ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ ΤΗΣ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 2 ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑ Α» (ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΙΑΚΩΒΟΥ ΠΟΛΥΛΑ) ΕΚΤΟΡΟΣ ΛΥΤΡΑ (ΣΕΛΙ ΕΣ 213 242 ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ) ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΑ ΙΗΓΗΣΗ (όλης της ραψωδίας Ω): Ο Αχιλλέας ατιµάζει το σώµα του νεκρού Έκτορα. Οι θεοί προστατεύουν το πτώµα από το φθορά, λυπούνται το νεκρό ήρωα και οργίζονται µε τον Αχιλλέα. Αποφασίζεται να σταλεί ο Ερµής, ώστε να κλέψει το πτώµα. Η Αθηνά, η Ήρα και ο Ποσειδώνας αντιδρούν και έτσι το σχέδιο µαταιώνεται. Ο ίας, µετά από 12 µέρες, καλεί τη Θέτιδα και την προστάζει να πείσει το γιο της να παραδώσει το νεκρό Έκτορα, έναντι λύτρων. Η Θέτιδα σπεύδει στον Αχιλλέα κι εκείνος πείθεται. Ο ίας στέλνει την Ίριδα στον Πρίαµο και τον συµβουλεύει να πάει µε λύτρα στον Αχιλλέα, για να εξαγοράσει το σώµα του νεκρού του γιου. Ο Πρίαµος και ο κήρυκας Ιδαίος, µε οδηγό τον Ερµή και µε πολλά λύτρα, οδηγούνται µε ασφάλεια στη σκηνή του Αχιλλέα. Ο Πρίαµος προσπέφτει ικέτης στα γόνατα του Αχιλλέα, ο οποίος νιώθει έκπληξη για τον απροσδόκητο επισκέπτη του. Ο βασιλιάς ζητά να του παραδοθεί το σώµα του παιδιού του. Ο Αχιλλέας τον λυπάται και θρηνούν µαζί (ο Πρίαµος για τον Έκτορα, ο Αχιλλέας για τον πατέρα του και τον Πάτροκλο). Ο Αχιλλέας δέχεται τα λύτρα και επιστρέφει το νεκρό Έκτορα στον πατέρα του. Ζητά συγχώρεση από το νεκρό Πάτροκλο και του υπόσχεται µερίδιο από τα λάφυρα της ανταλλαγής. ειπνεί µαζί µε τον Πρίαµο. Στρώνει κρεβάτι στο βασιλιά και τον κήρυκά του και έτσι όλοι πηγαίνουν να ξεκουραστούν (ο Αχιλλέας µε τη Βρισηίδα, την οποία έχει ήδη επιστρέψει ο Αγαµέµνονας). Ο Ερµής παρακινεί τον Πρίαµο να φύγει, θυµίζοντάς του ότι βρίσκεται στο ελληνικό στρατόπεδο, δηλαδή σε εχθρικό έδαφος. Ο Πρίαµος και ο Ιδαίος, µε οδηγό πάλι τον Ερµή, φτάνουν την αυγή στην Τροία. Η Κασσάνδρα (κόρη του Πριάµου) τους βλέπει από την Ακρόπολη της πόλης και διαδίδει τα νέα στους Τρώες. Επακολουθεί µεγάλος θρήνος για το νεκρό Έκτορα (Ω, 678 805) και κατ αυτόν τον τρόπο τελειώνει η «Ιλιάδα». Στίχοι 31 76 (το συµβούλιο των θεών θεών αγορά): ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΑ ΙΗΓΗΣΗ: Ο Απόλλωνας διαµαρτύρεται έντονα στο ία για την τακτική του Αχιλλέα και την ατίµωση του νεκρού Έκτορα. Η Ήρα παρεµβαίνει και υποστηρίζει τον Αχιλλέα, θυµίζοντας τη θεϊκή του καταγωγή. Ο ίας όµως συµφωνεί µε το Φοίβο και θυµάται την εξαιρετική ευσέβεια του Έκτορα. Ο ίας ζητά να του φέρουν µπροστά του τη Θέτιδα, ώστε να µπει σε εφαρµογή το σχέδιό του για τη λύτρωση του νεκρού Έκτορα. Στίχοι 468 551 (η συνάντηση Πριάµου Αχιλλέα): (βράδυ ανάµεσα στην 41 η και 42 η µέρα της «Ιλιάδας») Στ. 474 «είχε αποδειπνήσει»: ο Αχιλλέας αποφασίζει να φάει ύστερα από την προτροπή της µητέρας του. Η Θέτιδα τον βρήκε να θρηνεί µέσα στη σκηνή του και τον συµβούλευσε να απολαύσει, όσο ήταν ακόµη καιρός, τις χαρές της ζωής (Ω, στ. 126 132). Η έµφαση που δίνεται στο φαγητό, σε συνδυασµό µε την κατάπαυση του θρήνου, δηλώνει ότι ύστερα από µια µακρά περίοδο θλίψης και βιαιότητας αποκαθίσταται βαθµιαία η ηρεµία στη ζωή του Αχιλλέα. 1
