπεισαν ότι θα.. ο πιο ορθόδοξος τρόπος βιώσεως των μοναχών και δη των ιεραποστόλων των αγάμων, είναι μέσα σε μοναστική αδελφότητα.» Πέτρος Ευθυμίου (πρώην υπουργός Παιδείας): «Αυτό που διέφυγε από πολλούς είναι ότι ο Μακαριστός Χριστόδουλος ήταν παιδί των οργανώσεων. Αυτό το νόημα είχε η «Χρυσοπηγή», όπως παλιότερα ήταν ο «Σωτήρας» και η «Ζωή». Οι οργανώσεις είναι στην πραγματικότητα, μια προεκβολή του προτεσταντισμού στον στην ορθόδοξη αντίληψη. Ενώ η ορθόδοξη αντίληψη εδράζεται στην ελευθερία που περιγράφεται κιόλας, ο προτεσταντισμός εισάγει το οργανωσιακό στοιχείο, μια πειθαρχία πάλι, μια πειθαρχία όχι μεν στηριγμένη στο 6

αλάθητο κάποιου πάπα αλλά στηριγμένη στη δομή της οργάνωσης. Αυτό έχει διαφύγει από πολλούς. Λένε μεν, οι οργανωσιακοί η «Χρυσοπηγή» αλλά το λένε περίπου ότι ήταν ένα λόμπι εξουσίας, άρα, ότι μοίραζε θέσεις και αξιώματα, προστάτευε τους δικούς της, χτύπαγε τους άλλους. Δεν είναι αυτό τόσο, καταλήγει να ναι αυτό, ενδεχομένως, αλλά το κλειδί είναι ότι είναι μια προεκβολή προτεσταντικού χαρακτήρα στην αντίληψη της ορθοδοξίας που είναι διαφορετική.» Το 1961 ο Καλλίνικος με τον Χριστόδουλο και τον Αμβρόσιο εγκαθίστανται στην μονή Βαρλαάμ στα Μετέωρα. Θα έρθουν σε σύγκρουση με τον τοπικό Μητροπολίτη και θα εγκαταλείψουν τα Μετέωρα. Ο Χριστόδουλος χειροτονείται. Αναλαμβάνει εφημέριος στον ναό της Παναγίτσας στο Φάληρο. Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Τον γνώρισα σε ηλικία 14 ετών, ήταν τότε εφημέριος στην Παναγία του Φαλήρου, στην Παναγίτσα, τη λεγομένη, ήμουν τότε παιδί, εκείνος ήτο Αρχιμανδρίτης, αρχιγραμματέας της Ιεράς Συνόδου της εκκλησίας της Ελλάδος. Ήταν μια δύσκολη περίοδος, μεταβατική, από την Αρχιεπισκοπία Ιερωνύμου στην Αρχιεπισκοπία Σεραφείμ, είχε πολύ φόρτο εργασίας αλλά παρ όλα αυτά μου έκανε εντύπωση και με είχε κερδίσει σαν παιδί γιατί εγώ προερχόμουν από επαρχία, από τη Χίο κι ερχόμουν κι επισκεπτόμουν εδώ θείες μου στο Φάληρο, μου έκανε εντύπωση ο τρόπος που κρατούσε τη νεολαία, τα νιάτα, μετά τη λειτουργία, παρά το φόρτο εργασίας που είχε, να μιλάει μαζί τους να τους κάνει κατηχητικό κι έτσι σαν παιδί με κέρδισε.» Η στρατιωτική δικτατορία του 1967, θα αποδειχτεί η μεγάλη στιγμή για το χαρισματικό νέο κληρικό. Οι δικτάτορες διορίζουν Αρχιεπίσκοπο τον Ιερώνυμο Κοτσώνη, πρωθιερέα των ανακτόρων, φίλο της Φρειδερίκης και βασικό στέλεχος της οργάνωσης «Ζωή». Ο Χριστόδουλος προσλαμβάνεται Γραμματέας του Αρχιεπισκόπου σε ηλικία 29 ετών. Ο ίδιος ο Χριστόδουλος, πολύ αργότερα, θα πει ότι δεν γνώριζε τι ακριβώς συνέβαινε εκείνη την εποχή. Απόσπασμα ραδιοφωνικής συνέντευξης Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου: «Ομολογώ με αλήθεια ότι δεν ήξερα ότι γίνονται βασανιστήρια ή ότι, ξέρω γω, υπάρχει το ΕΑΤ ΕΣΑ. Θα μου πεις: ήμουνα νυχτωμένος, μπορεί γιατί κεινη, εκείνη τη εποχή, εγώ διάβαζα, σπούδαζα.» Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Οι κληρικοί μας-τουλάχιστον αυτοί της ηλικίας του Χριστόδουλου- μεγάλωσαν, γαλουχήθηκαν μέσα σε μια περίεργη εποχή, στενόκαρδη, μικρόμυαλη. Μπορεί να μη γαλουχήθηκαν όλοι και να μην όλοι πίστεψαν το Ελλάς Ελλήνων χριστιανών αλλά σαγηνεύτηκαν απ αυτό, επηρεάστηκαν απ αυτό. Νιώθω, λοιπόν, ότι ήτο μοιραίο να έχουνε μία ελαφρά απόκλιση προς τα δεξιά, αν θέλετε.» Μανώλης Βασιλάκης (συγγραφέας): «Εδώ υπάρχει μία επιστολή του 2001 αν θυμάμαι καλά- προς τον Παττακό, που λέει: «Στρατηγέ μου, γράψατε ιστορία και τα λοιπά και τα λοιπά και θα σας γράψει η ιστορία». Λοιπόν, αυτό δεν ήταν ο Χριστόδουλος του 1969, του 70, τότε που ήταν κραταιά η Χούντα, ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος επί δημοκρατίας, επί κυβερνήσεως Σημίτη, τον οποίο έλεγε δικτάτορα ενώ τον πραγματικό δικτάτορα Παττακό τον έλεγε, ξέρω γω, ότι έγραψε ιστορία.» 7

