Η εικόνα του Εβραίου στη νεοελληνική δραματουργία

Η εικόνα του Εβραίου στη νεοελληνική δραματουργία Έφη Βαφειάδη Στην, εκ των πραγμάτων, σύντομη αυτή εργασία μου, θα εξετάσω την παρουσία του Εβραίου ως θεατρικού χαρακτήρα στη νεοελληνική δραματουργία. Τα ερωτήματα στα οποία καλούμαι να δώσω απάντηση είναι: α) αν και γιατί χρησιμοποιείται ο Εβραίος ως το στερεότυπο του Ξένου/Έτερου και β) πώς παρουσιάζεται το φυλετικό στερεότυπο, αν, δηλαδή, και σε ποιο βαθμό, επιχειρείται από τους συγγραφείς η συμβολή στην διάδοση του αρνητικού εβραϊκού στερεότυπου (της Εβραίας μάγισσας, του Εβραίου τσιφούτη, του δειλού Εβραίου) ή στην ανατροπή του. 1 Αντικείμενο της έρευνας είναι μόνον οι Εβραίοι θεατρικοί χαρακτήρες που συναντάμε στα κείμενα της νεοελληνικής δραματουργίας: δεν ασχολήθηκα καθόλου με αναφορές/υπαινιγμούς είτε στην εβραϊκή κοινότητα είτε στο Ολοκαύτωμα, όταν προέρχονται από άλλους χαρακτήρες θεατρικών έργων, καθώς μια τέτοια έρευνα θα μπορούσε να ολοκληρωθεί αποτελεσματικά μόνο μέσα από ένα ερευνητικό πρόγραμμα. Δεν αποτελούν, επίσης, αντικείμενο της μελέτης μου οι Εβραίοι-ιστορικά πρόσωπα που συναντώνται σε νεοελληνικά δραματικά κείμενα του Καζαντζάκη (Χριστός), του Μελά (Ιούδας), του Σικελιανού (Χριστός στη Ρώμη), του Τερζάκη 2 (Θωμάς ο Δίψυχος) 3 ή του Νότη Περγιάλη (Ο Άιχμαν κι ο παπαγάλος). Δεν ενδιαφέρθηκα, επίσης, ούτε για το μουσικό θέατρο ή το θέατρο σκιών ούτε για τυχόν διασκευές μυθιστορη- 1 Βλ. μεθοδολογική ανάλυση του θέματος στο: Οικονόμου - Αγοραστού Ιωάννα, Εισαγωγή στη συγκριτική στερεοτυπολογία των εθνικών χαρακτηριστικών στη λογοτεχνία, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1992, κυρίως σ. 78 κε. και 86 κε. 2 Στην κωμωδία τού Τερζάκη Νύχτα στη Μεσόγειο (1957), Εβραίος είναι ένας εκ των τεσσάρων ελασσόνων ρόλων των Εμπόρων (Ισπανός, Σαρακηνός, Βενετσάνος, Εβραίος). Στο ίδιο έργο, πρότυπο για το ρόλο του τοκογλύφου Καματερού «στάθηκε ο Εβραίος έμπορος-τοκογλύφος Ματτέος Καφούρης, πρόσωπο του Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, που ήταν εξίσου παραδόπιστος και προδότης της πατρίδας του», βλ. Ηρακλή Χατζηιωνίδη, Ο Άγγελος Τερζάκης ως δραματουργός, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Θεάτρου Σχολής Καλών Τεχνών, Θεσσαλονίκη, 2006. 3 Επίσης: Σαμψών και Δαλιδά. Τραγωδία εις πέντε πράξεις υπό Κωνστ. Χρ. Βερσή, βραβευθείσα εν τω Βουτσιναίω ποιητικώ διαγωνισμώ του 1875, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφ. Ιω. Κουβέλου και Τρίμη, 1875. 1

μάτων. 4 Ας σημειωθεί, ακόμη, ότι η παρούσα εργασία περιορίζεται στην εξέταση κειμένων που έχουν δει τα φώτα της σκηνής αν και, για δύο περιπτώσεις, χρειάστηκε να παραβώ αυτόν τον κανόνα. Η «Οβρία» του Αντωνίου Μάτεση (1794-1875): το στερεότυπο και η ανατρεπτική λειτουργία του. Η διασημότερη, νομίζω, εβραϊκή μορφή της νεοελληνικής δραματουργίας, παραμένει εδώ και πάνω από 150 χρόνια η Οβρία, που εμφανίζεται στον Βασιλικό του Αντωνίου Μάτεση (1829/30). Δουλοπρεπής, παρακλητική, κόλακας, κωμική με τις επαναλήψεις λέξεων και φράσεων, η γριά Μαντζαρντό εκμεταλλεύεται την αφέλεια της αρχόντισσας Ρονκάλαινας, επιχειρώντας να εξασφαλίσει καλό μεροκάματο για τα μαγικά γιατροσόφια της: «θέλουν ακριβά» οι κατάλληλες γυναίκες που θα παγιδεύσουν «γάτα πρώτη φορά γκαστρωμένη» κλπ., 5 προκειμένου να επιτευχθεί η ποθούμενη αποβολή ενός ανεπιθύμητου εμβρύου. Η Οβρία είναι πρόσωπο χωρίς ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά, και αποτελεί, ασφαλώς, ένα εβραϊκό στερεότυπο. Ο Βασιλικός γράφτηκε μεταξύ 1829-1830, εποχή κατά την οποία η Επτάνησος βρισκόταν υπό την αγγλική προστασία, το έργο όμως διαδραματίζεται στη Ζάκυνθο του 1712, εποχή κατά την οποία η Επτάνησος βρισκόταν υπό την ενετική κυριαρχία. Το γεγονός ότι ο Μάτεσης «προβάλλει ιδέες του καιρού του, επαναστατικά προοδευτικές, σε μια εποχή αισθητά παλαιότερη» 6 ερμηνεύεται από τον Άγγελο Τερζάκη μόνον ως διάθεση να προσδοθεί στο έργο ένα «δραματικό σφρίγος», καθώς «στα 1712 η φεουδαρχία βρίσκεται σε πλήρη ακμή, τα θεμέλιά της δεν τρίζουν ακόμα». 7 Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, το έτος 1712 επιλέχτηκε επειδή ακριβώς εκείνο τη χρονιά διαδραματίστηκαν στη Ζάκυνθο τα «εβραϊκά», 8 πογκρόμ, δηλαδή, εναντίον της εβραϊκής κοινότητας μετά από «συκοφαντία αίματος». 9 4 Ενδεικτικά θυμίζω την περίπτωση της Άλις, ηρωίδας του διασκευασμένου σε θεατρικό έργο Τρελαντώνη της Πηνελόπης Δέλτα. Παίχτηκε στην Αθήνα, κατά τη διάρκεια της θεατρικής περιόδου 2009/2010. 5 Αντώνιος Μάτεσης, Ο Βασιλικός, εισαγωγή Άγγελου Τερζάκη, Ερμής, σειρά «Νέα Ελληνική Βιβλιοθηκη», Αθήνα, 1981, σ. 45. ό.π., σ. ιγ. 6 Άγγελος Τερζάκης, «Ένα προφητικό έργο», εισαγωγή στο: Αντώνιος Μάτεσης, Ο Βασιλικός, 7 Ό.π. 8 Βλ. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος στον κυκλώνα του αντισημιτισμού. Η συκοφαντία για το αίμα του 1891, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε, Αθήνα, 2006. Των εβραϊ- 2