Στ. 478 479 «τα γόνατά του αγκάλιασε και τ ανδροφόνα χέρια/εφίλησε»: ΜΟΤΙΒΟ ΙΚΕΣΙΑΣ οι ικέτες συνήθως γονατίζουν και αγκαλιάζουν τα γόνατα των προσώπων που ικετεύουν. Όµως εδώ για µοναδική φορά ένας ικέτης φιλά τα χέρια του προσώπου που ικετεύει. Αυτή η µοναδική ενέργεια τονίζει κάτι σηµαντικό και απροσδόκητο: ο Πρίαµος αναγκάζεται να φιλήσει τα χέρια του µεγαλύτερου εχθρού του (πρβλ. Ω, στ. 505 506). Στ. 480 481 ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ ο Πρίαµος παροµοιάζεται µε κάποιον που έχει διαπράξει φόνο και φεύγει στην εξορία, για να βρει καταφύγιο στο σπίτι ενός πλούσιου και ισχυρού άνδρα. Ο πατέρας του Έκτορα υποκαθιστά αυτόν που σκότωσε τον αγαπηµένο φίλο του Αχιλλέα. Κοινός όρος: τόλµη που δείχνουν και ο Πρίαµος και ο φονιάς, αφού µέσα στη µεγαλύτερη συµφορά τους πηγαίνουν σε «σπίτι», όπου µπορεί να τους βρει κι άλλο κακό. ιευκρίνιση: οι συγγενείς ενός νεκρού είχαν το δικαίωµα αντεκδίκησης απέναντι στο φονιά. Έτσι ο τελευταίος αυτοεξοριζόταν, για να γλιτώσει τη ζωή του. Μπορούσε όµως να έρθει και σε συνεννόηση µε τους συγγενείς του νεκρού για την καταβολή αποζηµίωσης. Το ρόλο αυτό, του εξευµενισµού δηλαδή εν προκειµένω του Αχιλλέα για το νεκρό Πάτροκλο, παίζει ο Πρίαµος, αφού ο Έκτορας είναι νεκρός. Με τα λύτρα ο βασιλιάς επιχειρεί να εξαγοράσει το σώµα του παιδιού του και να κατευνάσει το µένος του Αχιλλέα για το θάνατο του φίλου του. Στ. 496 «γαστέρα»: ο Πρίαµος είχε 50 γιους. Οι 19 απ αυτούς ήταν παιδιά της Εκάβης και οι υπόλοιποι ήταν νόθα παιδιά του βασιλιά από τις παλλακίδες του. ΠΡΟΣΟΧΗ: ΕΣΗ ΚΑΙ ΛΥΣΗ ΤΗΣ «ΙΛΙΑ ΑΣ» Η «Ιλιάδα» ανοίγει µε µία ικεσία (Χρύση) και κλείνει µε µία άλλη (Πριάµου). ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ: 1. Η ικεσία διατυπώνεται από δύο ηλικιωµένα άτοµα (Χρύσης, Πρίαµος), που είναι σηµαίνοντα πρόσωπα, για να πάρουν στην πατρίδα τα παιδιά τους. 2. Προσπέφτουν ως ικέτες. 3. Εµφανίζονται στους αρµόδιους στο χώρο τους. ΙΑΦΟΡΕΣ: 1. Η πρώτη ικεσία αφορά µία ζωντανή γυναίκα (Χρυσηίδα), ενώ η δεύτερη ένα νεκρό άνδρα ήρωα (Έκτορα). 2. Η πρώτη ικεσία αποτυγχάνει. Η δεύτερη στέφεται µε επιτυχία. 3. Το επεισόδιο του Χρύση είναι ένα στοιχείο ΕΣΗΣ ΠΛΟΚΗΣ της «Ιλιάδας», ενώ το επεισόδιο του Πριάµου οδηγεί στη ΛΥΣΗ της. Στ. 517 551: Στον παρηγορητικό λόγο του Αχιλλέα προς τον Πρίαµο, βασικό ρόλο παίζει η ΚΑΡΤΕΡΙΑ ως τρόπος αντίδρασης στα βάσανα, καθώς και η άποψη ότι ο πόνος είναι κοινός για όλους τους ανθρώπους. Στ. 525 533: Οι στίχοι αυτοί, στους οποίους περιλαµβάνεται και ο µύθος των δύο πιθαριών του ία, έχουν γνωµικό χαρακτήρα. Εκφράζουν δηλαδή τη γενική άποψη ότι σε όλους τους θνητούς αναλογεί, σύµφωνα µε τη θεϊκή βούληση, ένα αναπόφευκτο µερίδιο βασάνων. Όµως, µερικοί άνθρωποι βρίσκονται σε χειρότερη µοίρα, επειδή είναι συνεχώς δυστυχισµένοι, σε αντίθεση µε άλλους που περνούν περιόδους δυστυχίας και ευτυχίας. Οι στοχασµοί του Αχιλλέα ταιριάζουν τόσο µε τη ζωή του Πηλέα (Ω, στ. 535 542) και του Πριάµου (Ω, στ. 543 548) όσο και µε την τωρινή κατάσταση του ίδιου του ήρωα. Το γεγονός ότι ο Αχιλλέας ευσπλαχνίζεται τον Πρίαµο (Ω, στ. 516 κ.