Το 1974, ο Ιωαννίδης αντικαθιστά τον Ιερώνυμο με τον Σεραφείμ. Ο Χριστόδουλος μένει κοντά και στον νέο αρχιεπίσκοπο και το καλοκαίρι του 1974, σε ηλικία μόλις 34 ετών, ο Χριστόδουλος ενθρονίζεται Μητροπολίτης Δημητριάδος, στον Βόλο. Μιχάλης Κουντούρης (πρώην Δήμαρχος Βόλου): «Η πρώτη γνωριμία μας ήταν με την εγκατάσταση της νέας Δημοτικής Αρχής, οπότε ο Χριστόδουλος με έτσι την ευστροφία που είχε τη ρητορική, μου ευχήθηκε μπροστά στον κόσμο να μου ρθουν όλα καλά, να μου τα φέρει ο Θεός όλα καλά, υπερτονίζοντας να μου τα φέρει όλα δεξιά. Ήταν ένας υπαινιγμός που σε πολλούς, σε ορισμένους άρεσε, σε άλλους δεν άρεσε» Απόσπασμα από ραδιοφωνική εκπομπή Χριστόδουλου (εκπομπή «Μαύρο κουτί»): «Όπισθεν ολοταχώς. Μια εκπομπή για την επιστροφή στις ρίζες μας και την ελληνορθόδοξη αυτοσυνειδησία μας. Με τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη μας, κ. Χριστόδουλο. Αγαπητοί μου ακροαταί χαίρετε. Μερικοί άνθρωποι, ενδεχομένως, πιστεύουν ότι το να είσαι χριστιανός ορθόδοξος, σημαίνει να είσαι ο καρπαζοεισπράκτορας. Δεν είναι αλήθιεα.» Ήταν δραστήριος, επικοινωνιακός, πλησίαζε τους νέους, δημιούργησε ραδιοφωνικό σταθμό, αρθρογραφούσε τακτικά στην εφημερίδα που κάποτε υπήρξε όργανο της χούντας, τον «Ελεύθερο Κόσμο», και έρχεται σε σύγκρουση με τον πολιτικό κόσμο της Πόλης. Ήταν 1983 και η Μητρόπολη οργανώνει συλλαλητήριο κατά της Αλβανίας του Χότζα. Μιχάλης Κουντούρης (πρώην Δήμαρχος Βόλου): «Ήταν κόσμος πολύς, ενθουσιάστηκε ο Μητροπολίτης, ο τότε Μητροπολίτης, ο Αρχιεπίσκοπος και ηγήθηκε μιας διαδήλωσης, μιας συγκέντρωσης στους κεντρικούς δρόμους της πόλης. Με τα λάβαρα, με με τις μοναχές, με τους μοναχούς να φωνάζουν και να θέτουν θέματα Βορείου Ηπείρου. Να μιλούν κατά της Αλβανίας.» Το δημοτικό συμβούλιο αποδοκιμάζει το συλλαλητήριο και χαρακτηρίζει ανεπίτρεπτη την παρέμβαση του μητροπολίτη. Ένα χρόνο αργότερα ο μητροπολίτης δημοσιεύει άρθρο με τίτλο: «Η θύελλα που έρχεται», το οποίο καταδικάζει τον κομματικό διχασμό του λαού. Το δημοτικό συμβούλιο συνέρχεται ξανά και χαρακτηρίζει τον δεσπότη ανεπιθύμητο στην πόλη. Μιχάλης Κουντούρης (πρώην Δήμαρχος Βόλου): «Είχε πάντοτε μία τάση ας πούμε να υποτιμά, να υποβαθμίζει τον πολιτικό κόσμο, να βρίσκει αφορμές για να μιλάει για τους πολιτικούς, με ένα τρόπο που έδειχνε ότι ήθελε την αποδόμηση του πολιτικού συστήματος, 49:19 αλλά που δεν είμαι βέβαιος ότι ήταν αυτό ακριβώς και να ήθελε μία αναγνώριση από τον πολιτικό κόσμο ενός ρόλου, όχι ως Μητροπολίτου, αλλά ενδεχομένως ως μελλοντικού Αρχιεπισκόπου, αναγνώριση ενός ρόλου. Μανώλης Βασιλάκης (συγγραφέας): «Η θεωρία του Χριστόδουλου ήταν οι δύο εξουσίες, ότι υπάρχουν δύο εξουσίες: η κοσμική και η πνευματική. Λοιπόν, η θεωρία των δύο εξουσιών ήταν αυτή και βεβαίως, είναι ανώτερη η πνευματική, όπως το εξέφραζε ότι ο παπάς είναι ανώτερος 8

από τον βασιλέα και αυτά. Είμαστε δύο σιαμαίοι αδερφοί, δύο κουπιά στη ίδια βάρκα και όλα αυτά τα σχήματα.» Τις απόψεις του για τις σχέσεις κράτους εκκλησίας θα τις διατυπώσει επίσημα ο Χριστόδουλος το 1987. Ο τότε υπουργός Παιδείας, Αντώνης Τρίτσης είχε καταρτίσει νόμο που ρύθμιζε την εκκλησιαστική περιουσία και εισήγαγε την συμμετοχή και του λαϊκού στοιχείου στην διοίκηση της εκκλησίας. Η εκκλησία αντέδρασε έντονα, ο Χριστόδουλος ορίζεται κεντρικός ομιλητής σε ένα συλλαλητήριο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων στο Σύνταγμα και θα εκπροσωπήσει την εκκλησία στην επιτροπή που συγκρότησε ο Ανδρέας Παπανδρέου για να ρυθμίσει την διένεξη. Στα πρακτικά της Επιτροπής, διαβάζουμε: «Να γίνει κατανοητό ότι η εκκλησία έχει άρχουσα θέση στην Ελλάδα, το σύνταγμα πρέπει να ερμηνευθεί θεολογικά και εκκλησιολογικά σε ότι αφορά την εκκλησία.», ήταν η άποψη του τότε Μητροπολίτη Χριστοδούλου. Ο Μιχάλης