«Συκοφαντίες αίματος εμφανίζονταν με μεγάλη συχνότητα στο διάστημα των τριών τελευταίων δεκαετιών του 19 ου αιώνα και απασχόλησαν διά μακρών τον ελληνικό και τον ξένο ημερήσιο τύπο της εποχής», γράφει η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. «Τα επεισόδια ακολουθούσαν ένα στερεότυπο σχήμα δράσης», και συνεχίζει: Την αφορμή έδινε η ανεύρεση ενός πτώματος παιδιού, λίγο πριν από το Πάσχα, ωστόσο αργότερα αποδεικνυόταν ότι ήταν θύμα ατυχήματος. Διαδίδονταν φήμες ότι οι δράστες είναι Εβραίοι. Ακολουθούσαν καταγγελίες και επιθέσεις εναντίον τους. Πολλά επεισόδια κατέληγαν σε δίκη, στην οποία σημαντικό ρόλο έπαιζαν οι ιατροδικαστές που διενεργούσαν τη νεκροψία. Όσες φορές πραγματοποιήθηκε τέτοια δίκη, οι κατηγορούμενοι Εβραίοι αθωώθηκαν. Όμως το αντίπαλο μέρος υποστήριζε ότι η αθώωση των δραστών οφειλόταν στην εξαγορά των γιατρών και των δικαστών από τους ισχυρούς Εβραίους τραπεζίτες [ ]». 10 Πολλές φορές αυτές οι συκοφαντίες οδήγησαν σε λαϊκές εξεγέρσεις εναντίον των Εβραίων, σε προπηλακισμούς και στη λεηλασία των περιουσιών τους. Στον ελλαδικό χώρο, οι γνωστότερες τέτοιες εξεγέρσεις είναι εκείνη του 1712 στην Ζάκυνθο, 11 και εκείνη του 1891 στην Κέρκυρα, που μεταφέρθηκε αμέσως και στη Ζάκυνθο. 12 Έτσι, ο Μάτεσης, τοποθετώντας τη δράση του έργου του στα 1712, δίνει την ευκαιρία στην Εβραία Μπαντζαρντό (η οποία, αν και δις κατονομάζεται από την κών του 1891 στην Κέρκυρα προηγήθηκαν οι συκοφαντίες του 1712 στη Ζάκυνθο και του 1880 και 1881 στην Αλεξάνδρεια. Για τη λογοτεχνική αναπαράσταση των "εβραϊκών"» βλ. σ. 97-121. 9 «Η Ζάκυνθος φέρει έντονα τα ίχνη της εβραϊκής παράδοσης. Το 1522 ζούσαν στο νησί 30 ε- βραϊκές οικογένειες και λειτουργούσε μία Συναγωγή. Μέχρι το 1712, η Κοινότητα είχε δύο Συναγωγές: την "Ζακυνθινή" και την "Κρητική", η οποία πήρε το όνομά της από τους Εβραίους της Κρήτης που εγκαταστάθηκαν στο νησί μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς, το 1669[ ] Σήμερα δεν υφίσταται πια Κοινότητα.» Οι πληροφορίες από τον ιστότοπο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου: <http://www.kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=287&itemid=113 [1/9/2010]> 10 Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «"Διά τον φόβον των Ιουδαίων": παιδοκτονία, καννιβαλισμός και έμφυλος λόγος. Ένα σενάριο για τη Μαρία Π. Μηχανίδου», στο: Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Σοκόλης, Αθήνα 2005, σ. 25-43, ειδ. σ. 27. «Η δοξασία ότι η θυσία αίματος είναι έθιμο των Εβραίων έχει μακρά ιστορία στην Ευρώπη. Η πρώτη κατηγορία για τελετουργική θυσία παιδιού με δράστες Εβραίους πρωτοεμφανίστηκε το 1144 στο Norwich της Αγγλίας [ ]», ό.π., σ. 31. 11 Με υποτιθέμενο θύμα τον πεντάχρονο Ιωάννη Ζερβό, ο οποίος είχε πεθάνει από πνιγμό. Μετά από τα γεγονότα, οι αρχές απαγόρευσαν στους Εβραίους να κατοικούν έξω από το γκέτο. 12 Πρόκειται για το πογκρόμ εναντίον των Εβραίων, το Πάσχα του 1891, που αφορμήθηκε από την προκατάληψη των κατοίκων σχετικά με τις υποτιθέμενες ανθρωποθυσίες που τελούσαν οι Εβραίοι. Η εξέγερση είχε ξεκινήσει στην Κέρκυρα όπου, όταν βρέθηκε νεκρό ένα νεαρό κορίτσι, όλοι θεώρησαν ότι ήταν Εβραιοπούλα, για ν αποκαλυφθεί στο τέλος ότι ήταν Ελληνίδα ονόματι Μαρία Δεσύλα. Για την εξιστόρηση των «Εβραϊκών» του 1891 και την ένταξή τους στα κοινωνικοπολιτικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα της εποχής, βλ. αναλυτικά Ευτυχία Δ. Λιάτα, ό.π. 3

Ρονκάλαινα, προσφωνείται κυρίως με τη λέξη «Οβρία» από αυτήν, 13 ) να περιγράψει ακροθιγώς τη φρίκη που έζησε ακριβώς εκείνο το συγκεκριμένο χρόνο η εβραϊκή κοινότητα της Ζακύνθου. Κι έτσι ο αναγνώστης/θεατής του Βασιλικού, ενώ από τη μια πλευρά πληροφορείται (ή αναθυμάται) τις παλιές βιαιότητες, συγχρόνως, όταν η Ο- βρία παραπονείται ότι «μας πειράζουν τους δύστυχους, μας πειράζουν», 14 βλέπει σ αυτήν όχι τόσο το αρνητικό στερεότυπο όσο ένα θύμα και ένα προϊόν των κοινωνικών προκαταλήψεων και αδικιών. Εξάλλου, το σύνολο αυτού του θεατρικού έργου μάς επιβάλλει την περίσκεψη πάνω στις ιδέες του διαφωτισμού. Ο Μάτεσης, υιοθετώντας το στερεότυπο της Εβραίας μάγισσας 15 και αποδίδοντάς της τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν, ναι μεν δεν αλλοιώνει το στερεότυπο αλλά το χρησιμοποιεί με ευφυή τρόπο ώστε ο αναγνώστης ή ο θεατής του Βασιλικού να μην παρασυρθεί από το προφανές αλλά να προσλάβει, αντιστρόφως, το λανθάνον νόημα. Κλασικά ρατσιστικά στερεότυπα Είναι παγκοίνως γνωστή η προσωνυμία «τσιφούτης» που έχει αποδοθεί στους Εβραίους. 16 Ο Ζακυνθινός Διονύσιος Ρώμας (1906-1981) αναπαράγει, χωρίς αποχρώσεις ή ενδοιασμούς, το κλασικό στερεότυπο του τσιγκούνη τοκογλύφου και εκμεταλλευτή Εβραίου 17 σε δυο θεατρικούς χαρακτήρες ισάριθμων έργων, τα οποία, μάλιστα, έχουν παρουσιαστεί, στο παρελθόν, από το Εθνικό Θέατρο. 