Πεζοπορικός τουρισμός στην Άνδρο : σκέψεις και έργα για ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα δράσεων με οφέλη για την τοπική κοινωνία Όλγα Καραγιάννη, ορειβάτης και κάτοικος Άνδρου από το 2003, διδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα «Σχεδιασμός, Διοίκηση & Πολιτική του Tουρισμού», Πανεπιστήμιο Αιγαίου, www.androsroutes.gr Εισαγωγικό σημείωμα Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί σύνθεση προσωπικών εμπειριών στην Άνδρο, έρευνας της κοινωνικοοικονομικής και περιβαλλοντικής εξέλιξης του νησιού, επιστημονικών θεωρήσεων και παραδειγμάτων άλλων τόπων. Άνθρωπος της Αθήνας κι εγώ, η επαφή μου με την Άνδρο από τη δεκαετία του 90 άλλαξε την πορεία της ζωής μου γεννώντας μέσα μου δυνατή την επιθυμία να ζήσω κάποτε μόνιμα στο νησί, όπως κι έγινε από το 2003 μέχρι σήμερα. Ανήκοντας στην κοινότητα ερευνητών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, ερεύνησα ζητήματα τουρισμού και βιώσιμης ανάπτυξης με έμφαση στις λεγόμενες «εναλλακτικές» μορφές και το φαινόμενο της εξοχικής κατοικίας στην Άνδρο. Συνάμα έζησα και ζω μια πραγματικότητα που απέχει πολύ από την επιστημονική γνώση, τις δεκάδες μελέτες, αναπτυξιακές προτάσεις, σχεδιασμούς και κάθε λογής επιστημονικές δημοσιεύσεις που ξεχειλίζουν βιβλιοθήκες και συρτάρια Υπουργείων, παντός είδους αρμοδίων υπηρεσιών και φορέων. Οι μέχρι σήμερα εφαρμοζόμενες πολιτικές «από ψηλά» (top down versus bottom up 1 ), σε εθνικό και τοπικό επίπεδο και η απύθμενη απόσταση θεωρίας, μελετών, επιστημονικής γραφής και πραγματικότητας προσωπικά με απασχόλησαν πολύ τα τελευταία 15 χρόνια. Ασχολούμενη αρκετά χρόνια πια με εθελοντικές δημιουργικές προσπάθειες στην Άνδρο πιστεύω πολύ στην καλλιέργεια της γνώσης από τη βάση, στην κοινωνική ζύμωση και τις προσπάθειες από «κάτω» προς τα «πάνω», κι όχι από «έξω» προς τα «κάτω». Όλο το διάστημα που ζω μόνιμα στο νησί δεν έπαψα να ανακαλύπτω την Άνδρο περπατώντας τους παλαιούς της «δρόμους» και τα μονοπάτια και να νιώθω τυχερή γι αυτό, να απολαμβάνω μια φύση μοναδική, ομορφιές απίστευτες, ένα τοπίο που σε εκπλήσσει και σε συναρπάζει, που εν τέλει δεν σου «δίνεται», δεν το κατακτάς καθώς παραμένει κρυφό στις μυριάδες πτυχώσεις και τις πιο απόκρημνες γωνιές του νησιού. Το λέω συχνά και το πιστεύω βαθιά : «όποιος δεν περπατήσει την Άνδρο, δεν θα γνωρίσει την Άνδρο». Αντίστοιχοι με την ποικιλότητα του τοπίου και οι άνθρωποι, δύσκολοι, εύκολοι, εύπιστοι, γλυκείς, πολύ συχνά αντιλήφθηκα και αντιλαμβάνομαι μια τάση τους να αποδιώξουν το παρελθόν που είναι όμως άμεσα συνυφασμένο με ανεκτίμητες ιδιαιτερότητες του νησιού, ιδιαιτερότητες που οι νεώτεροι σε μεγάλο βαθμό δεν γνωρίζουν καν και συχνά ανακαλύπτουν μέσα από τη ματιά των επισκεπτών. Είναι ενδεικτική η προτροπή των κατά τόπους κατοίκων όταν με βλέπουν να περπατώ και να αναζητώ παλιές διαδρομές «μην πας από κει, δεν θα το βρεις, είναι ρουμάνι τώρα υπάρχουν οι δρόμοι». 1 Τη διάκριση αυτή διδαχτήκαμε όλοι εμείς οι ερευνητές και γράφοντες στα πεδία πολύπαθων εννοιών όπως η «ανάπτυξη», «πολιτική», «βιωσιμότητα» κα. Top down σημαίνει προσέγγιση ενός ζητήματος από μια θέση κοινωνική κατά κάποιο τρόπο υψηλή ιεραρχικά, δηλαδή μια πρόταση, μια πολιτική, ακόμη κι ένα κείμενο διατυπωμένο από «ειδικούς» είτε αυτοί είναι ερευνητές, είτε πολιτικοί προς ένα «κοινό» που βρίσκεται συνήθως στη βάση μιας κοινωνίας, με μία έννοια «χαμηλότερα» σε γνώσεις, σε ισχύ, που ωστόσο καλείται να υιοθετήσει και να εφαρμόσει τα προτεινόμενα. Αντίστροφα bottom up σημαίνει μια προσέγγιση, μια πρόταση, μια πολιτική, μια τάση εκφρασμένη από τη βάση μιας κοινωνίας ή σε ζύμωση με αυτή πχ. ομάδες πολιτών, επαγγελματίες, άνθρωποι που διαβιούν σε ένα χώρο και δεν φέρουν απαραίτητα την ετικέτα του «ειδικού» (Δαουτόπουλος, 2004, σελ. 165).