Σταθόπουλος, συμφοιτητής και φίλος του Χριστόδουλου από τα πανεπιστημιακά θρανία θα βρεθεί απέναντί του σε εκείνη την επιτροπή. Θα βρεθεί ξανά απέναντί του, 14 χρόνια αργότερα, στην κρίση των ταυτοτήτων. Μιχάλης Σταθόπουλος (πρώην υπουργός Δικαιοσύνης): «Υπάρχει ένας μύθος που έχει δημιουργηθεί γύρω από την προσωπικότητα του Χριστόδουλου. Κυρίως ο μύθος είναι ότι υπήρξε, τον ακούσαμε τώρα, υπό τη συναισθηματική φόρτιση, βέβαια, του θανάτου του που είναι οπωσδήποτε ένα θλιβερό γεγονός, ότι ήτανε ο Αρχιεπίσκοπος όλων των Ελλήνων ή της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ελλήνων. Εγώ νομίζω ότι δεν είναι έτσι. Για να σκεφτούμε, πόσοι που, βέβαια, αυτές τις μέρες σιωπούν και πολύ σωστά Οι φοιτητές των συλλαλητηρίων της Πέμπτης ή και των καταλήψεων αν θέλετε. Τα αριστερά κόμματα. Ένα μεγάλο μέρος του ΠΑΣΟΚ. Ακόμα και άνθρωποι, οπαδοί της Ν.Δ. και πολιτικοί που είναι υπέρ του χωρισμού. Όλοι αυτοί δε νομίζω ότι συμμερίζονται το όραμα του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου που είναι ένα όραμα να έχουμε παρουσία όσο γίνεται μεγαλύτερη της θρησκείας στην καθημερινή ζωή και σ όλες τις πτυχές της κοινωνικής μας ζωής.» «Δε χαρίζουμε και σε κανένα το ακριβό μας προνόμιο να έχουμε άποψη επί των καιριοτέρων ζητημάτων αυτού του τόπου και να την εκθέτουμε ελεύθερα.» Ιωάννης Κονιδάρης (καθηγητής εκκλησιαστικού δικαίου): «Απεριφράστως στο κεφάλαιο περί σχέσεων Εκκλησίας- Κράτους είπε ότι «εμείς θεωρούμε αποκλειστικό μας δικαίωμα να έχουμε λόγο για τα καίρια προβλήματα του τόπου. Δεν είπε ποια είναι τα καίρια προβλήματα του τόπου, ήταν όλα τα προβλήματα του τόπου. Και ότι θεωρούσε ότι το σύστημα που πρέπει να υπάρχει ήταν ένα σύστημα συναλληλίας. Δηλαδή, όπου πολιτεία και εκκλησία βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο και συζητούν στο επίπεδο της ισοτιμίας. Γι αυτό και ο ίδιος ήθελε να συζητά καταρχήν με τον Πρωθυπουργό. Δεν ήθελε να συζητά με τον υπουργό.» Όταν ο Χριστόδουλος εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος τον Απρίλιο του 1998, είχε την υποστήριξη της τότε κυβέρνησης Σημίτη. Τον θεωρούσαν εκσυγχρονιστή. Μόλις δύο χρόνια αργότερα, Αρχιεπίσκοπος και 9

κυβέρνηση θα έρθουν στην σκληρότερη αντιπαράθεση από την εποχή του αφορισμού του Βενιζέλου, με αφορμή το θέμα των ταυτοτήτων. Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Το λάθος του ήταν ότι το λάθος της κυβέρνησης Σημίτη προσπάθησε να το διορθώσει με ένα ακόμη λάθος. Να διχάσει την ελληνική κοινωνία η εκκλησία, διότι αυτό το οποίο ζήσαμε εκείνη την εποχή ήταν ένας διχασμός.» Ιωάννης Κονιδάρης (καθηγητής εκκλησιαστικού δικαίου): «Εάν ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος ήθελε, ήθελε όντως μια σύγκρουση με την πολιτεία, θα μπορούσε να την προκαλέσει με το θέμα της εκκλησιαστικής περιουσίας, το οποίον θέμα δεν το έθεσε καθόλου. Πιστεύω, λοιπόν, ότι δεν ήταν στις προθέσεις του να υπάρξει σύγκρουση με την πολιτεία. Απλώς ενδεχομένως, υπήρξε μια ανασφάλεια μεγάλη που του καλλιέργησε αυτή η θέση, η ξαφνική θέση των ταυτοτήτων. που ίσως του δημιούργησε την εντύπωση ότι με το σημείο, είναι το σημείο που αρχίζει το ξήλωμα όλης της, όλου του, όλου του δικτύου αυτού που προστατεύει την Εκκλησία. Και εσκέφθηκε ότι στην αρχή ακριβώς, στον πρώτο πόντο σαν να είναι να ξηλώσουμε ένα πουλόβερ ας πούμε, στον πρώτο πόντο που πήγαινε να φύγει έπρεπε εκεί να δώσει όλη τη μάχη, με όλη τη δύναμή του, προκειμένου να ανακόψει και πέτυχε να ανακόψει οποιαδήποτε τυχόν άλλη κίνηση προς την κατεύθυνση του χωρισμού.» Ο Πέτρος Ευθυμίου ήταν υπουργός Παιδείας στην διάρκεια της μάχης για τις ταυτότητες. Πέτρος Ευθυμίου (πρώην υπουργός Παιδείας): «Το ερώτημα είχε μετατεθεί: όχι αν είναι ορθό ή μη να αναγράφεται το θρήσκευμα στις