18 Ο τοκιστής Σαμουλής στο ρομαντικό δράμα Ζακυνθινή Σερενάτα (1938) είναι ένα πρωταγωνιστικό σ. 3. 13 Στα «Πρόσωπα του δράματος» προσδιορίζεται ως «Μια Οβρία (Εβραία)», Ο Βασιλικός, ό.π., 14 Ο Βασιλικός, ό.π., σ. 46. 15 Οι Εβραίοι είχαν κατηγορηθεί για εφαρμογή μαγείας ήδη πριν από τα χριστιανικά χρόνια. Βλ. Edward Peters, The magician, the witch, and the law, (Middle Ages Series), University of Pennsylvania Press, 1978, σ. 13. 16 Από την τουρκική λέξη çιfιt που η αρχική της σημασία ήταν Εβραίος. Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Διαδικτυακή Πύλη για την ελληνική γλώσσα) ο ορισμός: τσιφούτης άνθρωπος πολύ φιλάργυρος και συμφεροντολόγος που εκμεταλλεύεται αυτούς που τον έχουν ανάγκη. Στο διαδικτυακό τόπο http://www.slang.gr/ η λέξη Εβραίος μεταφράζεται ως «τσιγκούνης, σπαγγοραμμένος» και η λέξη κατηγοριοποιείται στο ρατσιστικό λεξιλόγιο. 17 Στα Documents inédits relatifs à l'histoire de la Grèce au Moyen Âge publiés sous les auspices de la Chambre des députés de Grèce, Documents inedits relatifs a l'histoire de la Grece au Moyen Age, Paris, Maisonneuve et Cie,1880-1890, τ. 5, ο Κωνσταντίνος Σάθας αναφέρει πως με απόφασή της η Ενετική Κυβέρνηση της Ζακύνθου απαγόρευσε στους Εβραίους να δανείζουν με τόκο μεγαλύτερο του 15 % (μετά από αίτηση των κατοίκων της Ζακύνθου, 26 Αυγούστου 1557). Αναφέρεται από τον Καρρέρ, ό.π., σ. 102-103. 18 Η Ζακυνθινή Σερενάτα ανεβάστηκε σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη το 1938. Ο Καζανόβας στην Κέρκυρα, γραμμένο το 1958, ανεβάσστηκε σε σκηνοθεσία Ντίνου Δημόπουλου το 1978. 4

πρόσωπο που η συμπεριφορά του έχει αρνητικές συνέπειες στην εξέλιξη του ειδυλλίου μεταξύ ενός Χριστιανού και μιας Εβραίας. Αυτό το έργο δραματοποιεί τον υποτιθέμενο έρωτα ενός υπαρκτού προσώπου, του κουρέα/λογοτέχνη Ιωάννη Τσακασιάνου (1853-1908). Ο Τσακασιάνος είναι ερωτευμένος με την Έμμα, την Εβραιοπούλα, η οποία είναι πρόθυμη ν αλλαξοπιστήσει προκειμένου να ζήσει με τον αγαπημένο της, ακολουθώντας, φυσικά, τη ρομαντική παράδοση. Το έργο, έμμετρο και σε 15σύλλαβο, μοιάζει να ξεπήδησε από το 19 ο αιώνα, ιδίως στη σκηνή του θανάτου τής εξιδανικευμένης ηρωίδας. Από την άλλη πλευρά, ο τοκιστής Μεσσέρ Σαμουλής στην κωμωδία Ο Καζανόβας στην Κέρκυρα 19 είναι πρόσωπο δευτεραγωνιστικό, προορισμένο να αναδείξει πλευρές της ζωής του κεντρικού χαρακτήρα. Ένα στοιχείο διαδεδομένου εβραϊκού στερεότυπου είναι και η δειλία. Η δειλία χαρακτηρίζει δύο δευτερεύοντα πρόσωπα, τους φοβιτσιάρηδες κωμικούς υπηρέτες Αβραμή και Μανασή στο έργο Ραχήλ του Ξενόπουλου, έργο για το οποίο στη συνέχεια θα γίνει εκτενέστερος λόγος. Ο Ξενόπουλος κατηγορήθηκε για την στερεοτυπική παρουσίαση των δύο υπηρετών και έδωσε σχετικές εξηγήσεις: παραδέχτηκε ότι τα πρόσωπα «παρουσιάζονται μεν επί το υπερβολικότερον βοηθούντων και των κωμικών», προτρέποντας, ωστόσο, τον αναγνώστη του να παραδεχτεί, με τη σειρά του, ότι οι δυο αυτοί συνιστούν τον «τύπο του κοινού Εβραίου, τον οποίον αιώνες σκληρών διωγμών έχουν καταστήσει δειλόν και κυριολεκτικώς ψοφοδεή». 20 Ο Ξενόπουλος δικαιολογεί την τυποποίηση επιστρατεύοντας την αισθητική του ρεαλισμού: «Δεν είναι ανάγκη να ορκισθώ ότι [ ] τους Εβραίους αυτούς τους αντέγραψα από την ζωήν!» 21 Αρκετά χρόνια μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο και την εξόντωση των Εβραίων, θα συναντήσουμε μια διαφορετική προσέγγιση του κλασικού στερεότυπου του 19 «Η απόδραση από την άβολη πραγματικότητα του 20 ου αιώνα προς τη δήθεν ειδυλλιακή ε- ποχή των βενετοκρατούμενων Εφτανήσων ή της ρομαντικής παλιάς Αθήνας είναι μια από τις απωθητικότερες υπεκφυγές μιας ορισμένης νεοελληνικής γενιάς και τάξης», Θόδωρος Κρητικός [Χατζηπανταζής], "Ο Καζανόβας στην Κέρκυρα" του Διονύση Ρώμα. Εθνικό Θέατρο, Ακρόπολις, 08/02/1978. Επίσης, Βλ. και Γεωργουσόπουλος Κώστας, «Ελληνικό ροκοκό», Κλειδιά και κώδικες θεάτρου ΙΙ - Ελληνικό θέατρο, Αθήνα, Εστία, 1984, σ. 233-236. 20 Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Θεατρικαί σελίδες. Κατά Ραχήλ», Αθήναι, 24/07/1909. Πρόκειται για απάντηση-σχολιασμό σε κείμενο που δημοσιεύθηκε από την Ραχήλ Σαμουηλίδου αναφορικά με το θεατρικό έργο του Ξενόπουλου. Το κείμενο του Ξενόπουλου δημοσιεύθηκε σε δύο συνέχειες, 23 και 24 Ιουλίου. Στο πρώτο μέρος, ο Ξενόπουλος υπερασπίζεται το έργο του έναντι των όποιων επικριτών του. Στο δεύτερο μέρος, απαντά στην Σαμουηλίδου, της οποίας το κείμνο, δυστυχώς, δεν στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί. Στο αρχείο του ΕΛΙΑ με τίτλο «Τα εβραϊκά ονοματεπώνυμα στην Ελλάδα από το αρχείο του Ιωσήφ Σιακκή», <http://www.elia.org.gr/pages.fds?pagecode=17.20&langid=1 [1/9/2010]>, εντοπίστηκε το ονοματεπώνυμό της με τα στοιχεία «Τρίκαλα, (?-1918)». 21 Ό.π. 5