Για τους παραπάνω λόγους, αδυνατώ να γράψω το κείμενο αυτό αποκλειστικά σε τρίτο πρόσωπο, δηλαδή αποστασιοποιημένα και «αντικειμενικά». Η κουβέντα λοιπόν για τις παλαιές λιθόκτιστες οδούς και τα μονοπάτια της Άνδρου, που κατά την άποψη μου αποτελούν ανεκτίμητο διαχρονικό κοινωνικό πόρο και μια πολύτιμη παρακαταθήκη γνώσεων και ιστορίας. Πόρο που πέρα από τις σύγχρονες ενδείξεις ότι μπορεί να προσελκύσει τον πολυπόθητο τουρισμό, έχω βαθιά και μεγάλη πεποίθηση πως μπορεί να αποτελέσει πεδίο ανασυγκρότησης μιας Ανδριακής ταυτότητας, αλλά και πολύπλευρης δημιουργικότητας και βιώσιμης εξέλιξης του νησιού. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Τουρισμός & πεζοπορικός τουρισμός στην Άνδρο : Ένα σύντομο ιστορικό Η μακρόχρονη διατροφική αυτάρκεια της Άνδρου σε συνδυασμό με την ευμάρεια που έφερε η ναυτιλία και την απουσία μεγάλου ποσοστού του ανδρικού πληθυσμού για σημαντικά χρονικά διαστήματα, διαμόρφωσαν μια κοινωνία ιδιότυπη, κλειστή κατά κοινή ομολογία 2. Αυτοί φαίνεται να ήταν οι βασικοί λόγοι που η Άνδρος αν και το πλησιέστερο στην Αττική Κυκλαδονήσι «απέφυγε» την τουριστική ανάπτυξη άλλων νησιών του συμπλέγματος, όπως η Μύκονος, η Πάρος, κα. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα Αποίκια, ο παλαιότερος ίσως πόλος έλξης τουρισμού στην Άνδρο εξαιτίας του ιαματικού νερού της Σάριζας ήδη από τα τέλη του 1800 και μέχρι και μετά τον πόλεμο και το Μπατσί όπου μεταξύ 1980-1995 κυριάρχησαν ρεύματα μαζικού οργανωμένου τουρισμού αλλοδαπών, με σημαντικές αλλοιώσεις στο τοπίο της περιοχής λόγω ανοικοδόμησης 3. Τη 10ετία του 1980, η κατασκευή των εντυπωσιακών μουσείων της Χώρας κι η φιλοξενία μοναδικών εκθέσεων σύγχρονης τέχνης αναμφίβολα κινητοποίησαν ρεύματα του λεγόμενου πολιτιστικού τουρισμού. Μεταξύ δεκαετίας 1985 και 1995 πρέπει να τοποθετηθεί και η απαρχή κάποιων προσπαθειών κυρίως από αλλοδαπούς επισκέπτες και οδηγούς βουνού να γνωρίσουν και την Άνδρο μέσα από τα παλαιά μονοπάτια και λιθόκτιστους δρόμους που την περίοδο εκείνη παραμένουν ακόμη σε χρήση κυρίως από γεωργούς και κτηνοτρόφους αρκετών περιοχών 4. Τις δεκαετίες 1990-2010, υλοποιείται στην Άνδρο διάσπαρτη ανοικοδόμηση μεγάλου αριθμού εξοχικών κατοικιών κυρίως Αθηναίων και λιγοστών αλλοδαπών. Πιθανότερες αιτίες που καθιστούν το νησί ένα ακόμη προορισμό «δεύτερης» κατοικίας ή «οικιστικού» τουρισμού 5 (residential tourism), το πλούσιο και καλοδιατηρημένο φυσικό περιβάλλον, η γειτνίαση με την Αττική και η διαθεσιμότητα γαιών εξαιτίας της εγκατάλειψης της γεωργίας από τον τοπικό πληθυσμό. Τα τελευταία χρόνια, εμφανείς είναι και οι προσπάθειες προσέλκυσης του λεγόμενου θρησκευτικού τουρισμού (pilgrimage) από τους φορείς της Άνδρου, σαφής επιρροή της κοντινής Τήνου. Φανερή είναι και η παρουσία μεμονωμένων επισκεπτών για περπάτημα καθώς και μικρών γκρουπ πεζοπορικού τουρισμού από Ολλανδία, Γαλλία, 2 Είναι γνωστή η «εικόνα» της Άνδρου ως ενός τόπου «αφιλόξενου» που οι κάτοικοι της δεν επιθυμούσαν τον τουρισμό για αρκετές 10ετίες και που προφανώς δεν ισχύει πλέον. Η «αλήθεια» της Άνδρου αποτυπώνεται πολύ γλαφυρά στην καταπληκτική ταινία «Μικρά Αγγλία» που πέρσι γυρίστηκε στο νησί. 3 Σύμφωνα με παλαιούς επαγγελματίες του Μπατσιού, η ύπαρξη νέων ανταγωνιστικών προορισμών, η χαμηλή προσφερόμενη ποιότητα, η μη δημιουργία αεροδρομίου στο νησί, συνετέλεσαν στην κάμψη αυτών των ρευμάτων τουρισμού και εισόδου της περιοχής σε μια περίοδο τοπικής ύφεσης που πρόσφατα είναι φανερή η αντιστροφή της. 4 Πρόκειται για κάποιες πρώτες σημάνσεις μου γίνονται με κόκκινες και τυρκουάζ βούλες σε κάποιες διαδρομές που είναι ακόμη και σήμερα εμφανείς 5 Μάλλον ατυχής ο όρος στα ελληνικά. Χρησιμοποιούνται κι άλλοι όπως second home tourism, amenity migration, retirement migration. Περισσότερα για το φαινόμενο (Karayiannis et al., 2013)
Γερμανία, Αγγλία, κα. άνοιξη και φθινόπωρο. Εμφανώς αυξημένος είναι τα τελευταία χρόνια κι ο αριθμός παραλιών που έχουν διατεθεί από τις δημοτικές αρχές προς εκμετάλλευση παραπέμποντας σε περισσότερο οργανωμένες λογικές του λεγόμενου τουρισμού ήλιου και θάλασσας 6 αλλά και του σύγχρονου lifestyle. Αθλητικές διοργανώσεις όπως ιστιοπλοϊκοί ή ποδηλατικοί αγώνες, ράλλυ αντίκα, κα φέρνουν κάποιες ειδικές ομάδες επισκεπτών στο νησί, ενώ μια ακόμη, ενδεχομένως μικρή μερίδα επισκεπτών κινητοποιείται από τις περιβαλλοντικές και πολιτισμικές αρετές της Άνδρου όπως χλωρίδα, πανίδα, μνημεία (πχ. μύλοι ή αρχαιότητες) ή στα πλαίσια δραστηριοτήτων εκπαίδευσης 7. Πέραν του παραπάνω μίγματος διαφορετικών «ειδών» τουρισμού εντός Άνδρου που σαφώς αντανακλούν ποικίλες βλέψεις φορέων και επαγγελματιών του νησιού, βασική συνιστώσα αποτελεί η ύπαρξη έντονης εποχικότητας της ζήτησης με αιχμή Ιούλιο και Αύγουστο 8. Σε ότι αφορά την παρεχόμενη ποιότητα εξακολουθεί να παραμένει κατά κοινή ομολογία μάλλον χαμηλή, αν κι υπάρχουν λαμπρές εξαιρέσεις τόσο στον τομέα της διαμονής όσο και της εστίασης. Αδιαμφισβήτητη