ταυτότητες που κατά τη γνώμη μου, ήταν ορθό να μην αναγράφεται- όπως απεδείχθη και σήμερα και το υιοθέτησε και η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας γιατί αυτό επιτάσσει η λειτουργία της πολιτείας, το ζήτημα είχε μετατεθεί εσωτερικά στο: «ποιος κυβερνά αυτό τον τόπο. Και για το Μακαριστό Χριστόδουλο αυτά τα σύνορα δεν ήταν ορατά. Και μάλιστα, οφείλω να σας πω, το πρόβλημα μαζί του ήταν η φυσικότητα της πεποίθησής του διότι του επεσήμανες ότι υπεισέρχεστε σε μια άλλη σφαίρα που είναι η σφαίρα της λαϊκής κυριαρχίας, της συνταγματικής οργάνωσης της πολιτείας. Εδώ ήταν το το παράδοξο για ένα τόσο χαρισματικό και προικισμένο άνθρωπο, δεν έβλεπε αυτή τη διαφορά. Μα, θεωρούσε, ότι «Μα, εγώ τι δουλειά έχω; Δε θέλω να κυβερνάω αλλά θέλω να γίνει αυτό.» Άνθιμος (Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης): «Πολλές φορές, δίνουμε τους αγώνες διότι έχουμε χρέος να τους δώσουμε και ας μην τους κερδίσουμε στο τέλος. Αλλά, εγώ λέγω ότι αυτά τα δελτία που έχουμε ακόμα και φυλάσσονται προς παρακαταθήκη είναι ένα υλικό αξίας ιστορικής στη διάθεση της εκκλησίας και είναι ακόμη ένας πως θα το έλεγα;- έτσι ένας πολεμικός πνευματικός εξοπλισμός της.» Την νίκη της Νέας Δημοκρατίας το 2004, ο Χριστόδουλος την είχε χαιρετίσει ως θρίαμβο της Δεξιάς του Κυρίου. Ο δρόμος έμοιαζε ανοιχτός. Αλλά το 2005, μια σειρά από εκκλησιαστικά σκάνδαλα, που συχνά άγγιζαν και το στενό περιβάλλον του αρχιεπισκόπου έδωσαν ένα ισχυρό χτύπημα στην δημοτικότητά του και ανέκοψαν τον δρόμο του. 10

Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Μας το ομολόγησε εκ των υστέρων ότι βρέθηκε πολλές φορές αντιμέτωπος ο ίδιος, την ώρα της προσευχής του με αυτό. Και ένιωθε, την ώρα της προσευχής του, ήρθε αντιμέτωπος με αυτό το δίλημμα ότι: «Να παραιτηθώ, να παραιτηθώ, Θεέ μου για να το καλό της εκκλησίας; Ό,τι με συμβουλεύσεις εσύ.» Και την επομένη το πρωί, ξυπνούσε κι ένιωθε ότι αυτό θα ήτο η χαρά των εχθρών και έτσι, δεν παραιτείτο.» Κι έπειτα ήρθε η αρρώστια. «Ζητώ να με συνοδεύσετε με τις προσευχές σας, με την αγάπη σας, με τη στοργή και με το ενδιαφέρον σας. Ο Θεός να είναι μαζί μας. Προσεύχομαι για όλους εσάς. Προσευχηθείτε τώρα και εσείς για μένα στη δύσκολη αυτή στιγμή την οποία περνάω. Ο Θεός να είναι μαζί σας.» Σωτήρης Τζούμας (επικοινωνιολόγος): «Τότε δάκρυσε, είδαμε το δάκρυ να κυλά απ το μάτι του και λέει: «Τώρα σκέφτηκα τη μητέρα μου γι αυτό κλαίω, κάτι πολύ συγκινητικό.» Και του είχαμε πει: «Τι σκεφτήκατε Μακαριότατε;», λέει: «όταν ήμουν παιδάκι και έκανα το παπαδάκι, παιδί, μαθητής, δεν ξέρω αν είχα πάει ακόμα σχολείο, πρέπει εκεί κοντά να ήμουνα γιατί θυμάμαι πολύ έντονα, λέει, τα χρόνια αυτά, έβαζα ένα μαντήλι της μαμάς μου κι έκανα το παπαδάκι, κάποια στιγμή, με φώναξε κοντά της και μου είπε: «Χρηστάκη, όταν γεννιόμαστε οι άνθρωποι -Χρήστος ήτο το κατά κόσμον όνομά του- Χρήστος, Χρηστάκη, όταν γεννιόμαστε οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, κλαίμε που ερχόμαστε σ αυτό τον κόσμο, κι εσύ το ίδιο, έκλαιγες όταν ήρθες σ αυτό τον κόσμο, τον άδικο κόσμο με όλες τις παραξενιές και με όλα τα περίεργα αλλά σου δίνω μια ευχή εσένα: την ημέρα που θα φεύγεις απ αυτό τον κόσμο, εσύ να γελάς κι όλος ο κόσμος να κλαίει.» «Σας αγαπώ όπως κι εσείς με αγαπάτε, είμαι ο Χριστόδουλός σας.» Δέκα χρόνια μόλις χρόνια μετά την εκλογή ενός νέου σε ηλικία και χαρισματικού ιεράρχη, η εκκλησία της Ελλάδας καλείται τώρα να επιλέξει διάδοχο πρόσωπο και εναλλακτικό δρόμο. Άνθιμος (Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης): «Η άποψή μου είναι ότι πρέπει να διατηρήσει κάτι από τον τρόπο εκκλησιαστικής διοικήσεως και ιεραποστολικής δράσεως από την εποχή και το σύστημα του Χριστοδούλου. Να κρατήσει ένα κομμάτι απ αυτό και στη συνέχεια, να αξιοποιήσωμε αυτό που λέμε εκσυγχρονισμένη πρόοδο με σεβασμό στην ελληνορθόδοξη παράδοση.» Χρήστος Γιανναράς (καθηγητής φιλοσοφίας): «Το ρεύμα αυτή τη στιγμή της ιεραρχίας είναι ένας θαυμασμός για τον τύπο Αγιατολλάχ και επικοινωνιακού ηγέτη που επέβαλλε εν πολλοίς ο Χριστόδουλος. Εάν πάμε προς τέτοιες κατευθύνσεις διαδοχής, νομίζω θα είναι, νομίζω θα είναι η χαριστική βολή. Απορώ πως τολμούν και εμφανίζονται ακόμα και ως υποψήφιοι κληρικοί, οι οποίοι σαφώς μοιάζουν όχι παγιδευμένοι, εντελώς ναι, 11