τσιγκούνη, απάνθρωπου και εκμεταλλευτή Εβραίου στο έργο του ηθοποιού Δημήτρη Χορν 22 Η καλή καρδιά της Ελεονόρας, που παίχτηκε το 1969. 23 Εδώ, ο ευγενικός αλλά άτυχος Σίμων υπέγραψε συμβόλαιο με δύο Εβραίους επιχειρηματίες, τον Σμα και τον Πατέρα του, αναλαμβάνοντας την υποχρέωση συγγραφής και παρουσίασης μιας κοινωνικού περιεχομένου τηλεοπτικής εκπομπής, στην οποία θα εμφανιζόταν μεταμφιεσμένος σε σεβάσμια ηλικιωμένη γυναίκα, με το όνομα Ελεονόρα. Το δρακόντειο συμβόλαιο κατέστησε τον κεντρικό χαρακτήρα θύμα εκμετάλλευσης των δύο επιχειρηματιών. Η επιλογή της εβραϊκής εθνικότητας στα πρόσωπα των επιχειρηματιών α- ξιοποιεί, βεβαίως, το γνωστό στερεότυπο, αλλά διακρίνει κανείς στο έργο τη σαφή επιρροή (αν όχι μίμηση) του σαιξπηρικού Εμπόρου της Βενετιάς: όταν ο Σίμων ξεστομίσει τη λέξη «παλιοεβραίοι», ο Πατέρας θα ξεσπάσει: Τι θα πει αυτό, για εξήγησέ το μου Εσείς δουλειές δεν κάνετε; Δεν έχετε συμφέροντα, δεν πολεμάτε γι αυτά Δε ρουφάει ο ένας τον ιδρώτα του αλλουνού; Δεν ποθείτε τον αφανισμό του πλησίον σας για το ατομικό σας νιτερέσο; Τι έχετε κρατήσει από το λόγο Του για πες μου. Σας δίδαξε να πατάτε τους όρκους σας... να λέτε ψέματα να μην έχετε τιμή; Αν εμείς ζήσαμε ορφανοί, χωρίς πατρίδα, τόσους αιώνες, εσείς αφήσατε ορφανό Εκείνον που σταυρώθηκε για σας 24 Μπορεί να εικάσει κανείς ότι η χρήση της εθνικότητας, σε αυτήν την περίπτωση, οφείλεται μάλλον στην επιθυμία του συγγραφέα να οδηγηθεί στην προαναφερθείσα σκηνή. Εξάλλου, στα χέρια του Δημήτρη Χορν, το στερεότυπο μεταβάλλεται: ο εκμεταλλευτής Εβραίος γίνεται συμπαθής. Το πράγματι απολαυστικό κωμικό ζευγάρι των δύο Εβραίων επιχειρηματιών δίνει την ευχάριστη λύση στο έργο, αποδεικνύοντας στην πιστή υπηρέτρια του Σίμωνα ότι «δεν είναι τυχαίο που λένε πως οι Εβραίοι είναι πανέξυπνοι. Είναι και παραείναι». 25 Πρέπει να τονιστεί ότι στον κατάλογο των προσώπων δεν προσδιορίζεται η εθνοτική ιδιότητα των προσώπων, αλλά ορίζονται ως Σαμ και Πατέρας, 26 προέχει, δηλαδή, η μεταξύ τους συγγενική σχέση και όχι η ταυτότητά τους. 22 Κατά το ένα τέταρτο Εβραίου, ως εγγονού του Αυστροεβραίου Δημητρίου Χορν. Σύμφωνα με την πληροφορία μου έδωσε ο αδελφός του, Ιωάννης Χορν, η εβραϊκής καταγωγής οικογένεια των Χορν είχε ασπαστεί τον χριστιανισμό ήδη κατά τον 18 ο αιώνα. 23 1968-69, Θέατρο Βρετάνια, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Χορν. Το έργο παρουσιάστηκε ως έργο αγγλικό, με το ψευδώνυμο J. Cromstile στο όνομα συγγραφέως. 24 Στον τόμο: Δημήτρης Χορν, Ο ανθρωπάκος - Η καλή καρδιά της Ελεωνόρας, Καστανιώτης, Αθήνα, 1999, σ. 205-206. 25 Ό.π., σ. 241. 26 Στη βιβλιογραφία συναντούμε συνήθως το εβραϊκό ζεύγος πατέρα-κόρη, βλ. ενδεικτικά: Ε- βραίος της Μάλτας του Μάρλου, Έμπορος της Βενετίας του Σαίξπηρ, Ιβανόης του Γουώλτερ Σκοτ, Μάγδα Η Εβραία του Πολύβιου Δημητρακόπουλου. 6

Κλείνοντας την περί στερεοτύπων ενότητα, θα πρέπει να αφιερώσουμε μια παρένθεση στην περίπτωση της Μαρίας Μηχανίδου. Κείμενα αυτής της συγγραφέως δεν ανεβάστηκαν ποτέ στο θέατρο, κατά συνέπεια το έργο της δεν θα έπρεπε να μας απασχολεί εδώ. Αξίζει όμως να γίνει μια σύντομη αναφορά σε αυτό, και τούτο, όχι επειδή απλώς χρησιμοποιεί στερεότυπες περί Εβραίων αντιλήψεις αλλά επειδή στο έργο της σημειώνεται η μόνη αντισημιτική κορόνα του νεοελληνικού θεάτρου. 27 Στο θεατρικό Ο ψευδοϊερεύς Ιουδαίος (1886) παρουσιάζει έναν εγκληματία Εβραίο ιερέα στο έργο Η ανθρωποθυσία παρά τοις Ιουδαίοις (1891), χρησιμοποιεί ως υλικό της ένα επεισόδιο συκοφαντίας αίματος που συνέβη στην Αλεξάνδρεια, το 1880. Στην «Εισαγωγή» της χρησιμοποιεί στοιχεία από το βιβλίο του Γάλλου αντισημίτη Edouard Drumont La France juive, και ο Δημήτριος Κορομηλάς, στο άρθρο του «Ο αντισημιτισμός εν Ελλάδι», θα χαρακτηρίσει τη Μηχανίδου Ελληνίδα Δρυμόν. 28 Η περίπτωση του Γρηγορίου Ξενόπουλου.Από τη Ραχήλ στη Μεγάλη περιπέτεια. Η Ραχήλ παίχτηκε το 1909 από το θίασο της Κυβέλης. Ανήκει στα λιγότερο γνωστά έργα του Ξενόπουλου, καθώς δεν είχε τη σκηνική τύχη άλλων έργων τού συγγραφέα πριν δυο χρόνια, ωστόσο, ανεβάστηκε στην Αθήνα από το Εθνικό Θέατρο. 29 Το έργο διαδραματίζεται το έτος 1891, την εποχή των «εβραϊκών» της Ζακύνθου. 30 Ο Ξενόπουλος στην έκδοση του έργου του σημείωνε: «Η υπόθεσις αυτού του 27 Η Μηχανίδου (1855; -) συνέγραψε τα θεατρικά έργα: Ο προδότης ιερεύς τραγωδία εις πέντε πράξεις, Αλεξάνδρεια, 1874 (και δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση με τίτλο Ο ψευδοϊερεύς Ιουδαίος, πρωτότυπον δράμα εις πράξεις πέντε, Αθήνα, 1886: στη δεύτερη εκδοχή, ο εγκληματίας είναι Εβραίος) Η εσχάτη ένδεια, η ελληνική αριστοκρατία και ο βρυκόλακας, δράμα απολήγον εις κωμωδίαν, Αλεξάνδρεια, 1879 Νέα εφεύρεσις γάμου, κωμωδία πρωτότυπος εις πράξεις τρεις, Κωνσταντινούπολη, 1881 Η ανθρωποθυσία παρά τοις Ιουδαίοις, δράμα απολήγον εις κωμωδίαν, εις πράξεις πέντε, εις τεύχη δύο, Αθήνα, 1891. Έγραψε και τα πεζά Τα φάσματα της Αιγύπτου (1878) και Η ωραία Οθωμανίς (1888). Για το έργο της έγραψαν: Ντενίση Σοφία: «Οι λόγιες ελληνίδες στα χρόνια του ελληνικού ρομαντισμού (1830-1880)», Διαβάζω, αρ. 339, Ιούλιος 1994, σ. 9-17 και «Μαρία Π. Μηχανίδου» στο: Η παλαιότερη πεζογραφία μας Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τ. Ε (1830-1880), σ. 240-251, Σοκόλης, Αθήνα,1996, καθώς και η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου: «"Διά τον φόβον των Ιουδαίων"», ό.