ε.) δηλώνει ότι έχει αποδεχθεί τον πόνο ως αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης ζωής (Ω, στ. 525 526) κι εποµένως έχει συµβιβαστεί µε την ιδέα του θανάτου του Πατρόκλου. Στ. 544 «στου Μάκαρος την χώραν»: ο Μάκαρ ήταν ο µυθικός αποικιστής της Λέσβου. Στ. 545 «στην Λέσβον, στον Ελλήσποντο κι απάνω στην Φρυγίαν»: το βασίλειο του Πριάµου συνορεύει προς το νότο µε τη Λέσβο, ανατολικά µε τη Φρυγία και βορειοδυτικά µε τον Ελλήσποντο. Ερωτήσεις (σελ. 221 222 του σχολικού βιβλίου): 1. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΠΡΙΑΜΟΥ: 1 ο Επιχείρηµα (Ω, στ. 486 487): είναι σαν να λέει «λυπήσου µε, Αχιλλέα. Είµαι ένας γέρος άνθρωπος. Όπως λυπάσαι το γέρο πατέρα σου, έτσι κι εµένα να µε αντιµετωπίσεις». 2 ο Επιχείρηµα (Ω, στ. 488 487): είναι σαν να λέει «η απουσία των αγαπηµένων γιων µας, στερεί και από τον Πηλέα και από µένα, τους φυσικούς µας προστάτες την ώρα που κινδυνεύουµε». 2
3 ο Επιχείρηµα (Ω, στ. 490 495): είναι σαν να λέει «αν ο Αχιλλέας λυπάται µια φορά για την τύχη του πατέρα του, πρέπει πολύ περισσότερο να λυπηθεί τον Πρίαµο. Κι ας δεχτεί το αίτηµά του (να του παραδώσει το σώµα του Έκτορα), για να τον παρηγορήσει». 2. ΕΠΙΚΕΣ ΕΙΡΩΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ: Είναι αυτοί οι στίχοι που αναφέρονται στην επιστροφή του Αχιλλέα στην πατρίδα του και στη χαρά του πατέρα του. Πολλές φορές όµως έχει γίνει στην «Ιλιάδα» προϊδεασµός για το θάνατο του Αχιλλέα. 4. ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: Για τον Πρίαµο: Ω, στ. 477 479, 493 500, 517 521, 542, 547 548. Για τον Αχιλλέα: Ω, στ. 488 489, 512 513. 5. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΥΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΥΣΤΥΧΙΑ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ: (πρβλ. «Ιλιάδας» Ω, στ. 527 533 και «Οδύσσειας» α, στ. 36 50). ύο διαµετρικά αντίθετες θέσεις πάνω στο θέµα της ανθρώπινης ευτυχίας και δυστυχίας. Στην «Οδύσσεια», την απόλυτη ευθύνη για την ευτυχία και τη δυστυχία έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Οι θεοί ειδοποιούν τους ανθρώπους για το τι πρέπει να κάνουν, για να κατευθύνουν τη ζωή τους προς την ευτυχία, χωρίς να προκαλέσουν τη δυστυχία τους (π.χ. ο Αίγισθος, που οι θεοί προειδοποίησαν να µην παντρευτεί τη σύζυγο του Αγαµέµνονα. Εκείνος όµως αυτοβούλως παράκουσε). Στην «Ιλιάδα» ο ίας παρουσιάζεται ως υπεύθυνος για την ανθρώπινη ευτυχία ή δυστυχία, λειτουργώντας αυθαίρετα. Χαρίζει στους θνητούς την τύχη τους κατά την επιθυµία του. Οι θνητοί δε φέρουν καµία ηθική ευθύνη πάνω στο θέµα αυτό. 6. Ο µύθος του Βαβρίου δικαιολογεί κατά κάποιον τρόπο τον Ιλιαδικό µύθο και γιατί ο ίας κράτησε ο ίδιος τα δύο πιθάρια µε τα καλά και τα κακά και γιατί προτίµησε τη µοιρασιά να την κάνει ο ίδιος. Κατά το Βάβριο, όταν ο ίας άφησε τους ανθρώπους να είναι κύριοι της τύχης τους, οι άνθρωποι αποδείχτηκαν ανάξιοι για τη µεταχείριση αυτή. Άφησαν την ευτυχία να φύγει απ τα χέρια τους και κράτησαν µονάχα την ελπίδα, ότι θα ξαναπάρουν πίσω κάποτε τα αγαθά που έχασαν. 7. 