μπολοκαρισμένοι μέσα σ ένα τέτοιο εκκοσμικευμένο, εκκοσμικευμένο με την πιο αρνητική σημασία του όρου, χαρακτήρα της εκκλησίας. Η εκκλησία, δηλαδή, ένα ΙΚΑ.» Ο καθηγητής Γιανναράς προτείνει ένα νέο πρότυπο για την επόμενη μέρα της εκκλησίας, λιγότερο κοσμικό, περισσότερο πνευματικό και υποστηρίζει πως πρέπι ο ίδιος ο νέος Αρχιεπίσκοπος να πάρει την πρωτοβουλία για ένα χωρισμό κράτους εκκλησίας αντί να τον φοβάται και να τον αποκρούει. Χρήστος Γιανναράς (καθηγητής φιλοσοφίας): «Κανείς δε ζητάει να χωριστεί η εκκλησία από τον λαό. Αυτό δε μπορεί να γίνει αλλά ζητάμε να χωριστούν οι αρμοδιότητες. Να είναι καθαρά τα τα τσανάκια που έλεγε ο γερο-καραμανλής. Να μην εμπλέκεται η εκκλησία σε πράγματα που τη φθείρουν. Σε ληξιαρχικές ας πούμε αρμοδιότητες. Και κυρίως να αποκατασταθεί το εκκλησιαστικό γεγονός ως γεγονός άλλης τάξεως από την κοσμική ή κρατική νομιμοποίηση.» Σε λιγότερο από 48 ώρες, τα φαναράκια έξω από τη Μητρόπολη, στην πλατεία έξω από τη Μητρόπολη θα ανάψουν, σημάδι ότι εξελέγη ο νέος Αρχιεπίσκοπος. Οι ιεράρχες θα πρέπει να διαλέξουν ένα πρόσωπο που θα διαδεχτεί το Χριστόδουλο. Κάτι περισσότερο απ αυτό, θα πρέπει να διαλέξουν έναν καινούριο δρόμο για την εκκλησία. Ποιος θα είναι αυτός; Ποια θα είναι η επόμενη μέρα για την εκκλησία μετά τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο; Επιχειρήσαμε να αναζητήσουμε μια απάντηση ταξιδεύοντας στο Βόλο, όπου αυτή η διαδοχή, κατά κάποιο τρόπο, έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Στο Βόλο, όπου για 25 χρόνια ποιμενούσε ο Χριστόδουλος πήγαμε να δούμε τι ίχνος άφησε και ποια ήταν εκεί η επόμενη μέρα. Βόλος Βρισκόμαστε στο Βόλο. Εδώ ήταν που ο Χριστόδουλος διακονούσε ως Μητροπολίτης για 25 ολόκληρα χρόνια, από το 1974 μέχρι το 1998. Εδώ στον Βόλο ήταν που άφησε το σημάδι του, την προσωπική του σφραγίδα περισσότερο από οπουδήποτε αλλού. Στην πόλη της Θεσσαλίας αναζητούμε το πρόσωπο μιας «Χριστιανικής Ελλάδας». Παιδάκια ψάλλουν το «Πάτερ Ημών» Στις γειτονιές του Βόλου, η επαφή με την Εκκλησία ξεκινάει από νωρίς. Η Μητρόπολη Δημητριάδος ενθαρρύνει εδώ και χρόνια τα παιδιά να ξεκινήσουν να πηγαίνουν στο Κατηχητικό πριν καλά -καλά πάνε στο σχολείο. Παιδάκια ψάλλουν το «Δι ευχών»: Κοριτσάκι: «Εδώ στο κατηχητικό μαθαίνουμε πολλές ιστορίες για όλους τους Αγίους και το Χριστό. Ε, και συμπληρώνουμε τα μαθήματα του σχολείου και επίσης εδώ πέρα παίζουμε παιχνίδια, τραγουδάμε, πηγαίνουμε εκδρομές.» Πατέρας Ιγνάτιος, (υπεύθυνος κατηχητικού): 12

«Ζούμε σε δύσκολες εποχές, σε εποχές που πράγματι οι προκλήσεις είναι πάρα πολλές. Πρέπει να βρούμε και να βρει η εκκλησία γενικότερα, τρόπους αντιμετωπίσεως και να φέρουμε τα παιδιά κοντά στην εκκλησία πολύ διαφορετικούς από ό,τι ήταν τόσα χρόνια.» Αν κάποιοι θεωρούσαν το κατηχητικό μια υπόθεση του παρελθόντος, εδώ θα διαψευστούν. Σάββατα και Κυριακές, το κατηχητικό συγκεντρώνει όλο και πιο πολλά παιδιά, όλο και μεγαλύτερης ηλικίας. Κοπέλα, 13 χρονών: «Εγώ δεν ερχόμουν κατηχητικό, αλλά η Μαρία, η φίλη μου μου είπε πως μαθαίνουν διάφορα πράγματα και είχα την περιέργεια να μάθω και εγώ.» Κοπέλα, 13 χρονών: «Δεν σημαίνει ότι αν πηγαίνεις κατηχητικό θα πρέπει να φοράς κάτι πιο μακρύ, κάτι πιο κοντό ή κάτι οτιδήποτε. Ο καθένας έχει το δικό του