π. 28 Εφημερίς, 10/04/1891 (=Αμπατζοπούλου, ό.π., σ. 43). Το γεγονός ότι η Μηχανίδου έφθασε στα δικαστήρια με τον Ραββίνο, στάθηκε αφορμή για τον Τιμολέοντα Αμπελά (1849-1926) να συγγράψει το δοκίμιό του «Οι Εβραίοι και η περί αυτών πρόληψις εν τη ελληνική ποιήσει», Ημερολόγιον Σκόκου, τ. 7, 1892, σ. 307-319. Λίγον καιρό αργότερα, ο Ξενόπουλος θα δημοσιεύσει, με το ψευδώνυμο Αντίλαλος, το χρονογράφημά του «Η ζωή εν Αθήναις: αντισημιτισμός» στην εβδομαδιαία Εστία, τ. 35, αρ. 12, 1893, σ. 186-188. 29 Ο Ξενόπουλος θεωρούσε αυτήν του τη «θυγατέρα» ισοδύναμη με τις άλλες δυο που είχαν μεγαλύτερη επιτυχία, τη Φωτεινή Σάντρη και τη Στέλλα Βιολάντη, βλ. «Θεατρικαί σελίδες. Κατά Ραχήλ», Αθήναι, 23/07/1909. 30 Βλ. εδώ, σημειώσεις αρ. 8 και 12. 7

έργου στηρίζεται σ έν απλό θρύλο, το πλαίσιό του όμως είναι ιστορικό» και παρέπεμπε τον αναγνώστη του στο «βιβλίον του Φρειδ. Καρρέρ Ιουδαϊσμός και Χριστιανισμός και τα εν Ζακύνθω συμβάντα κατά την Μεγάλην Παρασκευήν, εν Ζακύνθω, 1892». 31 Ο Ξενόπουλος, όμως, όπως ο ίδιος πληροφορεί, είχε υπάρξει και ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας της εν λόγω αντισημιτικής εξέγερσης. 32 Το έργο είναι ένα κοινωνικού θέματος ρεαλιστικό δράμα με ιδεαλιστικές και συμβολιστικές πινελιές. Η γοητευτική και μορφωμένη Ραχήλ Τεδέσκου συνδέεται ερωτικά με τον χριστιανό Κάρολο Δεσύλλα. Το ειδύλλιο, που έτσι κι αλλιώς σκοντάφτει στις ενστάσεις της μητέρας του Καρόλου, διακόπτεται από τον κυριολεκτικά τυχαίο θάνατο της Ραχήλ, η οποία δέχεται στο στήθος σφαίρα του αδελφού της, μια σφαίρα που προοριζόταν για τον χριστιανό εραστή της. Τα ονόματα που χρησιμοποίησε ο Ξενόπουλος στη Ραχήλ είναι ιστορικά ονόματα. Ο Τεδέσκος ήταν Ζακυνθινός Εβραίος του 18 ου αιώνα: το Πάσχα του 1760, κατασκευάστηκε στη Ζάκυνθο ανδρείκελο που παρίστανε τον Ιούδα, στο πλαίσιο του γνωστού εθίμου της καύσης του προδότη το ομοίωμα αυτό θύμιζε ιδιαιτέρως ένα γνωστό Εβραίο τοκογλύφο ονόματι Ιάκωβο Τεδέσκο. Ο Τεδέσκος προσέτρεξε στον Ενετό Προβλεπτή προκειμένου να α- φαιρεθεί πάραυτα το ομοίωμα. Ο Προβλεπτής διέταξε την αφαίρεση αλλά οι χριστιανοί, πιστεύοντας ότι αυτός δωροδοκήθηκε από τον Εβραίο, τον ανάγκασαν να τους το παραδώσει, αφού, βέβαια, λεηλάτησαν σπίτια Εβραίων. 33 Το επώνυμο Δεσύλλα είναι, επίσης, ιστορικό: Μαρία Δεσύλα ονομαζόταν η μικρή χριστιανή που εξακριβώθηκε ότι ήταν το θύμα της Κέρκυρας, ο θάνατος της οποίας είχε σταθεί αφορμή για τα ε- βραϊκά του 1891. Προφανώς ο Ξενόπουλος ήθελε, με αυτόν τον τρόπο, να υπογραμμίσει το ρεαλισμό του έργου του και να του προσδώσει κάποια ιστορική χροιά. Η παράσταση της Ραχήλ προκάλεσε την αντίδραση της Εβραίας λογίας Ραχήλ Μ. Σαμουηλίδου. 34 Η κριτικός φαίνεται πως μέμφθηκε τον Ξενόπουλο για μεροληπτική παρουσίαση της πραγματικότητας. Ο Ξενόπουλος αντέδρασε: 31 Τυπογραφείον ο Φώσκολος Σ. Καψοκεφάλου, 1891. Ο τόμος τώρα και στον ιστότοπο: <http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/6/f/a/metadata-181-0000043.tkl [1/9/2010]> 32 «Θεατρικαί σελίδες. Κατά Ραχήλ», Αθήναι, 24/07/1909. 33 Θα είχε γίνει πολύ μεγαλύτερος αναβρασμός εάν δεν είχε παρέμβει για να αποκαταστήσει την τάξη ένας άνδρας μεγάλης επιρροής, ο Ιωάννης Μακρής, βλ. Καρρέρ, ό.π., σ. 116-117. 34 Βλ. παραπάνω, σημείωση αρ. 20. 8

Η Ραχήλ είναι έργον εντελώς απρόσωπον και αμερόληπτον. 35 Δεν είναι γραμμένον ούτε από εβραϊκής απόψεως όπως η κριτική της κυρίας Ραχήλ αλλ ούτε και από χριστιανικής. Ορθόν ή λανθασμένον, αυτό είναι πάντοτε το μέλημά μου: τα έργα της τέχνης δεν τα κάμνω έργα πολεμικής. Δράμα ηθέλησα πρώτον να γράψω [ ]Ούτε τους Εβραίους ηθέλησα να στιγματίσω δι αυτού, ούτε τους Χριστιανούς διώκτας των να υπερασπιστώ. Και κανέν από τα συναφή ζητήματα δεν ηξίωσα να λύσω. Από τα γραφόμενα του Ξενόπουλου συνάγεται ότι η Ραχήλ Σαμουηλίδου ενοχλήθηκε από την επί σκηνής παρουσία ενός προσώπου όπως ο μικρότερος αδελφός της Ραχήλ, ο Αλέξανδρος, ο οποίος, χωρίς ίχνη φανατισμού, έβλεπε με καλή διάθεση το ειδύλλιο της αδελφής του και τούτο, σε αντίθεση με τη στάση του μεγαλύτερου αδελφού, του Δαβίδ, που δυσανασχετούσε έντονα. Ο Ξενόπουλος εξηγείται, δεν απολογείται: «Υπάρχουν και Εβραίοι παλικάρια, υπάρχουν και Εβραίοι φανατικοί και αφοσιωμένοι εις τα πάτρια. Όπως υπάρχουν και κοσμοπολίται, νωθροί και αδιάφοροι, ως ο Αλέξανδρος. Η κυρία Σαμουηλίδου ισχυρίζεται ότι οι περισσότεροι είναι όπως ο Δαβίδ. Εγώ ισχυρίζομαι ότι οι περισσότεροι, από τους ανεπτυγμένους τουλάχιστον, είναι όπως ο Αλέξανδρος». 36 Ωστόσο, ο Ξενόπουλος επιμένει, στο έργο του δεν υ- πάρχει «φερέλογον (porte-parole)». Όλοι, στη Ραχήλ, Χριστιανοί και Εβραίοι, «ομιλούν εκεί μέσα κατά τας ιδέας του έκαστος, την θέσιν του, την ανάπτυξίν του, το συμφέρον του, την ψυχολογικήν του στιγμήν.» 