είναι πάντως η έλλειψη περιβαλλοντικής και κοινωνικής συνείδησης επαγγελματιών και κατοίκων όπως αυτή εκφράζεται από: - την άγνοια του φυσικού και πολιτισμικού πλούτου της Άνδρου, τις προσωπικές ευθύνες του καθενός έναντι αυτού, αλλά και τις ευκαιρίες ανάδειξης, - την εξαιρετικά περιορισμένη υιοθέτηση πρακτικών μείωσης, επανάχρησης και ανακύκλωσης απορριμμάτων, διαχείρισης λυμάτων, περιορισμού κατανάλωσης νερού, ενέργειας, κα. και - την περιορισμένη αξιοποίηση και προώθηση τοπικών προϊόντων στον τουρισμό Η αύξηση του ρεύματος επισκεπτών στο νησί είναι σε κάθε περίπτωση αισθητή τα τελευταία χρόνια, για όσους από εμάς κατοικούμε εδώ, κάτι που άλλωστε επαληθεύουν και τα στατιστικά στοιχεία. Ως προς το όραμα αρκετών επαγγελματιών και κατοίκων της Άνδρου, μια σημαντική μερίδα εξακολουθεί σε συζητήσεις και ποικίλων ειδών μαζώξεις να διατυπώνει αβίαστα την άποψη πως το νησί έχει μείνει πίσω τουριστικά και πως η κοντινή Μύκονος αποτελεί ένα αξιοζήλευτο παράδειγμα προς μίμηση. Όλα τα παραπάνω σκιαγραφούν μια μάλλον ομιχλώδη τρέχουσα τουριστική ταυτότητα της Άνδρου κι αναδεικνύουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης στις παρεχόμενες υπηρεσίες. Υπαγορεύουν δε την ανάγκη για ένα στοιχειώδη, από τη βάση σχεδιασμό τουριστικής πολιτικής για το νησί, που να βασίζεται όχι μόνο στην έκδοση φυλλαδίων, δημιουργία ιστοσελίδων και προώθησης της Άνδρου σε κάθε λογής τουριστικές εκθέσεις, αλλά πρώτιστα σε δουλειά εκπαίδευσης και ζύμωσης μεταξύ επαγγελματιών, αιρετών, τοπικών φορέων και «ειδικών» 9. 6 Ή ο λεγόμενος τουρισμός των 3S (sea, sand, sex) ένα πρότυπο που στη βιβλιογραφία σχετίζεται συχνά με καταστροφικές συνέπειες στο φυσικό περιβάλλον των περιοχών που αναπτύσσεται. Ένα πρότυπο που ταυτίζεται με το τουριστικό προφίλ της Ελλάδας για πολλές δεκαετίες και το οποίο γίνεται συστηματική προσπάθεια να εμπλουτιστεί και να καταστεί πιο βιώσιμο. 7 Ενδεικτικά αναφέρω επισκέψεις επιστημόνων που καταγράφουν την ορνιθοπανίδα της Άνδρου, εκτός (βλ. συνεργείο Ιαπωνικής τηλεόρασης που έκανε ταινία για τον μαυροπετρίτη στην Άνδρο) ή/και στα πλαίσια του προγράμματος Life, καταγραφές πεταλούδων, εκδρομές μυλολόγων από όλο τον κόσμο, καθώς και το περσινό και φετεινό θερινό σχολείο ενάλιας αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. 8 Εξαίρεση αποτελούν τα ρεύματα πεζοπορικού τουρισμού. 9 Βάσει της προσωπικής μου εμπειρίας του τελευταίου χρόνου από τη συμμετοχή στην Επιτροπή Τουρισμού του Δήμου, απουσίαζε η έλλειψη οιουδήποτε συνολικού σχεδιασμού, δηλαδή στοχοθέτησης και στρατηγικής υλοποίησης στόχων. Αποκλειστικά ζητήματα υπήρξαν η έκδοση
Δημιουργία & συντήρηση υποδομών πεζοπορικού τουρισμού στην Άνδρο : ένα ακόμη σύντομο ιστορικό Η πρώτη επίσημη απόπειρα ανάπτυξης πεζοπορικού τουρισμού στο νησί επιχειρείται το 1997 μεταξύ της τότε Νομαρχίας Κυκλάδων και του Επαρχείου Άνδρου μέσω της Αναπτυξιακής. Με χρηματοδότηση του Υπουργείου Αιγαίου χαρτογραφούνται και καθαρίζονται 12 πεζοπορικές διαδρομές συνολικού μήκους 85 χλμ., ενώ σημαίνεται ένα μεγάλο μέρος αυτών με «μικρή σήμανση» (βλ. φωτογραφίες παρακάτω) και λιγοστές ξύλινες πινακίδες κατευθύνσεων ωστόσο μόνο στα ελληνικά. Εκδίδεται χάρτης από την Αναπτυξιακή Άνδρου, γίνεται εκπαιδευτικό σεμινάριο για συνοδούς βουνού 10 κι ένας περιηγητικός οδηγός με πλούσιο υλικό και συνοπτικές περιγραφές των διαδρομών από την Πολιτιστική Εταιρεία Αρχιπέλαγος, με ευθύνη του αρμοδίου της τότε Νομαρχίας Κυκλάδων (Αναστασίου, 2004). Έκτοτε η συντήρηση των διαδρομών γίνεται με απευθείας αναθέσεις έργου από Νομαρχία- Περιφέρεια σε τοπικούς εργολάβους στην Άνδρο. Όσο περνούν τα χρόνια διατίθενται ολοένα και λιγότερα κονδύλια. Αν και αρκετοί καλλιεργητές και κτηνοτρόφοι συντηρούν μόνοι τους τμήματα του δικτύου, αυτό εμφανίζει προβλήματα ήδη από το 2005, τόσο λόγω αυξημένης βλάστησης όσο και λόγω φθοράς της σήμανσης. Την περίοδο 2010-2012 η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου συνεργάζεται με την οργάνωση ΕΛΙΞ υλοποιώντας στην Άνδρο προγράμματα διεθνούς εθελοντικής εργασίας, με την υποστήριξη των τότε 3 Δήμων. Ήταν χαρά για μένα να συντονίσω τοπικά για λογαριασμό της ΕΛΙΞ, έξι τέτοια προγράμματα αλλοδαπών νέων από πληθώρα χωρών του κόσμου που συνδύασαν διακοπές με εργασία καθαρίζοντας μονοπάτια του νησιού. Από το 2011 ξεκινά πιο άμεσα κι η δική μας εμπλοκή στους καθαρισμούς των μονοπατιών ως Σύλλογος Εθελοντών Δασοπυροσβεστών Άνδρου και ως Andros Routes, με την ανεκτίμητη συνδρομή τοπικών κοινοτήτων, συλλόγων, ενδιαφερομένων πολιτών και κατοίκων της Άνδρου. Σταδιακά κι άλλοι τοπικοί Σύλλογοι φαίνεται να ενεργοποιούνται. Οι καθαρισμοί των διαδρομών και η συντήρηση της σήμανσης αναμφίβολα αποτελούν αναγκαία συνθήκη για την ανάπτυξη και διατήρηση πεζοπορικού τουρισμού στην Άνδρο. Ωστόσο το όλο εγχείρημα διαθέτει πολλές ακόμη κρίσιμες πτυχές. Στο σημείο αυτό παρεμβάλω μερικές από τις δικές μας δράσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Δράσεις Andros Routes Γιατί τα μονοπάτια ; Η ιδέα & η εξέλιξη της Όπως ήδη ανάφερα, ίσως η βασικότερη προσωπική μου απόλαυση στην Άνδρο όλα τα χρόνια διαμονής εδώ υπήρξε το περπάτημα και η ανακάλυψη των παλαιών διαδρομών του νησιού. Πέρασα ώρες απέραντες και μοναχικές στα πιο απίθανα σημεία του νησιού απολαμβάνοντας ένα πλούτο ομορφιάς αμύθητο. Στα διαβάσματα μου για τη διατριβή συνάντησα μια ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία για την κινητικότητα και συγκεκριμένα τη γραφή του κοινωνιολόγου Urry που ταίριαξε απόλυτα στα βιώματα και τις σκέψεις μου για τα μονοπάτια και το περπάτημα στην Άνδρο. Όπως χαρακτηριστικά γράφει (Urry, 2007) το περπάτημα μαζί με τη χρήση των χεριών συνιστούν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι εντάσσονται στο φυσικό φυλλαδίων πάντα υπό την πίεση μιας προθεσμίας για να συμμετέχει η Άνδρος σε κάποια τουριστική έκθεση, που δυστυχώς είναι η μόνη διάσταση του marketing που ο περισσότερος κόσμος αντιλαμβάνεται. Όμως η δουλειά ουσίας βρίσκεται στη βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών κάτι που βεβαίως απαιτεί σημαντική δουλειά και συγκροτημένες και επίπονες προσπάθειες σε επίπεδο προορισμού, αλλά μακροπρόθεσμα πάντα ανταμείβει. Η προώθηση αποτελεί το τελικό στάδιο. 10 Ας σημειωθεί πως κανείς από αυτούς δεν δραστηριοποιείται στο αντικείμενο σήμερα στην Άνδρο.
και κοινωνικό τους κόσμο. Μέσα από την κίνηση, το περιβάλλον γίνεται αντιληπτό, γνωστό, βιώνεται. Υπό μία έννοια τα εκάστοτε δίκτυα μονοπατιών συνιστούν απολιθώματα των δραστηριοτήτων των κοινωνιών για γενεές. Οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν κοντά στις παλαιότερες γενεές, και στις δραστηριότητες τους, περπατώντας παλαιές διαδρομές. Η δημιουργία ενός μονοπατιού, μιας χάραξης πάνω στη γη, οπτικά ορατής, γίνεται αντιληπτή ως πραγμάτωση μιας ανθρώπινης επιθυμίας σύνδεσης μεταξύ διαφορετικών προορισμών και βούληση διατήρησης ή μη της σύνδεσης αυτής. Λειτουργεί ως εκφραστής αλλά και ως μέσο προώθησης παραγωγικών δομών, κοινωνικών σχέσεων, εθιμικού δικαίου και σχημάτων εξουσίας. Έτσι και στο παλαιό δίκτυο μονοπατιών της Άνδρου βρίσκεται αποτυπωμένη πλούσια γνώση και πληροφορία, για την ιστορία της Άνδρου, για τους φυσικούς της πόρους, για τους ανθρώπους της. Το 2009, μυήθηκα από τον Γιώργο Σπέη στην καταγραφή προφορικής ιστορίας, καθώς πήραμε μαζί συνεντεύξεις από κυρίως μεγάλης ηλικίας ανθρώπους που κατοικούσαν στην κοιλάδα Αποικίων και Στενιών, αρκετοί από τους οποίους σήμερα δεν βρίσκονται στη ζωή. Ο πλούτος γνώσης που αποκομίσαμε από τις συνεντεύξεις και η κατανόηση του χώρου γύρω μας καθώς αυτός ζωντάνεψε μέσα από τις αφηγήσεις των ανθρώπων υπήρξε μια ακόμη συγκλονιστική για μένα εμπειρία. Ερχόμενη δε από ένα υπόβαθρο τουριστικών σπουδών κι ανακαλύπτοντας το δυναμικό της Άνδρου πίστεψα πως μπορεί να προσελκυθεί στο νησί πεζοπορικός τουρισμός αξιώσεων. Κάπως έτσι γεννήθηκε η ιδέα Andros Routes, μια προσπάθεια σύνθεσης έρευνας και ψυχαγωγικών και δημιουργικών δράσεων με βασικό άξονα δράσης, «καμβά» τις παλαιές λιθόκτιστες οδούς και τα μονοπάτια της Άνδρου. Στοχεύσαμε δηλαδή στη δημιουργία καταρχήν ενός κορμού γνώσης με βάση τις αφηγήσεις των ανθρώπων σε σχέση πάντα με το χώρο αλλά και στη σύνθεση των προφορικών μαρτυριών με άλλο επιστημονικό υλικό για τα μνημεία, τη χλωρίδα, την πανίδα, τα πετρώματα, την αρχιτεκτονική. Βασικό ζητούμενο η εμπλοκή των ανθρώπων του νησιού και των επισκεπτών στην όλη διαδικασία υλοποιώντας περιπάτους, πεζοπορίες, ξεναγήσεις, ποικίλες εκδηλώσεις. Όμως τα μονοπάτια χρειάζονται διαρκή φροντίδα. Για αρκετά χρόνια βοήθησα με όποιο τρόπο μπόρεσα τοπικές και περιφερειακές αρχές που για κάποιο διάστημα φρόντιζαν τη συντήρηση των πεζοπορικών διαδρομών και συνόδευσα αφιλοκερδώς αρκετούς επισκέπτες της Άνδρου στα μονοπάτια. Με την πάροδο του χρόνου ολοένα και λιγότερη σημασία φάνηκε να δίνεται και τελικά εξέλειψαν ολοσχερώς τα κονδύλια για την συντήρηση των μονοπατιών εκ μέρους των τοπικών και περιφερειακών αρχών. Συχνότατο υπήρξε το φαινόμενο περιπατητές να παραπονιούνται για τα φραγμένα και χωρίς σήμανση μονοπάτια, ενώ κυκλοφορούν φυλλάδια και χάρτες που τα διαφημίζουν 11. Τα ρεύματα Ολλανδών στην περιοχή Μπατσίου τα τελευταία 2 χρόνια υπήρξαν ίσως το μόνο μέσο κοινωνικής πίεσης από άμεσα ωφελούμενους επαγγελματίες προς τους εκπροσώπους της δημοτικής ενότητας να προχωρήσουν σε επιλεγμένους καθαρισμούς εκεί. Πρόσφατες δράσεις & στόχευση στο ευρωπαϊκό σήμα ποιότητας μονοπατιών Τον Νοέμβριο του 2013 παρακολούθησα στη Νάξο ένα σεμινάριο από γερμανούς ειδικούς για τις προδιαγραφές ποιοτικού πεζοπορικού τουρισμού και μονοπατιών, πρωτοβουλία του Δήμου Νάξου και κατόπιν πρόσκλησης αρμοδίου της 11 Δεν θα ξεχάσω χαρακτηριστικά τη φράση Αυστραλού επισκέπτη προς τον Αλέξανδρο «καλά εσείς στην Άνδρο πρώτα βγάζετε τους χάρτες και μετά καθαρίζετε τα μονοπάτια ;».