στυλ ντυσίματος.» Η κυρία Κατερίνα είναι κατηχήτρια εδώ και οχτώ χρόνια. Βλέπει τα παιδιά που δέχονται την κατήχηση ως ήρωες. Κατηχήτρια: «Αντιστασιακοί είναι γιατί αντιστέκονται. Αντιστέκονται στη ροή της εποχής και μαθαίνουν να αντιστέκονται και να λένε όχι στα ναρκωτικά, όχι στο κακό, όχι στο ψέμα, ναι στο Χριστό, ναι στην αγάπη.» Μαριάννα Σαμαρτζή (μουσικός): «Εγώ ανήκω στην εποχή μου. Είμαι ένας άνθρωπος με μοντέρνες ιδέες αλλά όμως μέσα μου έχω ιδανικά και πιστεύω. Και μπορεί το ντύσιμό μου να είναι πιο νεανικό, αλλά δεν είναι προκλητικό. Οπότε, αυτό έχει μεγάλη διαφορά ξέρετε. Και νομίζω ότι και η Εκκλησία μας έχει ανάγκη από ανθρώπους σαν και εμένα.» Η Μαριάννα είναι μουσικός. Μεγαλώνοντας κοντά στην εκκλησία, στις μέρες μας είναι υπεύθυνη για την χορωδία της Μητρόπολης. Αναζητήσαμε τα «παιδιά του Χριστόδουλου», τους θρησκευόμενους νέους, δηλαδή, που μεγάλωσαν με τον Χριστόδουλο πρώτα Μητροπολίτη εδώ στον Βόλο και μετά Αρχιεπίσκοπο. «Τα παιδιά του Χριστόδουλου» έχουν και δικό τους μπαρ στην πόλη, ονόματι «Πέρασμα», με τις ευλογίες της Μητρόπολης. Νεαρός: «Ακόμη κι όταν ο Χριστόδουλος πρωτο-κατέβηκε κάτω, η νοοτροπία που είχε φέρει από το Βόλο που πήρε κάτω και έφερε στην Αθήνα ήταν ότι: «Σας πάω ελάτε μαζί μου». Άλλος νεαρός: Προσωπικά, εγώ μπορώ να σας πω, και πίνω και καπνίζω και έξω βγαίνω και ξενυχτάω και έχω ένα τρόπο ζωής κοινωνικό. Κι έρχομαι και στο «Πέρασμα»» Άλλος νεαρός: 13

«Εδώ, την πρώτη μέρα του χρόνου οι Εκκλησίες μπορεί να σας φανεί περίεργοαλλά ναι, έχουν κόσμο και έχουν και νέο κόσμο. Και από τα κλαμπ απευθείας μπορούν να πάνε να ανάψουν ένα κεράκι.» Άλλος νεαρός: «Ο κολλητός μου ήταν το παράδειγμα που είπε ο Χριστόδουλος στην Αθήνα, «ελάτε και με το σκουλαρίκι». Μια χρονιά ήταν Χριστούγεννα ή Ανάσταση που ήταν ο Μητροπολίτης ο κ. Χριστόδουλος τότε στην ενορία και ήρθε μέσα ο φίλος μου ο Σπύρος και τον είδε με το σκουλαρίκι και μόλις είδε το Χριστόδουλο ήθελε να φύγει και του έκανε νόημα «έλα, κάτσε ας πούμε». Και δεν τον είπε και τίποτα. Και τώρα μάλιστα τα έχει βγάλει και τα σκουλαρίκια, αλλά αν δεν ήταν ο Χριστόδουλος, αν δεν ήταν ορισμένοι ιερείς τόσο φωτισμένοι και τόσο, με τόσο σύγχρονες ιδέες πολλοί άνθρωποι θα φεύγαν από την εκκλησία. Αυτός μας κράτησε, εγώ πιστεύω.» Σε μια άλλη γωνιά της πόλης, μια άλλη παρέα νέων μαζεύονται, τραγουδούν και παίζουν μουσική. Πρόκειται για το ροκ συγκρότημα ace on the sleeve, στα ελληνικά: «ο άσσος στο μανίκι». Νεαρός (μέλος συγκροτήματος): «Οι νέοι πάνε εκκλησία απέξω. Στην πλατεία της εκκλησίας. Μαζεμένοι, οι σκεϊτάδες, οι BMX-άδες, ό,τι τα πάντα. Αλλά όχι μέσα στην εκκλησία.» Άλλος νεαρός (μέλος συγκροτήματος): «Οι πιο πολλοί νέοι την αποστρέφονται την Εκκλησία. Τη βαριούνται. Ε, είναι απαρχαιωμένα όλα. Οι ιδέες της, ο κλήρος, οι παπάδες, τα σκάνδαλα που βγαίνουν.» Αυτό που μας έκανε εντύπωση είναι πως ακόμα σε αυτήν την ροκ μπάντα του Βόλου, τα παιδιά μπορεί να ήταν επιφυλακτικά προς την Εκκλησία, αλλά είχαν μόνο καλά λόγια να πουν για τον ίδιο τον Χριστόδουλο. Κοπέλα (μέλος συγκροτήματος): «Τον κατέκριναν διότι, διότι ήξεραν ότι είχε ήδη πάει μπροστά και κάποιοι ίσως τον ζήλευαν και γι αυτό είπαν ό,τι είπαν. Ίσως είναι πιο κοντά σε εμάς. Γι αυτό. Είναι πιο κοντά σε αυτό που θέλουμε εμείς. Μιλάω για τους νέους έτσι. Ίσως να ήταν και ο καλύτερος από όλους. Τι να πω; Δεν ξέρω.» Νεαρός (μέλος συγκροτήματος): «Έκανε τους νέους να δουν μια Εκκλησία με διαφορετικό τρόπο. Οι περισσότεροι νέοι είπαν: «ωχ κοίτα, τελικά η Εκκλησία δεν είναι τόσο συντηρητική όσο πιστεύουμε» και πως αξίζει να πάμε, έστω και να δοκιμάσουμε το τι γίνεται εκεί μέσα και να δούμε τι παίζει.» Αυτό που «παίζει», αυτό που συμβαίνει εδώ στο Βόλο εδώ και αρκετά χρόνια είναι ότι η Εκκλησία, πολύ απλά, έχει δεσπόζουσα θέση στα πράγματα. Κυριαρχεί. Ενοχλεί αυτό άραγε την πολιτεία; Αλέξης Βούλγαρης, (Δήμαρχος Βόλου): «Αυτή η συμπληρωματική δραστηριότητα αυτοδιοίκησης και εκκλησίας είναι πιστεύω ένα παράδειγμα για τη χώρα μας. Στο Δήμο Βόλου έχουμε αυτό το παράδειγμα, δηλαδή, μιας πολύ καλής συνεργασίας εκκλησίας, τοπικής εκκλησίας 14