37 Και ο συγγραφέας δεν ευθύνεται για όσα διατυπώνουν οι χαρακτήρες του, την ευθύνη έχουν οι ίδιοι, εφόσον είναι αντιγραμμένοι από την ζωή. 38 Αυτό που ενδιαφέρει τον Ξενόπουλο δεν είναι τι λένε τα πρόσωπά του αλλά εάν όντως τα λένε και στη ζωή: «Χαρακτηρίζω τον Αλέξανδρον με αυτά που του βάζω εις το στόμα; Και πλάττω την ατμόσφαιραν του έργου μου, αληθινήν, όπως εις την ζωήν; [ ] Ψυχολογώ και αντιγράφω πιστώς; Αυτό είναι το ζήτημα, και αυτό μόνον θα εξήταζε μία φωτισμένη και αμερόληπτος κριτική». Πρέπει να παρατηρήσουμε, ωστόσο, ότι ο Ξενόπουλος, στο σημείωμά του, «καλοπιάνει» με μεγάλη διπλωματία την Εβραία κριτικό του. Οι «αφοσιωμένοι εις τα πάτρια» αντιπαρατίθενται σε κείνους που είναι «νωθροί και αδιάφοροι»: με τη διατύπωση αυτή, θετική για τους πρώτους, αρνητική για τους δεύτερους, ο Ξενόπουλος συμφωνεί φαινο- 35 Οι υπογραμμίσεις ανήκουν στον Ξενόπουλο. 36 «Θεατρικαί σελίδες. Κατά Ραχήλ», Αθήναι, 24/07/1909. 37 «Θεατρικαί σελιδες. Κατά Ραχήλ», ό.π. 38 Ό.π. 9

μενικά με την αξιολόγηση της Σαμουηλίδου. 39 Ωστόσο, στο έργο, η συμπάθεια του θεατή στρέφεται σαφώς προς τους δεύτερους, που δεν σκιαγραφούνται, στο πρόσωπο του Αλέξανδρου, ούτε ως νωθροί ούτε ως αδιάφοροι. Ο δε εκπρόσωπος των πρώτων, ο Δαβίδ, ο αφοσιωμένος εις τα πάτρια, συνιστά την απειλή της ευόδωσης του ειδυλλίου και αποτρέπει οριστικά την προσδοκώμενη από το θεατή αίσια έκβασή του. Ο Ξενόπουλος, προκειμένου να διαφύγει τα πυρά της Σαμουηλίδου, προτείνει μια διευρυμένη ερμηνεία του έργου του: Η φιλοσοφία και η ηθική του δράματός μου είναι πολύ, πολύ διαφορετική. [ ] Η εβραϊκή οικογένεια την οποίαν παρουσιάζω εν διωγμώ εις την Ραχήλ, δεν είναι απλώς μία εβραϊκή οικογένεια είναι η Φυλή, εν γένει, και όχι η εβραϊκή, αλλά πάσα Φυλή, παν Έθνος. 40 Αυτό που ενδιέφερε τον Ξενόπουλο ήταν να γράψει ένα δράμα, ένα άρτιο θεατρικό έργο, «αληθινό». Για να πετύχει αυτήν την αλήθεια, ο συγγραφέας αντέγραψε τα πρόσωπά του, είτε χριστιανούς είτε Εβραίους, από την ίδια τη ζωή: «Όπως τους εγνώρισα ή όπως τους αντελήφθην». Ισχυρίζεται ότι είχε γνωρίσει προσωπικώς την Ραχήλ και τον αδελφό της Δαβίδ και ότι μια συζήτηση μεταξύ τους στο έργο είναι «σχεδόν φωνογραφική». Παραδέχεται ότι είναι πρόσωπα λίγο εξιδανικευμένα, δικαιολογώντας συγχρόνως αυτήν την επιλογή ως «απαίτηση της τέχνης». Τους όρους που θέτει ο Ξενόπουλος θα τους αμφισβητούσαμε σήμερα κυρίως από άποψη αισθητική: το έργο κυμαίνεται μεταξύ ρεαλισμού και μελοδράματος, όχι μόνο επειδή τα πρόσωπα είναι «λίγο εξιδανικευμένα» όπως, ο ίδιος παραδέχεται, αλλα επειδή το έργο ακολουθεί τη ρομαντική παράδοση: από τη μια πλευρά, η ηρωίδα του ήταν πρόθυμη να βαπτιστεί χριστιανή, 41 προκειμένου να παντρευτεί τον καλό της, και από την άλλη, ο θάνατός της σφραγίζει το φινάλε του έργου. Τρεις περίπου δεκαετίες μετά την πρώτη παράσταση της Ραχήλ, ο Ξενόπουλος θα δημοσιεύσει στα Αθηναϊκά Νέα το μυθιστόρημα Μεγάλη Περιπέτεια, στο οποίο επαναλαμβάνει το μοτίβο του χριστιανού που είναι ερωτευμένος με Εβραία στη διάρ- 39 Ο Ξενόπουλος ή ειρωνεύεται ή κολακεύει σκανδαλωδώς τη Σαμουηλίδου, δεν γνωρίζω, δυστυχώς, για ποιον λόγο: φθάνει στο σημείο να αναιρέσει την πρόδηλη ερμηνεία του έργου του, όταν, συμφωνώντας μαζί της, χαρακτηρίζει «νικητή» τον φονέα της αδελφής του Δαβίδ: «Ο Δαβίδ φονεύει την Ραχήλ, η οποία ηρνήθη την φυλήν της. Εις κάθε Φυλήν, οι Δαβίδ πρέπει να είναι οι νικηταί!» 40 «Θεατρικαί σελιδες. Κατά Ραχήλ», ό.π. 41 Για το σχετικό μοτίβο, βλ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ο άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία: Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα, 1998, passim. Βλ. παραπάνω και την περίπτωση της Ζακυνθινής Σερενάτας του Ρώμα. 10

κεια των Εβραϊκών του 1891. 42 Πρόκειται για κείμενο γραμμένο στη δημοτική με πολλά ιδιωματικά ζακυνθινά στοιχεία στη γλώσσα των διαλόγων, κείμενο που ζωντανεύει με ρεαλισμό την κοινωνία της Ζακύνθου του τέλους του 19 ου αιώνα. Εδώ, τόσο οι αποφάσεις των χαρακτήρων όσο και η λύση διαφέρουν από τη Ραχήλ: η ω- ραία και πανέξυπνη Έμμα, 43 η κεντρική ηρωίδα, δεν δέχεται τον εκχριστιανισμό. Ο καλός της είναι αδιάφορος, ως προς αυτό το θέμα, και μονάχα από την καθαρά πρακτική του άποψη το αντιμετωπίζει. Ο γάμος σχεδιάζεται αλλά τα εβραϊκά θα ανατρέψουν τα σχέδια του ζεύγους. Η Έμμα, πληγωμένη βαθιά, θα φύγει με την οικογένειά της μακριά επειδή δεν θέλει πια να γεννήσει χριστιανούς. Η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, στην εργασία της «Η εικόνα του Εβραίου στην Ελληνική πεζογραφία, 1930-1950» 44 αναφέρει το μυθιστορήμα Μεγάλη περιπέτεια. Μια παλιά ζακυνθινή ιστορία του Ξενόπουλου ως «αντιπροσωπευτικό παράδειγμα» λογοτεχνικού έργου που καθορίστηκε «από την άνοδο του ναζισμού και τη διάδοση ενός "επιστημονικού" αντισημιτικού λόγου»: Εδώ ο θρησκευτικός φανατισμός και το μίσος μεταξύ χριστιανών και Εβραίων θα δράσει καταλυτικά στο χαρακτήρα της Εβραίας ηρωΐδας. [ ] Για τον Ξενόπουλο του 1937, ο έρωτας μεταξύ χριστιανού και Εβραίας είναι πηγή τραγωδίας, αλλά και προβληματισμού ως προς τη φυλετική διαφορά, παρατηρεί η μελετήτρια, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «ο Ξενόπουλος ε- φαρμόζει στους ήρωές του τη στεγανοποίηση των φυλετικών μέτρων του νόμου της Νυρεμβέργης του 1935.» 