1 ο Επιχείρηµα (Ω, στ. 534 537, 543 546): και ο Πηλέας και ο Πρίαµος υπήρξαν για ένα µεγάλο µέρος της ζωής τους ευτυχισµένοι, πλούσιοι και δυνατοί βασιλιάδες. Έκαναν και οι δύο ευτυχισµένους γάµους (ο Πηλέας παντρεύτηκε µία θεά και ο Πρίαµος απέκτησε σπουδαία παιδιά). 2 ο Επιχείρηµα (Ω, στ. 538 542, 547 548): και στον Πηλέα και στον Πρίαµο οι θεοί έδωσαν µία µεγάλη συµφορά, που βάζει σε κίνδυνο την ευτυχισµένη βασιλεία τους. Πρίαµος, Αχιλλέας, Πηλέας παραδείγµατα ανθρώπων, όπου ο ίας µοίρασε και καλά και κακά. Στίχοι 552 667: (Η συνάντηση Πριάµου Αχιλλέα: συνέχεια και ολοκλήρωση) ΜΟΤΙΒΟ: του γέροντα πατέρα, που συνήθως στερείται το γιο του, διατηρεί την ελπίδα να τον ξαναδεί, αλλά η ελπίδα αυτή τελικά δεν ευοδώνεται (π.χ. Πρίαµος και Πηλέας). Στ. 553 «διόθρεπτε»: αρχοντογεννηµένε. Ο Αχιλλέας ήταν γιος του Πηλέα και εγγονός του Αιακού, ο οποίος µε τη σειρά του ήταν γιος του ία. Στ. 559 «µε άγριο βλέµµα»: η κατάσταση είναι ακόµα επισφαλής, εξαιτίας της συναισθηµατικής φόρτισης του Αχιλλέα, ο οποίος διακατέχεται από αλληλοσυγκρουόµενα αισθήµατα (εκδικητική οργή, αλλά και επιθυµία να σεβαστεί τον ικέτη). Στ. 561 562 «µου εµήνυσε και ο ίας/µε την θεάν µητέρα µου»: ο Πρίαµος, όπως αντιλαµβάνεται και ο ίδιος ο Αχιλλέας, δε θα µπορούσε να φθάσει στη σκηνή του, χωρίς τη συνοδεία κάποιου θεού (Ω, στ. 563 567). Συνεπώς, αν ο ήρωας δε σεβαστεί τον Πρίαµο, θα παραβεί την εντολή του ία, ο οποίος προστατεύει τους ικέτες. Στ. 587 589 Καθαρτήριο λουτρό: τυπικό µοτίβο σε σκηνές φιλοξενίας και σε νεκρικές τελετές. Στ. 591 595: η αποδοχή των λύτρων από µέρους του Αχιλλέα µπορεί να συνδυαστεί µε τη συνήθεια των συγγενών του θύµατος να δέχονται χρηµατική αποζηµίωση από το φονιά κι έτσι αυτός να απαλλάσσεται από την τιµωρία. Με τη διαφορά όµως, ότι ο φονιάς (Έκτορας) 3
ήδη πλήρωσε µε τη ζωή του το φόνο του Πατρόκλου. Εποµένως, τα λύτρα του Πριάµου εξαγοράζουν το σώµα του Έκτορα και το γλιτώνουν από τον εξευτελισµό του Αχιλλέα. Μέρος από τα λύτρα υπόσχεται να προσφέρει ο Αχιλλέας στον Πάτροκλο, για να δείξει την αφοσίωσή του κι έτσι να εξευµενίσει το νεκρό. Στ. 601 κ.ε. «να δειπνήσοµεν»: το φαγητό είναι τυπικό στοιχείο οµηρικής φιλοξενίας. Στην προκειµένη περίπτωση δείχνει τους δεσµούς φιλίας και συµπάθειας ανάµεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαµο. Επιπλέον, εδώ το φαγητό δηλώνει, όπως φαίνεται κι από το επόµενο µυθολογικό παράδειγµα της Νιόβης, ότι οι άνθρωποι πρέπει να µάθουν να ζουν υποµένοντας τον πόνο τους. Στ. 602 618: Μυθολογικό παράδειγµα της Νιόβης (πρβλ. ίδιος µύθος στο έργο του Σοφοκλή «Αντιγόνη», στ. 823 833 σχολικού βιβλίου της Β Ενιαίου Λυκείου). Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΝΙΟΒΗΣ: Η Νιόβη ήταν γυναίκα του µυθικού βασιλιά της Θήβας Αµφίονα. Απέκτησε µαζί του 12 παιδιά και καυχήθηκε για την πολυτεκνία της στη Λητώ (µητέρα του Απόλλωνα και της Άρτεµης). Οι δύο θεοί εκδικήθηκαν την προσβολή που υπέστη η µητέρα τους, σκοτώνοντας τα 12 παιδιά της Νιόβης (6 αγόρια ο Απόλλωνας και 6 κορίτσια η Άρτεµη). Η Νιόβη πληγωµένη εγκαταλείπει τη Θήβα και µεταβαίνει στην πατρίδα της τη Φρυγία (ή Λυδία υπάρχει διχογνωµία ως προς την περιοχή), στο όρος Σίπυλο. Εκεί παρακάλεσε το ία κι εκείνος τη