και αυτοδιοίκησης για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για την κοινωνία μας, για την τοπική μας κοινωνία.» Για τον Δήμαρχο Βόλου, η δράση της Εκκλησίας στην πόλη μοιάζει με τα χρόνια όλο και να επεκτείνεται Πατέρας Δημήτριος Κατούνης- αγιογράφος «Αν η εκκλησία κάνει πολιτική ή ασκεί εξουσία, καταργεί τον εαυτό της. Τώρα αν πούμε ότι η εκκλησία πρέπει να περιοριστεί κάπου, όποιος το υποστηρίζει, πρέπει και πρακτικά να μας πει που. Που να περιοριστεί δηλαδή; Να περιορίσουμε την εκκλησία στους τέσσερις τοίχους του Ναού; Θα είναι εκκλησία μετά ή θα είναι ένα Μουσείο; Δηλαδή, θέλουμε μια εκκλησία να παίζει ένα κοινωνικό ρόλο; Διακριτικό, όμορφο ρόλο; Όχι σε αντικατάσταση της πολιτείας. Θέλουμε μια εκκλησία κοντά στο λαό ή θέλουμε μια εκκλησία μόνο να ψέλνει;» Δέσποινα Γούση: «Όταν λέμε εκκλησία δεν είναι οι ιερείς. Η εκκλησία είμαστε όλοι μας. Γι αυτό και όλοι μας είμαστε μια μεγάλη οικογένεια και ο καθένας συνεισφέρει με τον τρόπο που μπορεί.» Τον κύριο και την κυρία Γούση τους πάντρεψε ο Χριστόδουλος, ο οποίος βάφτισε και τα 4 παιδιά τους. Αριστούχοι μαθητές και σημαιοφόροι οι γονείς, αριστούχοι μαθητές και σημαιοφόροι και τα τρία από τα τέσσερα παιδιά τους, αποτελούν μια οικογένεια πρότυπο για τον χριστιανικό Βόλο. Δέσποινα Γούση: «Εμείς είμαστε μια μέση οικογένεια. Είμαστε στην Εκκλησία. Κοντά στην ενορία μας. Από εκεί και μετά, σας είπα νομίζω, ότι η Εκκλησία ασκεί μια εξαιρετικά ευεργετική επιρροή και στα παιδιά.» Ελευθερία Γούση, (κόρη της οικογένειας): «Εμείς γεννηθήκαμε, κατά κάποιο τρόπο, μέσα στην εκκλησία, γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε μέσα σε ένα σπίτι που ευωδίαζε, ας πούμε, από την αγάπη στο Χριστό, την αγάπη στην εκκλησία, η μυρωδιά του λιβανιού δεν ήταν άγνωστη και το χτύπημα της καμπάνας κάθε πρωί της Κυριακής, μας σήκωνε όλους μαζί να πάμε στην εκκλησία.» Για την οικογένεια Γούση, δεν καλείται μόνο η ίδια η Εκκλησία να εμφυσήσει τις αρχές της ελληνορθόδοξης παράδοσης στους νέους, αλλά και το σχολείο. Γι αυτό μάλιστα, αποφάσισαν να εγγράψουν τον γιο τους στο σχολείο «Άγιος Απόστολος ο Νέος», το νέο Σχολείο της Μητρόπολης. Γιάννης Γούσης, γιος οικογένειας: «Με λένε Ιωάννη Γούση, είμαι στην πρώτη Λυκείου, στο ιδιωτικό Λύκειο «Αγ. Απόστολος ο Νέος». Είναι εντάξει, καμία σχέση με τα δημόσια σχολεία, πολύ πιο αναβαθμισμένο επίπεδο και από καθηγητές και από μαθητές. Κι είμαι έχω μείνει πολύ ευχαριστημένος.» Ευανθία Πέτρου, (ΔΣ σχολείου Μητρόπολης): «Πιστεύω στο δέσιμο εκκλησίας και κράτους. Είναι ελληνορθόδοξη αγωγή, αυτή είναι η ταυτότητα μας. Έτσι τη βρήκαμε απ τους πατεράδες μας, ακόμα και στα 15

χρόνια του 21 και της σκλαβιάς βλέπαμε το ράσο το αιματοβαμμένο να μάχεται δίπλα στη μπαρουτοκαπνισμένη φουστανέλα.» Το σχολείο της Μητρόπολης Δημητριάδος είναι το πρώτο, το μοναδικό εκπαιδευτικό ίδρυμα σε όλη την Ελλάδα που έχει και Δημοτικό και Γυμνάσιο και Λύκειο που διοικούνται από την Εκκλησία. Ευανθία Πέτρου, (ΔΣ σχολείου Μητρόπολης): «Πολλά παιδιά, χωρίς να είναι σίγουρα ότι θα πάνε για ιερείς γιατί επικρατεί αυτή η εσφαλμένη αντίληψη- δεν είναι εκκλησιαστικό το σχολείο, όμως, μερικά παιδιά έχουν μία έφεση την οποία δεν φρενάρει σαφώς το σχολείο.» Στο Βόλο, η Εκκλησία έχει λόγο σε όλα. Η φωνή της ακούγεται δυνατά σε όλη την πόλη χάρη στα ερτζιανά του ραδιοφώνου της Μητροπόλεως. Νίκος Βαραλής, (διευθυντής ραδιοφώνου Μητρόπολης): «Το ραδιόφωνο, το 2007, τον