Περιφέρειας. Μαζί με λίγους ακόμη ανθρώπους από άλλα νησιά των Κυκλάδων εκπαιδευτήκαμε στην αξιολόγηση πεζοπορικών διαδρομών με βάση το μοναδικό εξειδικευμένο σε ευρωπαϊκό επίπεδο σήμα ποιότητας Leading Quality Trails-Best of Europe, που διαχειρίζεται ο πλέον αξιόπιστος φορέας πανευρωπαϊκά, η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ορειβατικών Συλλόγων (European Ramblers Association). Τον Δεκέμβριο παρακολούθησα στον Όλυμπο μια αντιστοίχου περιεχομένου διημερίδα με ενδιαφέροντα παραδείγματα ευρωπαϊκών προορισμών που έλαβαν το σήμα ποιότητας και εν γένει διαχειρίζονται με μεγάλη επιτυχία αυτή τη μορφή τουρισμού ως καθοριστικό κομμάτι της τοπικής τους οικονομίας. Επέστρεψα με ανανεωμένο το όραμα. Γιατί όχι και η Άνδρος ; σκέφτηκα. Κι όχι μόνον για τους προφανείς λόγους, τα πολυπόθητα ρεύματα τουριστών που θα έρθουν στο νησί 12. Πρωτίστως για τη διαδικασία. Έτσι μας εξήγησαν οι ειδικοί του σήματος απαντώντας στην πιο συνηθισμένη ερώτηση που λάμβαναν από τους ενδιαφερόμενους, δηλαδή το πώς αποτιμώνται ποσοτικά τα οφέλη από την εμπλοκή σε μια τέτοια διαδικασία. Ίσως το βασικότερο όφελος μας είπαν είναι το γεγονός πως ολόκληρη μια κοινωνία θα κληθεί να συνεργαστεί για το επιθυμητό αποτέλεσμα. Θα επανέλθω στο σημείο αυτό αργότερα. Ανέλπιστοι υποστηρικτές, άνθρωποι που αγαπούν το νησί, βρέθηκαν από το τέλος του 2013 αρωγοί στο εγχείρημα που αναλάβαμε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για την πιστοποίηση, βοηθώντας μας ανεκτίμητα. σε καθαρισμούς, σήμανση και χαρτογράφηση των μονοπατιών. Από πέρσι επικεντρωθήκαμε στους εξής στόχους : - στη χαρτογράφηση της Άνδρου και κυρίως νέων πεζοπορικών διαδρομών στο βόρειο τμήμα, καθώς η ύπαρξη ενός δικτύου κι όχι αποκομμένων διαδρομών αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνον του σήματος ποιότητας αλλά και οιασδήποτε προσπάθειας για ανάπτυξη πεζοπορικού τουρισμού - στους καθαρισμούς μονοπατιών με έμφαση στο αρχικό δίκτυο αλλά και την προσθήκη «νέων» διαδρομών που θα επέτρεπαν τη δικτύωση - στην συμπλήρωση της «μικρής» σήμανσης όλου του αρχικού δικτύουδιαδρομών από αυτές που δεν είχαν καθόλου σημανθεί, καθώς και νέων - στην τοποθέτηση «μεσαίας» σήμανσης σε όλες τις διαδρομές - στη σύναψη συνεργασιών με τοπικούς φορείς και συλλόγους και τη συνεργασία και ανταλλαγή απόψεων με τις ευρωπαϊκές αρχές πιστοποίησης - στη δημιουργία προωθητικού υλικού και συγκεκριμένα : o οδηγού σε αγγλικά και ολλανδικά με αναλυτικές οδηγίες για 22 πεζοπορικές διαδρομές της Άνδρου (κυκλοφόρησε τον Μάιο και ελπίζουμε σύντομα σε ελληνικά και γερμανικά) o χάρτη σε κλίμακα 1:25.000 με πολλές πρόσφατα χαρτογραφηθείσες πεζοπορικές διαδρομές (έκδοση τέλος Ιουνίου) - στη διενέργεια έρευνας σε ομάδες πεζοπορικού τουρισμού που επισκέπτονται στην Άνδρο, για την άντληση στοιχείων profile αλλά εντυπώσεων των επισκεπτών από το νησί. Μπαίνοντας κανείς σήμερα στην ιστοσελίδα της προσπάθειας μας www.androsroutes.gr θα βρει σταδιακά αυξανόμενο ενημερωτικό υλικό και μικρούς χάρτες για τις περισσότερες διαδρομές του νησιού, για τη συντήρηση, τους καθαρισμούς και τη σήμανση των μονοπατιών, έργο του τελευταίου κυρίως 12 Ας σημειωθεί πως μόνο η Γερμανική αγορά, μια αγορά προσιτή στην Ελλάδα εκτιμάται στους 40 εκατ. περιπατητές σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παρουσίασαν οι εκπαιδευτές του σήματος ποιότητας.