µεταµόρφωσε σε λίθο, για να γλιτώσει απ τους καηµούς της. Ο Σοφοκλής στο έργο του «Αντιγόνη» µεταχειρίζεται το µύθο, γιατί έχει κάποιες λανθάνουσες οµοιότητες µε την περίπτωση της Αντιγόνης και προσφέρεται για παραµυθία της ηρωίδας του. Στον Όµηρο ο Αχιλλέας χρησιµοποιεί το µύθο µε αφορµή το µοτίβο του φαγητού. Η Νιόβη παρά τη θλίψη της δε λησµόνησε να πάρει τροφή (Ω, στ. 614 615). Το ίδιο προτρέπει και ο Αχιλλέας να κάνει ο Πρίαµος, από τη στιγµή µάλιστα που έχει πετύχει το σκοπό της επίσκεψής του. Στ. 611 613: Η απολίθωση των λαών εξηγεί γιατί τα παιδιά της Νιόβης παρέµειναν άταφα για 9 µέρες (θυµήσου: 9 µέρες θα διαρκέσει ο θρήνος του Έκτορα, 9 µέρες ο Απόλλωνας ταλαιπωρούσε τους Αχαιούς µετά από την παράκληση του Χρύση). Τη 10 η µέρα το έργο της ταφής των παιδιών της Νιόβης ανέλαβαν οι θεοί. Η απολίθωση µπορεί να εξηγηθεί ως προέκταση της τιµωρίας της Νιόβης. Οι λαοί υποφέρουν για τα σφάλµατα των βασιλιάδων τους. Έτσι, και στην αρχή της «Ιλιάδας» οι Αχαιοί τιµωρούνται για την προσβολή του Χρύση από τον Αγαµέµνονα. Ο καηµός της Νιόβης δε γιατρεύτηκε ούτε µε την απολίθωσή της. Η ιστορία της είναι ένας αιτιολογικός µύθος που εξηγεί κάποια γεωγραφική ιδιοµορφία του όρους Σίπυλο. Κάποιος βράχος, δηλαδή, του βουνού µε ανθρωπόµορφο σχήµα είχε ταυτιστεί µε τη θλιµµένη ηρωίδα. Το νερό που κυλούσε από το βράχο έλεγαν ότι ήταν τα δάκρυα της Νιόβης. Όπως τα 12 παιδιά της Νιόβης βρήκαν το θάνατο από τα δύο παιδιά της Λητούς, έτσι και πολλοί γιοι του Πριάµου θανατώθηκαν από το µοναχογιό του Πηλέα (Ω, στ. 520, 539). Στ. 676 677: ο ύπνος του Αχιλλέα στο πλευρό της Βρισηίδας είναι µία ακόµα ένδειξη ότι η ζωή του ήρωα ξαναβρίσκει τον κανονικό της ρυθµό, ύστερα από µία περίοδο οργής και ανεξέλεγκτης θλίψης. Με τον κοινό ύπνο του Αχιλλέα και του Πριάµου κάτω από την ίδια στέγη, ολοκληρώνονται και οι σκηνές της συµφιλίωσης των δύο ανδρών. Ο θυµός του Αχιλλέα, ο οποίος ξεκίνησε ως οργή εναντίον του Αγαµέµνονα, µετασχηµατίστηκε ύστερα από το θάνατο του Πατρόκλου σε εκδικητικό µένος εναντίον των Τρώων και του Έκτορα. Έτσι, µολονότι έλαβε τέλος η έριδα µε τον Αγαµέµνονα (ραψωδία Τ), ο θυµός του Αχιλλέα περατώνεται οριστικά, όταν συµφιλιώνεται µε τον Πρίαµο και αναγνωρίζει τα δικαιώµατα του νεκρού Έκτορα. Στο τέλος της «Ιλιάδας» όλοι µοιάζουν δικαιωµένοι. Αποµένει η τίσις του Αχιλλέα για τη συµπεριφορά του στο νεκρό Έκτορα. Η πληρωµή αυτή θα παρουσιαστεί όµως σε ένα άλλο έπος από τα «Κύκλια», στην «Αιθιοπίδα». Ερωτήσεις (σελ. 229 230 του σχολικού βιβλίου): 1. Ω, στ. 560 561, 568 570, 582 586 (Ο Αχιλλέας είναι προνοητικός και προλαµβάνει την οργή του). Ο Αχιλλέας δίνει τέτοιες εντολές, ώστε να αποφευχθεί ο θρήνος για τον Έκτορα, αν ο Πρίαµος έβλεπε το γιο του ασχηµισµένο και να αποφευχθεί επίσης και η δική του προσωπική οργή από τα παράπονα του βασιλιά της Τροίας. Θυµίζουµε, βέβαια, ότι δεν τίθεται θέµα να είναι το σώµα του Έκτορα ασχηµισµένο, αφού οι θεοί προστάτευαν από οίκτο το νεκρό, όσο ο Αχιλλέας εξευτέλιζε µε µανία το πτώµα. Είναι κάτι που βεβαιώνει µε σιγουριά ο Ερµής τον Πρίαµο (πρβλ. Ψ, στ. 184 191 και Ω, στ. 413 420). 4
2. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΝΙΟΒΗΣ: (βλ. και προηγούµενες σηµειώσεις) Η Νιόβη και ο Πρίαµος είναι σπουδαία µέλη κάποιας βασιλικής οικογένειας. Κατάγονται και οι δύο από τη Μικρά Ασία. Πολλά παιδιά και των δύο βρήκαν τραγικό θάνατο, ως αποτέλεσµα µιας διαµάχης, για την οποία βέβαια καθόλου δεν έφταιγαν. Τα νεκρά παιδιά έµειναν άταφα για πολλές ηµέρες και τάφηκαν τελικά ύστερα από την παρέµβαση των θεών. 3. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ (2) σελ. 228 σχολικού βιβλίου: Ο αιτιολογικός µύθος µιας απολιθωµένης γυναίκας, που χωρίς να το θέλει έγινε η αιτία να πνιγεί ο αγαπηµένος της. 4. ΕΙΚΟΝΑ ΑΓΕΡΩΧΟΥ ΠΡΙΑΜΟΥ: ραψωδία Γ, στ. 111 258. 6. ΟΙ ΚΙΝ ΥΝΟΙ ΠΟΥ ΙΑΤΡΕΧΕΙ Ο ΠΡΙΑΜΟΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕ Ο: Ω, στ. 476 477: αν ο Πρίαµος δεν είχε στο πλευρό του τον Ερµή και τον έπαιρναν είδηση οι άνθρωποι του Αχιλλέα, τα πράγµατα θα ήταν πολύ επικίνδυνα. Ω, στ. 480 484: ο θαυµασµός του Αχιλλέα για την τόλµη του Πριάµου δείχνει το επικίνδυνο του εγχειρήµατός του. Ω, στ. 560/568 570: στην οργή του Αχιλλέα φαίνεται καθαρά ο κίνδυνος που διατρέχει ο Πρίαµος. Ω, στ. 571: ο φόβος του Πριάµου υποδηλώνει τον κίνδυνο που αυτός διατρέχει. Ω, στ. 651 656: ο ίδιος ο Αχιλλέας αναγνωρίζει ότι η παρουσία του Πριάµου, αν γίνει αντιληπτή στους Αχαιούς, µπορεί να αποβεί καθοριστική για την επιστροφή ή µη του νεκρού Έκτορα στην Τροία. 7. ΣΥΜΦΙΛΙΩΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΑΧΙΛΛΕΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΠΡΙΑΜΟ: Ω, στ. 507 510: συγκίνηση Αχιλλέα στα λόγια του Πριάµου συµφιλιωτική εκδήλωση. Ω, στ. 517 551: ο Αχιλλέας παρηγορεί τον Πρίαµο. Ω, στ. 560 562: ο Αχιλλέας εκφράζει την επιθυµία για έµπρακτη συµφιλίωση. Ω, στ. 572: φιλοξενία Αχιλλέα προς τον Πρίαµο. Ω, στ. 576 590: αποδοχή δώρων από τον ικέτη Πρίαµο. Ω, στ. 657 671: συµφωνία για ανακωχή, ώστε να ταφεί ο νεκρός Έκτορας. 8. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΑΧΙΛΛΕΑ ΠΡΟΣ ΠΡΙΑΜΟ (ΡΑΨ. Ω) ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΗΡΩΑ ΣΤΗ ΡΑΨΩ ΙΑ Ι (Σκηνή της Πρεσβείας: Ι, στ. 628 640): Ο Αχιλλέας παρουσιάζει αντίθετη συµπεριφορά. Η αντίθεση είναι δικαιολογηµένη και εξυπηρετεί και την εξέλιξη των γεγονότων. Στη ραψωδία Ι ο Αχιλλέας είναι θυµωµένος. Η τιµή του δεν έχει ακόµη αποκατασταθεί. Οι Αχαιοί δεν έχουν βρεθεί ακόµα σε απόγνωση, ώστε να τον αναζητούν στη µάχη. Με το θάνατο του Πατρόκλου τα πράγµατα παίρνουν άλλη τροπή. Ο θυµός στρέφεται προς τον Έκτορα, τον οποίο όταν σκοτώνει, αποκαθιστά και την τιµή του φίλου του. Ο θυµός του από κει και πέρα δεν έχει πια θέση. Στη ραψωδία Ω ο Αχιλλέας λυτρωµένος από τη µάνητά του για τον Αγαµέµνονα, παλεύει και κερδίζει τον οξύθυµο εαυτό του απέναντι στον ικέτη Πρίαµο. 10. α) Ο Αχιλλέας δε θα έπαιρνε τα δώρα του Πριάµου. Θα έχανε δηλαδή τη δόξα που συνοδεύει τον ήρωα, ο οποίος ανταµείβεται µε δώρα σε αντάλλαγµα για την απώλεια του αγαπηµένου του προσώπου, όπως ορίζει το έθιµο. β) Ο Αχιλλέας θα έχανε την ευκαιρία να κερδίσει δόξα µπροστά στα µάτια των συγχρόνων του, αφού παύει να εµφανίζεται ως ήρωας σκληρός και εκδικητικός. ε θα εµφανιζόταν ως µία τέλεια ηθική προσωπικότητα (σκηνή µε Πρίαµο), ο οποίος αναγνωρίζει τα σφάλµατά του (δηλ. ο Αχιλλέας), ότι έχει οξύθυµο χαρακτήρα και προσπαθεί να τα ξεπεράσει, να γίνει καλύτερος. Στίχοι 678 805: (Ο θρήνος για τον Έκτορα) Στ. 693 «διογέννητο ποτάµι»: πατέρας του Ξάνθου ή Σκάµανδρου ήταν ο ίας. Ο Ξάνθος φαίνεται ότι αποτελούσε το όριο της περιοχής που εξουσίαζαν οι Τρώες. Στ. 700 «στην Πέργαµον»: στην Ακρόπολη της Τροίας. ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ: 1. Λύτρωση του νεκρού Έκτορα και σωµατική (το σώµα του παραδίδεται στους δικούς του) και ηθική (ανταµείβεται µε την ταφή του ως ήρωας). 5
2. Λύτρωση Αχιλλέα από το θυµό του. 3. Λύτρωση του αναγνώστη από την υποχώρηση των εχθρικών συναισθηµάτων των ηρώων (βλ. τελευταίος στίχος γαλήνη και ηρεµία στην ψυχή, παρόλο που ο πόλεµος «αύριο» θα συνεχιστεί) 53 η µέρα, αν το έπος συνεχιζόταν. ΜΟΤΙΒΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: 1. Τριπλού θρήνου (Ω, στ. 724). 2. Ανταπόδοσης (Ω, στ. 733 740): άσχηµες µέρες περιµένουν τον Αστυάνακτα (γιο του Έκτορα), ως ανταπόδοση των φόνων που προκάλεσε ο πατέρας του. 3. Της µητέρας και του γιου: υπερηφάνεια Εκάβης για Έκτορα. 4. Της τιµής που προσφέρεται στον ήρωα µέσω της ταφικής διαδικασίας έµπρακτη αναγνώριση της αξίας του. 5. Το µοτίβο του αριθµού 3 και των πολλαπλάσιών του. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ: 1. ιαλεκτική µορφή λόγου: στους θρήνους (Ω, στ. 726 746, 749 760, 763 774) και λόγος που εκφωνεί ο Πρίαµος (Ω, στ. 779 782). 2. Προϊδεασµός: για την τύχη του Αστυάνακτα και για το τέλος της Τροίας (Ω, στ. 735 738) και για συνέχιση του πολέµου (Ω, στ. 780 782). 3. Επική ειρωνεία: (Ω, στ. 775 776) η Ελένη αγνοεί ότι θα την προστατέψει ένας νέος σύζυγος, ο Τρώας ηίφοβος, µέχρι την πτώση της Τροίας. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ ΗΡΩΩΝ: ΑΝ ΡΟΜΑΧΗ: θρηνεί χωρίς ακραίες εκδηλώσεις, ίσως γιατί ήταν προετοιµασµένη, αφού γνώριζε κιόλας από µέρες το θάνατο του Έκτορα. Είναι µία τυπική γυναίκα του καιρού της. Η σύζυγος πρέπει να στηρίζεται στο σύζυγο, για να µπορεί να επιβιώσει µέσα στην κοινωνία. Γι αυτό δεν έχει ένα λόγο να πει για την ανδρεία ή τις άλλες ικανότητες του άνδρα της. Αδιαφορεί για το δηµόσιο πρόσωπό του. ΕΚΑΒΗ: θρηνεί κι αυτή µε ήπιο τρόπο. Προβάλλει θέσεις, όπως η Ανδροµάχη, µιας γυναίκας που ζει στα όρια της οικογένειας. Θα ήταν ικανοποιηµένη, αν ο Έκτορας ήταν όµηρος στα χέρια Ελλήνων και απελευθερωνόταν µε λύτρα. εν καταλαβαίνει ότι κάτι τέτοιο θα ήταν ντροπή για τον ήρωα. Αντίθετα µε τον Πρίαµο, που συγχώρησε τον Αχιλλέα κι έδειξε γι αυτόν συµπάθεια και θαυµασµό, η Εκάβη εκδηλώνει χαιρεκακία. ΕΛΕΝΗ: νιώθει εκτίµηση και αγάπη για τον Έκτορα. Η Ελένη είναι κι αυτή ένα πρόσωπο, όπως και η Ανδροµάχη, που αναζητά έναν προστάτη. Αδύναµη κοινωνικά και στιγµατισµένη, δεν αντέχει την κοινωνική κατακραυγή. Η Ελένη θρηνεί για τα ηθικά κατορθώµατα και προτερήµατα του νεκρού (καλοσύνη, ευγένεια), γεγονός που υποδηλώνει ότι και η ίδια που αναγνωρίζει την αξία των αρετών αυτών, είναι ένα πρόσωπο µε ηθική συγκρότηση (προσπάθεια Οµήρου να την αποκαταστήσει) (πρβλ. Ευριπίδη, «Ελένη» και η Ελένη στους λυρικούς ποιητές