Οκτώβριο συμπλήρωσε 15 χρόνια συνεχούς λειτουργίας. Έγινε, δημιουργήθηκε από τον Μακαριότατο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Δημητριάδος, κ. Χριστόδουλο. Ήταν κάτι πρωτόγνωρο στην επαρχία γιατί ήταν ο πρώτος σταθμός ό οποίος έγινε εκτός Αθηνών. Λειτούργησε.. έκανε αίσθηση τις πρώτες στις πρώτες του εκπομπές, ήταν ένα πάρα πολύ δύσκολο εγχείρημα.» Ένα κατηχητικό γεμάτο με παιδιά που αρχίζουν κατήχηση πριν καλά-καλά μάθουν να διαβάζουν. Ένα σχολείο, το μοναδικό στην Ελλάδα, με αποστολή να φέρει τα παιδιά κοντά στην εκκλησία, με κάθε τρόπο. Ένα εκκλησιαστικό ραδιόφωνο με ενημερωτικές εκπομπές και πρωινά μαγκαζίνο. Στη χριστιανική Ελλάδα του Βόλου, η εκκλησία είναι παντού. Θεωρεί εαυτόν κιβωτό της σωτηρίας αλλά και κιβωτό του ελληνισμού από την τουρκοκρατία μέχρι σήμερα. Αυτός είναι άραγε ο ρόλος της; Παντελής Καλαϊντζίδης (Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών): «Η παρένθεση που άνοιξε το 1453 πρέπει να κλείσει και η δυσκολία με την εκκλησία μας στην Ελλάδα είναι ότι ακριβώς, έχει εθιστεί σε αυτό τον «παραδοσιακό», σε εισαγωγικά πάντα η λέξη, ρόλο και δεν διανοείται ότι είναι καιρός να ξαναγυρίσει στην καθαυτό αποστολή της που είναι η σωτηρία του κόσμου και του ανθρώπου κι όχι, η διάσωση ενός έθνους ή μιας ταυτότητας.» Στα αάδυτα της Μητρόπολης, συναντάμε τον Παντελή Καλαϊντζίδη, στην Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών. Δεν είναι γνωστό, μας λέει, αλλά εδώ και χρόνια, μαίνεται ένας ανοιχτός, τολμηρός διάλογος που ψάχνει να βρει ποιο πρέπει να είναι το μέλλον της εκκλησίας στην Ελλάδα. Από τον Βόλο του Χριστόδουλου, ο Καλαϊντζίδης, προτείνει μια εκκλησία μακριά από το μοντέλο Χριστόδουλου, μακριά από το μοντέλο ενός Αρχιεπισκόπου εθνάρχη. Παντελής Καλαϊντζίδης (Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών): «Εθναρχούσα εκκλησία ότι η εκκλησία είναι το μοντέλο της εκκλησίας στην τουρκοκρατία. Δεν υπάρχουν, λοιπόν, δεν υπάρχει συντεταγμένη πολιτεία, δεν υπάρχει ελεύθερος πολιτικός βίος, δεν υπάρχει ελεύθερος εθνικός βίος και η 16

εκκλησία εκ των πραγμάτων, εξ ανάγκης, έτσι όπως λέμε θεολογικά, κενώνει εαυτήν, δηλαδή, αδειάζει απ το καθαυτό περιεχόμενό της προκειμένου να διαφυλάξει το έθνος, το γένος, όπως λέγαμε τότε, να σώσει την ταυτότητα, την ελληνική συνείδηση, τον ελληνισμό και λοιπά και λοιπά. Δεν είμαστε πια εκεί πέρα, ζούμε σε κοινωνίες πολύ-πολιτισμικές, ζούμε σε κοινωνίες ανοιχτές, ζούμε σε κοινωνίες δημοκρατικές. Η εκκλησία πρέπει να ξαναβρεί την αποστολή της στο σύγχρονο κόσμο και αποστολής της είναι ακριβώς, η αναγγελία του Ευαγγελίου, είναι η αναγγελία του μηνύματος σωτηρίας του κόσμου και του ανθρώπου.» Στο Βόλο, στην Αθήνα και αλλού, μιλήσαμε με πολλούς διανοούμενους του χώρου της εκκλησίας για την επόμενη μέρα στην ιεραρχία. Οι περισσότεροι, μας είπαν ότι προσβλέπουν σε μία αλλαγή παραδείγματος. Θανάσης Παπαθανασίου (καθηγητής θεολογίας): «Θα έχουμε μία εκκλησία η οποία θα υποσχεθεί κοινωνική επιτυχία, η οποία θα υποσχεθεί, ας το πούμε, έναν καλπασμό της ατομικής καριέρας, της αύξησης της περιουσίας και τα λοιπά; Ένα τέτοιου είδους ένα τέτοιου είδους Θεό, ο οποίος ανταμείβει την ευσέβεια με τέτοιου είδους επιτυχίες ή θα έχουμε προ οφθαλμών τον κατεξοχήν αποτυχημένο της ιστορίας, ο οποίος υπήρξε ο Χριστός; Ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος δεν έκανε οικογένεια δεν είναι δική μου η φράση- και δεν έκανε και καριέρα και δεν κατάφερε και να πείσει, έτσι; Στη λαγνεία που έχουμε συχνά στον εκκλησιαστικό χώρο να χρησιμοποιούμε στατιστικές, πόσο αποδοχή έχουμε στον ένα χώρο, πόσο αποδοχή στον άλλον και τα λοιπά, υπάρχει από την άλλη, το μοντέλο του φτωχού και αποδοκιμασμένου Χριστού, ο οποίος δεν σάρωσε, δεν έκανε την κοινωνία να τρομάξει.» 17