45 Τα επιχειρήματα της Αμπατζοπούλου που αποδεικνύουν, υποτίθεται, τη μεταστροφή του Ξενόπουλου είναι τα παρακάτω: 1 ο «Προπάντων αποδεικνύεται τώρα ότι το βάπτισμα δεν αποτελεί πλέον λύση στα ζητήματα της φυλετικής διαφοράς. [ ] Η Εβραιοπούλα αρνείται να βαφτιστεί: "Καθένας θα μείνει στη θρησκεία που γεννήθηκε". [ ] Η Εβραία δεν προτίθεται να αλ- 42 Δημοσιεύθηκε σε 107 καθημερινές συνέχειες από την Τρίτη 16/03 έως την Παρασκευή 2/07/1937 στα Αθηναϊκά Νέα, πάντα στη σ. 3. Τυπώθηκε από τις εκδόσεις Βλάσση το 1984. 43 Ίσως ο Ρώμας, για τη Ζακυνθινή σερενάτα του, δανείστηκε το όνομα από το μυθιστόρημα του Ξενόπουλου. Έμμα ονομάζεται και η ηρωίδα της Μονάκριβης (1912) του Ξενόπουλου, που όμως δεν έχει σχέση με εβραϊκά ζητήματα. 44 Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «Η εικόνα του Εβραίου στην Ελληνική πεζογραφία, 1930-1950», στο συλλογικό: Η Ελλάδα 36-49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο - Τομές και συνέχειες, επιμ. Χάγκεν Φλάισερ, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 415-416 (επεξεργασμένα στοιχεία από το βιβλίο τής ίδιας Ο άλλος εν διωγμώ, ό.π.). 45 Οι Φυλετικοί Νόμοι της Νυρεμβέργης αποφασίστηκαν στις 15 Σεπτεμβρίου 1935 στο 7ο Συνέδριο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος των Γερμανών Εργατών (NSDAP) στη Νυρεμβέργη. Σύμφωνα με αυτήν τη νομοθεσία, απαγορευόταν γάμος μεταξύ Αρείων και Εβραίων. 11

λαξοπιστήσει και, όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια, "είχε τόσο δίκιο να μη θέλει"». 46 2 ο «Το μυθιστόρημα είναι γεμάτο με αρνητικά σχόλια των χριστιανών της Ζακύνθου για τον έρωτα με την "Οβριά", με εξαίρεση τους στενούς φίλους του Μαρίνου.» 3 ο Ο δεσμός τους επηρεάζει αρνητικά τη ζωή της υπόλοιπης οικογένειάς του και δυσκολεύει το γάμο της αδελφής του: "Και μας ρώτησαν αν θέλουμε να συμπεθερέψουμε με δαύτους; Καλοί κι άξιοι είναι, μα βούρλο με βούρλο και σπάρτο με σπάρτο, λέει η παροιμία"». 47 Η παραπάνω επιχειρηματολογία δεν πείθει. Πρώτον: ο έρωτας μεταξύ χριστιανού και Εβραίας δεν αποτελεί πλέον, το έτος 1937, «πηγή τραγωδίας»: τίποτε το τραγικό δεν χαρακτηρίζει το φινάλε της Μεγάλης Περιπέτειας. Η αφήγηση της ζωής του κεντρικού ήρωα, μετά την απώλεια της αγαπημένης του Έμμας, θυμίζει διήγημα του Γκυ ντε Μωπασάν ή του Τσέχωφ. Το μυθιστόρημα του Ξενόπουλου, είναι ένα καθαρά ρεαλιστικό μυθιστόρημα, χωρίς ίχνη ιδεαλισμού ή «ρομαντισμού», και στις προθέσεις τού συγγραφέα είναι να αποτυπώσει μια πραγματικότητα την οποία είχε βιώσει, και όχι να ακολουθήσει τη ρομαντική παράδοση της Εβραιοπούλας που βαπτίζεται: αν στα 1909, ο Ξενόπουλος ερωτοτροπούσε ακόμη με το «τραγικόν», 48 τριάντα χρόνια αργότερα είχε μετατοπιστεί τόσο, από αισθητική άποψη, που θα ήταν άσχετο προς τη λοιπή παραγωγή του ένα έργο όπου το τέλος θα έδινε κάποιος ρομαντικός θάνατος. Και η ρεαλιστική παρατήρηση οδηγούσε στη σύνθεση ενός έργου όπως η Μεγάλη περιπέτεια και όχι όπως η Ραχήλ. Δεύτερον: η Μεγάλη Περιπέτεια, εν έτει 1937, με ό,τι σημαίνει αυτή η χρονολογία, είναι ένας κόλαφος κατά του αντισημιτισμού 49 και η θεώρησή του δεν μπορεί, με κανένα τρόπο, να καταδείξει σύμπνοια του Ξενόπουλου με τις ναζιστικές επιταγές της Νυρεμβέργης. Είναι βέβαιο ότι η «ιστορικότητα» των κειμένων δεν πρέπει ποτέ να μας διαφεύγει: ωστόσο, κάποιοι συσχετισμοί φαίνονται ε- ντελώς αβάσιμοι όταν δεν στηρίζονται στην ευρύτερη επισκόπηση του έργου του δημιουργού. 46 Η φράση «είχε δίκιο» είναι κείμενο εγκιβωτισμένο στην πλάγια αφήγηση τρίτου προσώπου και συνιστά σκέψη της ηρωίδας, της Εβραίας Έμμας, και όχι απόφανση του Ξενόπουλου. Αλλά, ακόμη και εάν ερμηνευθεί ως σχολιασμός της σκέψης της ηρωίδας, και πάλι δεν τεκμηριώνει αρνητική, εκ μέρους του συγγραφέα, θέση απέναντι στο εβραϊκό ζήτημα. 47 Αμπατζοπούλου, «Η εικόνα του Εβραίου», ό.π. 48 Για τη Ραχήλ η Αμπατζοπούλου σημειώνει: «Η Ραχήλ, είναι πρόσωπο που περιβάλλεται την αίγλη της τραγικής μοίρας», ό.π. 49 Θυμίζω ότι ο Ξενόπουλος βρίσκει την ευκαιρία να επισημάνει, σε αυτό το μυθιστόρημα, την αντισημιτική στάση του Ιάκωβου Πολυλά. 12