χρόνου, το οποίο επαναλαμβάνω πως δεν θα ήταν εφικτό χωρίς τη βοήθεια πολύτιμων υποστηρικτών. Τοπίο, κοινωνική συμμετοχή & πρωτογενής τομέας : βασικά συστατικά για πεζοπορικό τουρισμό με οφέλη για την τοπική κοινωνία Ας προσπαθήσουμε όμως να δούμε τα πράγματα με ματιά βαθιά και σε μακρύτερους χρονικούς ορίζοντες. Τα παραπάνω που παρουσιάστηκαν αφορούν τις υλικές υποδομές, είναι σημαντικά και απαραίτητα. Όμως δεν αρκούν. Σημαντικότερο ίσως όλων είναι να διαφυλαχθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της Άνδρου. Το περπάτημα δεν συνιστά αυτοσκοπό, αλλά δραστηριότητα απόλαυσης της φύσης, του τοπίου, των ιδιαιτεροτήτων, χωρίς αυτά δεν νοείται πεζοπορικός τουρισμός 13. Εξίσου σημαντική είναι η σύνδεση αυτής της μορφής τουρισμού με τον πρωτογενή τομέα. Όσοι σπουδάσαμε τουρισμό μάθαμε καλά πως για να είναι βιώσιμος 14, δηλαδή να συμβαδίζει με συνετή χρήση των φυσικών πόρων μιας περιοχής και να έχει πραγματικά οφέλη για την τοπική κοινωνία, δεν νοείται αποκομμένος από τους τοπικούς παραγωγικούς τομείς και ιδιαίτερα από τον πρωτογενή. Η τοπική διατροφή και γαστρονομία αποτελούν άλλωστε αναπόσπαστο και πολύ σημαντικό κομμάτι της εμπειρίας ενός περιπατητή. Κι ας αναλογιστούμε εδώ λίγο τη γεωγραφική διάσταση : το καταγεγραμμένο σήμερα δίκτυο μονοπατιών της Άνδρου ξεπερνά τα 150 χλμ μήκος και διέρχεται από περισσότερους από 40 οικισμούς του νησιού. Τρανή ευκαιρία αναζωογόνησης των πλέον απομακρυσμένων χωριών της Άνδρου : κάθε μικρό και μεγαλύτερο χωριό μπορεί να αποτελέσει δυνητικό σταθμό για τους περιπατητές. Ίσως όχι για διαμονή σε πρώτη φάση, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν ιδανικό, αλλά για ξεκούραση, φαγητό, αγορά τοπικών προϊόντων, ξεναγήσεις. Ζητούμενο ; η δημιουργία τοπικών δομών που θα «αγκαλιάσουν» τα χωριά και τους κατά τόπους παραγωγούς. Η παραπάνω συλλογιστική δεν συνιστά ευχολόγιο, αλλά μια ρεαλιστική ευκαιρία που όμως απαιτεί όραμα, συνέπεια, δουλειά, υπομονή κι επιμονή. Αποτελεί πιστεύω τη διάσταση-κλειδί για εμπλοκή και οφέλη των κατοίκων της Άνδρου από τον πεζοπορικό τουρισμό, ακόμη και στους πιο απομακρυσμένους οικισμούς. 15. Άλλη κρίσιμη παράμετρος για τον πεζοπορικό τουρισμό και προϋπόθεση του ευρωπαϊκού σήματος ποιότητας, οι επαρκείς ενδομεταφορές, δηλαδή δρομολογίων προς και από τις αφετηρίες των πεζοπορικών διαδρομών. Ένα ακόμη ακανθώδες ζήτημα της Άνδρου προς αντιμετώπιση. Ας κλείσω με τη βασικότερη κατά την άποψη μου προϋπόθεση μια βαθιά ανάγκη αλλαγής νοοτροπίας. Τις τελευταίες μέρες βρέθηκα σε δύο συναντήσεις, μιας εθελοντικής ομάδας στην οποία συμμετέχω και μιας ενημερωτικής συνάντησης επαγγελματιών του τουρισμού για τον ορνιθοτουρισμό (bird watching) και τις σημαντικές προοπτικές που παρουσιάζει και εδώ η Άνδρος. Άκουσα με απογοήτευση από κατά τα άλλα αγαπητούς συνεργάτες, στη μεν πρώτη το πώς «δεν θα πρέπει να προβάλλονται δημοσίως τα προβλήματα του νησιού γιατί αυτό αποτελεί δυσφήμιση που θα διώξει τον τουρισμό», στη δε δεύτερη πως «δεν θα μείνει πουλί για πουλί αν εμείς οι επαγγελματίες δεν βγάλουμε χρήματα από αυτά». Για το πρώτο θα πω πως 13 Η προστασία του περιβάλλοντος εκτός από προφανές ζητούμενο είναι και προϋπόθεση του σήματος ποιότητας. Και βεβαίως η τοποθέτηση μεγάλων ανεμογεννητριών δεν συνάδει με ποιοτικά μονοπάτια. Αξίζει εδώ να αναφερθεί πως στα πλαίσια του σήματος όποια διαδρομή διέρχεται από εγκαταστάσεις ανεμογεννητριών ή φωτοβολταϊκών στερείται βαθμών στην αξιολόγηση. 14 Μακροσκελέστατη η βιβλιογραφία περί «βιώσιμου» τουρισμού. Αναφέρω μόλις ενδεικτικά στο τέλος του κειμένου (βλ. Mathieson and Wall, Priestley et al., Richards, Hall, Smith) 15 Υπάρχουν ενδιαφέροντα παραδείγματα σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες.
πρέπει να μάθουμε ως πολίτες να συζητάμε, να κατονομάζουμε κι όχι να κρύβουμε τα προβλήματα «κάτω από το χαλί». Περισσότερο θα πρέπει να μας απασχολεί το γεγονός ότι είναι υπαρκτά κι όχι το αν θα γίνουν γνωστά προς τα έξω. Αν μας λείπει η παρρησία να τα αναγνωρίσουμε δημοσίως δεν νομίζω πως θα βρούμε στ αλήθεια ποτέ το σθένος να τα λύσουμε. Για το δεύτερο θα κρατήσω την κουβέντα που μας είπε η μια από τις δύο εκπροσώπους της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας πως «είναι το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τα πουλιά, δηλαδή των bird watchers, που φέρνει οικονομικά οφέλη σε μια κοινωνία.όχι αντίστροφα». Κρατώ και τα πάντα επίκαιρα λόγια των αλλοδαπών εθελοντών που καθάρισαν μονοπάτια στην Άνδρο, το καλοκαίρι του 2012: «Το νησί χρειάζεται δουλειά τα αστικά κέντρα φαίνονται παραμελημένα, οι άνθρωποι φαίνονται να είναι ευχαριστημένοι με αυτό που έχουν και δεν προσπαθούν για κάτι καλύτερο δεν χρειάζεται η Άνδρος να γίνει τουριστική, να κάνετε πράγματα μόνο για να βγάλετε χρήματα, απλά χρειάζεται να αγαπήσετε περισσότερο τον τόπο σας» Δημήτρης, Έλληνας «Ίσως αυτό ισχύει γενικότερα στην Ελλάδα μοιάζει οι άνθρωποι να μη γνωρίζουν την αξία αυτού που έχουν αυτό που βλέπω περπατώντας στην Άνδρο είναι πως υπάρχει ένα καταπληκτικό τοπίο μια καταπληκτική φύση κι οι άνθρωποι πετούν σκουπίδια αυτό με στενοχώρησε πολύ, πιστεύω πως θα πρέπει να εκτιμήσετε περισσότερο αυτό που έχετε δεν θα πρέπει να το θεωρείτε δεδομένο αυτό πιστεύω», Annia, Κροατία. Τουρισμός & πεζοπορικός τουρισμός στην Άνδρο - Προβολές στο μέλλον Προβάλω στο μέλλον.ίσως σε μια δεκαετία ίσως σε δύο Καταθέτω ένα όραμα που εύχομαι ολόψυχα να το αγκαλιάσει και να το ενστερνιστεί ένα δημιουργικό τμήμα της κοινωνίας της Άνδρου Τι υπάρχει ; Ένα καλοσυντηρημένο δίκτυο πεζοπορικών διαδρομών της Άνδρου που ξεπερνά σε έκταση τα 300 χλμ. Κάθε διαδρομή διαθέτει τη «μικρή» της σήμανση με αρίθμηση, ξύλινες πινακίδες κατευθύνσεων και σημείων ενδιαφέροντος αναδεικνύοντας μοναδικά μνημεία του νησιού, γεφύρια, ξωκλήσια, κρήνες, κονάκια με πεσούς, λιοτρίβεια, αρχαιολογικούς χώρους, παραλίες, πύργους, νερόμυλους.και πολλά άλλα. Ενημερωτικοί πίνακες βρίσκονται στις κεντρικές εισόδους και κόμβους των διαδρομών με χάρτες και πληροφορίες για τις επιλογές μετακίνησης και τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Ο επισκέπτης περιπατητής φτάνει με το βαπόρι για να μείνει στην Άνδρο 2 εβδομάδες. Προτιμά να έρθει μεταξύ Απριλίου και Ιουνίου και Σεπτέμβριου και Δεκεμβρίου γιατί τότε απολαμβάνει δροσιές, χρώματα και νερά και μπορεί ακόμη να κολυμπήσει. Κάθε μέρα περπατά σε άλλα μέρη του νησιού κι απολαμβάνει μικροκλίματα και μοναδικότητες διαβαίνοντας από βουνοκορφές, κοιλάδες και παραλίες της Άνδρου. Περπατά λιθόκτιστους δρόμους, γαιδουρόδρομους και γιδόστρατα, περνά γεφύρια και ποταμούς συνεχούς ροής, καταρράκτες και πολυάριθμες ρεματιές, περνά μέσα από δάση δρυός, πρίνων, πλατάνων. Ελπίζει πως θα είναι τυχερός και θα δει σπάνια και ενδημικά είδη φυτών της Άνδρου, τον προστατευόμενο σπιζαετό, τους μαυροπετρίτες και δεκάδες άλλα μικρόπουλα που ζουν και περνούν από την Άνδρο. Έχει ικανοποιητικές επιλογές για διανυκτέρευση κατά μήκος των μονοπατιών. Ξεκινά από το Μακροτάνταλο τα πρώτα βράδια, επιλέγοντας μεταξύ Βαριδιού, Χαρτών, Αμολόχου, Φελού και Μερμηγκιών. Περνά και μένει Γαύριο Άνω Γαύριο, Άγιο Πέτρο, Βιτάλι, Γίδες, Ατένη, Μπατσί Κατάκοιλο, Απροβάτου, Παλαιόπολη, Άρνη, Ρέματα. Ακολουθεί η περιοχή της Χώρας, Βραχνού, Λιβάδια, Υψηλού,
Λάμυρα, Μένητες, Μεσαριά, Αλαδινού, Φάλικα, Κουρέλι, Σασά, Αλάδου, Ζαγανιάρης. Πιτροφός, Στραπουργιές, Αποίκια, Κατακαλαίοι και Βουρκωτή. Ακολουθεί το Κόρθι. Συνετί, Έξω και Μέσα Βουνί, Γιαννισαίο, Λαρδιά, Ρωγό, Όρμος, Πίσω Μεριά, Νιόνας, Κόρθι, Αηδόνια, Καππαριά, Στενό. «Μικρή» σήμανση «Μεσαία» σήμανση Πρόσφατες σημάνσεις μας σε Μπατσί (αριστερά) και Άνω Άγιο Πέτρο (δεξιά) Ο χρόνος δεν του φτάνει να γευτεί τον πλούτο της φύσης, τις ιστορίες των ανθρώπων, τα μνημεία. Κάθε απόγευμα ξαποσταίνει στο εστιατόριο του χωριού που φτάνει δοκιμάζοντας τα τοπικά πιάτα που διαφέρουν κάπως από περιοχή σε περιοχή, αλλιώς τα Αρβανίτικα, αλλιώς τα Χωραϊτικα, αλλιώς τα Κορθιανά, καμωμένα πάντως με τα ντόπια άφθονα υλικά της Ανδριακής γης. Φεύγοντας έχει τη δυνατότητα να προμηθευτεί τοπικά προϊόντα απ το μαγαζάκι του χωριού όπου σερβίρονται ροφήματα από δεκάδες τοπικά βότανα και ποικιλίες ντόπιων τυριών, αλλαντικά, κρασί, ρακί και γλυκά του κουταλιού από τα φρούτα κάθε εποχής, ξηρούς καρπούς Άνδρου, ποικιλίες τουρσιών, σαπούνια, λάδι, μέλι,. Στο τέλος των δύο εβδομάδων