Η επιστροφή στην κανονικότητα Περίπου έναν αιώνα μετά τη Ραχήλ, πέρα από όποιο στερεότυπο θα κινηθούν οι συνεχιστές της παράδοσης της ελληνικής φαρσοκωμωδίας στον 21 ο αιώνα, το συγγραφικό ζευγάρι Μιχάλης Ρέππας - Θανάσης Παπαθανασίου. Το 2002 παρουσιάζεται στη σκηνή η κωμωδία τους Τα μωρά τα φέρνει ο πελαργός. 50 Το έργο, βασισμένο ό- πως σημειώνουν οι συγγραφείς «σε μια ιδέα από νουβέλα του Πιοτρ Γιαρκόφσκι», 51 είναι μια σπαρταριστή κωμωδία με στοιχεία φάρσας και διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της Κατοχής και ειδικότερα το Δεκέμβριο του 1943, όταν βρισκόταν στο αποκορύφωμα οι γερμανικές «εκκαθαρίσεις» των Εβραίων της πόλης. Ο Ιακώβ, ένας νεαρός Εβραίος, δραπέτης του Άουσβιτς που με κινηματογραφικό τρόπο κατάφερε να βρεθεί στη Θεσσαλονίκη, βρίσκει καταφύγιο στο σπίτι ενός άτεκνου ζευγαριού, 52 που θα του ζητήσει το απροσδόκητο, δηλ. να συμβάλει στη γονιμοποίηση της νέας γυναίκας. Είναι, νομίζω, η πρώτη φορά που στο ελληνικό δραματολόγιο εμφανίζεται ένας Εβραίος ως κανονικό μέλος της κοινωνίας, και όχι υπό τη φυλετική ιδιότητά του, όχι, δηλ., ως «Άλλος». Η φυλετική του ιδιότητα εδώ είναι δραματουργικά απαραίτητη μόνο για να δικαιολογηθεί ιστορικά η καταδίωξή του από τους Γερμανούς και η προσφορά ασύλου σε αυτόν, έτσι ώστε να προχωρήσει η δράση. Από θεατρική σκοπιά, ο νεαρός Ιάκωβος συνιστά τον τύπο του ντροπαλού, ά- βγαλτου ακόμη εραστή ο οποίος περνάει από τη δοκιμασία της «πρώτης φοράς». Στερεότυπος ίσως ρόλος, χωρίς, ωστόσο, καμία σχέση με τα γνωστά ρατσιστικά στερεότυπα, και χωρίς καμία προδιάθεση να προστεθεί ως τέτοιος στα ήδη υπάρχοντα. Ένας μονόλογος του νεαρού Ιακώβ, 53 όπου περιγράφεται η ζωή στο Άουσβιτς, είναι ίσως η μοναδική σελίδα ρεαλιστικού έργου της νεοελληνικής δραματουργίας, όπου γίνεται αναφορά στο όνειδος του 20 ου αιώνα. 54 50 Μιχάλη Ρέππα - Θανάση Παπαθανασίου, Τα μωρά τα φέρνει ο πελαργός, εκδ. Modern Times, Αθήνα, 2002. Βλ κριτική: Γιάννης Βαρβέρης, «Μειδίαμα, γέλιο, χάχανο. Η αναβίωση της φαρσοκωμωδίας στην Ελλάδα», Η Καθημερινή, 18/05/2003. 51 Petr Jarchovský (1966-), σύγχρονος Τσέχος συγγραφέας σεναρίων για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση <http://www.osobnosti.cz/petr-jarchovsky-scenarista.php [1/9/2010]> 52 Ας σημειωθεί ότι το σπίτι αυτό ανήκει στον Ιακώβ. Οι Γερμανοί επέταξαν το σπίτι του άτεκνου ζευγαριού. 53 σ. 38. 54 Στο Ολοκαύτωμα είναι αφιερωμένο το σατιρικό «μονόπραχτο εφιαλτικό όνειρο» του Νότη Περγιάλη με τίτλο Ο Άιχμαν και ο παπαγάλος. Τυπώθηκε στην Αθήνα, 1971, μαζί με το Ο Αζάρ δεν πεθαίνει ποτέ. 13

Επιλογικά Στην ιστορία του θεάτρου, συχνά η απουσία σημαίνει περισσότερο από την παρουσία: ο ερευνητής ξαφνιάζεται από το γεγονός ότι στο νεοελληνικό δραματολόγιο η εικόνα του Εβραίου είναι εξαιρετικά ισχνή, μολονότι το εβραϊκό στοιχείο υπήρξε στο παρελθόν (και υπάρχει σε μικρότερο βαθμό στις μέρες μας) πληθυσμιακά σημαντικότατο τμήμα των κατοίκων του ελληνικού χώρου. Ακόμη και ο πολυγραφότατος επιφανής σύγχρονος δραματουργός Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο οποίος έζησε τη συγκλονιστική δοκιμασία του Μαουτχάουζεν, κατέγραψε μεν την εμπειρία του σε πεζογράφημα αλλά δεν παρουσίασε κανένα Εβραίο δραματικό χαρακτήρα στη θεατρική του παραγωγή, αν εξαιρέσουμε τα πέντε σκιώδη πρόσωπα της Οδού. Πρόκειται για ένα άπαικτο μέχρι σήμερα μονόπρακτο με τον τίτλο Η Οδός του Ιάκωβου Καμπανέλλη, 55 αρχικός τίτλος του οποίου ήταν Σιλωάμ. 56 Το έργο, που είναι δραματική διασκευή συγκεκριμένου επεισοδίου του πεζογραφήματος Μάουτχάουζεν, διαδραματίζεται σ ένα θάλαμο μελλοθανάτων αυτού του στρατοπέδου. Χρόνος: το 1945. Πρόκειται για μια ποιητική σύνθεση, πολύ διαφορετική ως προς την γραφή και την ατμόσφαιρα από την υπόλοιπη δραματουργία του Καμπανέλλη, με στοιχεία συμβολιστικά. 57 Αυτή η περιδιάβαση στο χώρο της νεοελληνικής δραματουργίας καταδεικνύει πάντως, από τη μια πλευρά, ότι η ρατσιστική χρήση του εβραϊκού στερεοτύπου σπανίζει, και από την άλλη, ότι αυτή, μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο εξαφανίζεται εντελώς. Η απουσία, ωστόσο, του εβραϊκού στοιχείου, από τα νεοελληνικά θεατρικά κείμενα, είναι φαινόμενο που θα άξιζε μιας διεπιστημονικής, κοινωνιολογικής και θεατρολογικής μελέτης. 55 Ιάκωβος Καμπανέλλης, Θέατρο, τ. Δ, Κέδρος, Αθήνα, 1989, σ. 19-41. Τα πρόσωπα του μονόπρακτου: Πρώτος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος, Πέμπτος. 56 Ο Πούχνερ σχολιάζει τα τεκμήρια για την ταύτιση της Οδού με το αδημοσίευτο Σιλωάμ, βλ. Βάλτερ Πούχνερ, «Από το Σιλωάμ (1948) στην Οδό (1987)», Τοπία ψυχής και μύθοι πολιτείας. Το θεατρικό σύμπαν του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Παπαζήσης, Αθήνα, 2010, σ. 16. Παλιότερες δημοσιεύσεις του ιδίου: «Από το Σιλωάμ (1947) στην Οδό (1987). Περιδιαβάσεις στο πρώιμο έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη», Πόρφυρας, τριμηνιαίο περιοδικό, Κερκυραϊκή Ένωση Γραμμάτων και Τεχνών, Κέρκυρα. Τεύχος 117, Οκτώβριος -Δεκέμβριος 2005, σ. 384-406, και αναδημ. στον τόμο του ιδίου Μνείες και μνήμες. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα, Παπαζήσης, Αθήνα, 2006. 98-111. 57 Βλ. διεξοδική ανάλυση του έργου στο Πούχνερ, Τοπία ψυχής και μύθοι πολιτείας., ό.π., σ. 14