περιήγησης στην Άνδρο έχει επισκεφθεί κι έχει ξεναγηθεί στους 4 οργανωμένους αρχαιολογικούς χώρους της Άνδρου, στην Υψηλή, την Παλαιόπολη, το Στρόφιλα, τη Ζαγορά. Πέραν των τεσσάρων αστικών κέντρων του νησιού το καθένα με τις αρετές του, έχει επισκεφθεί το Κάστρο στο Μακροτάνταλο, τους μύλους στους Φρουσαίους, τον πύργο του Γιαννούλη και το αγγειοπλαστείο του Κοζανίτη στον Αμόλοχο, τον αναστηλωμένο πύργο και τα μεταλλεία του Αγίου Πέτρου, τη Μονή Σωτήρος, το πάρκο της Κανάβας στη δασωμένη Άρνη και τη βίδα του Λεμπέση, το μουσείο Εληάς στον Πιτροφό, τους πύργους στη Μεσαριά, τα γεφύρια της Στοιχειωμένης, των Αποικίων, του Αλαδινού, το σπήλαιο «Φόρος», τον πύργο του Μπίστη, τη Φάμπρικα των Στενιών, δείγματα αναστηλωμένων μύλων στο Πισκοπειό, στους Φρουσαίους, στις Στραπουργιές, στα Διποτάματα, στο Βιτάλι, το Κάτω Κάστρο, το Επάνω Κάστρο, τα μοναστήρια της Αγίας, της Παναχράντου, του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Μαρίνας, της Αγίας Ειρήνης, τους υγρότοπους και τις παρθένες παραλίες της Άνδρου. Τα μονοπάτια συντηρούν σε κάθε χωριό ντόπιοι απασχολούμενοι, ενώ υπάρχουν τοπικοί ξεναγοί που έχουν περάσει ειδική εκπαίδευση. Οι ενδομεταφορές του νησιού έχουν εξελιχθεί κι εξυπηρετούν όλο το χρόνο τα περισσότερα χωριά της Άνδρου. Διαβαίνοντας ένα χωριό ο κάθε κάτοικος ξέρει να σου πει που θα βγεις παίρνοντας
την κάθε στράτα. Οι υποδομές πολιτιστικού τουρισμού ακμάζουν, το αρχαιολογικό μουσείο της Άνδρου έχει ανακαινιστεί συμπεριλαμβάνοντας τα νέα ευρήματα του Στρόφιλα, της Παλαιόπολης, του Επάνω Κάστρου, τα πολιτιστικά δρώμενα εκτείνονται χρονικά όλους τους μήνες του έτους και εμπλέκουν ενεργά τους ντόπιους, ενώ οι εκθέσεις σύγχρονης τέχνης αποτελούν σταθερό πόλο έλξης επισκεπτών. Οι μόνιμοι κάτοικοι Άνδρου γνωρίζουν την ιστορία τους, εκτιμούν και σέβονται τον τόπο τους, την πλούσια φύση, τα ίχνη αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας αιώνων από άκρη σε άκρη του νησιού. Περπατούν οι ίδιοι και απολαμβάνουν υγεία και ομορφιά. Νιώθουν τυχεροί που ζουν εδώ. Η οικονομία της Άνδρου βασίζεται μεν στον τουρισμό αν και σημαντικά περισσότερο από τις τελευταίες 3 δεκαετίες στον πρωτογενή τομέα. Καταλαγιάζω εδώ τους οραματισμούς μου, έχοντας πλήρη συναίσθηση πως κινδυνεύω να χαρακτηριστώ ρομαντική ή μελό. Όμως στ αλήθεια ίσως αυτό που μας λείπει περισσότερο σήμερα είναι ένα δημιουργικό όραμα. Προσωπικά πιστεύω βαθιά πως είναι εφικτό. Αρκεί να το πιστέψουμε και να εργαστούμε γι αυτό. Αντί επιλόγου ευχαριστίες Κλείνω με ευχαριστίες, καταρχήν σε ανθρώπους που με ανοιχτή καρδιά και μυαλό αγκάλιασαν την προσπάθεια Andros Routes και τη βοηθούν να «ανθίσει», τον Νίκο Τριπόδη, τον Σπύρο Πολέμη, τον Γιάννη Τσεπέρκα, την Ελεονώρα Γκούμα. Τον Αλέξανδρο Μαβή συνοδοιπόρο μου στη ζωή που ανέχεται τις πολύωρες απουσίες μου, τον Γιάννη Τριδήμα που «οργώνουμε» μαζί τα βουνά της Άνδρου με μεγάλη χαρά και αδημονία, τον Παύλο Παύλου που μοιράζεται μαζί μας το ίδιο όραμα, όλους όσους βοήθησαν και βοηθούν στην έρευνα του νησιού, στις χαρτογραφήσεις δείχνοντας μονοπάτια ξεχασμένα, θαμμένα κάτω από την πλούσια βλάστηση, όλους όσους αφιέρωσαν το χρόνο τους στο να καθαρίσουν μονοπάτια μαζί μας ή μόνοι τους- αν μου δινόταν ο χώρος θα γέμιζα πολλές ακόμη σελίδες με τα ονόματα τους. Ξεχωριστές ευχαριστίες στο Νίκο Αυγουστή που είναι «γέφυρα» καλών. Ευχαριστώ τους εκδότες αυτού του περιοδικού που μοιράζονται μαζί μας την αγάπη τους για το νησί φιλοξενώντας τις ανησυχίες και τα οράματα μας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. Αναστασίου Τάσος, (2004) «Οδοιπορικό στην Άνδρο», Πολιτιστικός Περιηγητικός Οδηγός, Κυκλάδες, Πολιστική Εταιρεία Αρχιπέλαγος 2. Δαουτόπουλος Γ. (2004), «Κοινωνιολογία της Ανάπτυξης», Θεσσαλονίκη 3. Karayiannis O., Iakovidou O., Tsartas P., (2013), Historic, Symbolic Aspects and Policy Issues of the Second Home Phenomenon in the Greek Tourism Context : The Cyclades Case Study, in Rocca Z (Ed.), Second Home Tourism in Europe Lifestyle Issues and Policy Responses, Ashgate Publications, UK, pp. 201-235 4. Mathieson A, Wall G., (1982) Tourism: economic, physical and social impacts. UK: Longman 5. Priestley G.K., Edwards J.A., Coccossis H., (1996), Sustainable Tourism? European Experiences, CAB International, London 6. Richards G., Hall D., (2000), Tourism and Sustainable Community Development, Routledge, London 7. Smith L. Valene, Eadington R.William, (1992), Tourism Alternatives : Potentials and problems in the development of tourism, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 8. Urry J. (2007), Mobilities, Polity Press, Cambridge, UK