και γενικότερα στη µυθολογική παράδοση). ΠΡΙΑΜΟΣ: συγκρατεί µε αξιοπρέπεια τον πόνο του. Απασχοληµένος µε τις τυπικές λεπτοµέρειες της ταφής. Κρύβει πίσω από την τυπική συµπεριφορά του τον πόνο. Βασιλιάς - πατέρας για το λαό του, έχει φροντίσει να προχωρήσει σε ειδική συµφωνία µε τον Αχιλλέα, για την οποία ενηµερώνει τους Τρώες. Θα λέγαµε µ ένα σύγχρονο όρο, δεν ασκεί µυστική διπλωµατία. Σέβεται τις παραδόσεις: παραδοσιακή ταφή Έκτορα. ΣΧΟΛΙΑ: Στ. 712 «εµαδιόνταν»: η Ανδροµάχη και η Εκάβη τραβούσαν και ξερίζωναν τα µαλλιά τους σε ένδειξη πένθους για τον Έκτορα. Στ. 720 721: η σκηνή όπου ο νεκρός βρίσκεται ξαπλωµένος στη νεκρική κλίνη µέσα στο σπίτι καλείται πρόθεσις, ενώ η µεταφορά του σώµατος στον τάφο (Ω, στ. 787) καλείται εκφορά (πρβλ. Θουκυδίδη, «Περικλέους Επιτάφιος» 34 στάδια ενταφιασµού των νεκρών των πολέµων: πρόθεση προσφορά εκφορά απόθεση ενταφιασµός εκφώνηση επιταφίου λόγου). Στ. 722 «τους θρηνωδούς»: ήταν επαγγελµατίες που µοιρολογούσαν το νεκρό (αοιδοί θρήνων). Συνόδευαν στα µοιρολόγια τους µουσικούς. 6
ΠΡΟΣΟΧΗ: Από την 6 η κιόλας ραψωδία (Ζ) είχε διαφανεί ότι ο Έκτορας ήταν καταδικασµένος να πεθάνει, καθώς οι σκλάβες τον είχαν θρηνήσει ζωντανό µέσα στο ίδιο του το σπίτι (Ζ, στ. 500 502). Οι θρήνοι των τριών γυναικών (Ανδροµάχης, Εκάβης και Ελένης) στη ραψωδία Ω, αποτελούν εγκώµια για την πολεµική ανδρεία (Ω, στ. 729 731, 737 740, πρβλ. 498 500 Πριάµου), την ευγένεια (Ω, στ. 767 773) και την ευσέβεια του νεκρού Έκτορα, χάρη στην οποία κέρδισε την εύνοια των θεών. Τα µοιρολόγια, στα οποία ο Έκτορας εγκωµιάζεται ως ήρωας κι ως άνθρωπος, αποκαθιστούν την τιµή του ατιµασµένου νεκρού. Το ρήµα ἔχω συνδέεται ετυµολογικά µε το όνοµα του Έκτορος. Ἕκτωρ (<ἔχω) αυτός που κρατάει κάτι µε δύναµη, αυτός δηλαδή που είναι το έρεισµα, το στήριγµα, της Τροίας. Στ. 736 «να κακοθανατίσεις»: όπως γνωρίζουµε από µεταγενέστερες πηγές, οι Αχαιοί, µετά την άλωση της Τροίας, σκότωσαν τον Αστυάνακτα, ρίχνοντάς τον από το τείχος της πόλης. Η Ανδροµάχη έγινε σκλάβα του Νεοπτόλεµου, του γιου του Αχιλλέα. Στ. 752 753: ο Αχιλλέας, όπως και άλλοι Αχαιοί, είχε ελευθερώσει µε λύτρα τον Ίσιο και τον Άντιφο και είχε πουλήσει τον Λυκάονα στη Λήµνο (όλοι παιδιά της Εκάβης και του Πριάµου). Στ. 754 «Σάµον»: εννοεί τη Σαµοθράκη. Στ. 759 760: οι αρχαίοι απέδιδαν τον αιφνίδιο και ανώδυνο θάνατο στον Απόλλωνα και στην Άρτεµη. Ο Απόλλωνας στην αρχή του έπους εξολοθρεύει τους Αχαιούς µε τα βέλη του (ραψωδία Α), στη συνέχεια φροντίζει το σώµα του νεκρού Σαρπηδόνα (ραψωδία Π), καθώς και το σώµα του νεκρού Έκτορα από την εκδικητική µανία του Αχιλλέα. Στ. 766 «χρόνοι περάσαν είκοσιν»: τα γεγονότα της «Ιλιάδας» ανήκουν στο 10 ο χρόνο του Τρωικού πολέµου. Όµως η Ελένη κάνει λόγο για εικοσάχρονη απουσία από την πατρίδα της (20 χρόνια), επειδή προηγήθηκε µία µακρά περίοδος προετοιµασίας των Αχαιών για την εκστρατεία. Στ. 787 788: το έπος αρχίζει µε τις πυρές που ανάβουν για τους νεκρούς από το λοιµό Αχαιούς (Α, στ. 52) και τελειώνει µε τη νεκρική πυρά του Έκτορα (Ω, στ. 666) (σχήµα κύκλου). Στ. 801 «φύλακες»: η µνεία των φρουρών και της ενδεχόµενης επίθεσης των Αχαιών (Ω, στ. 779 780), θυµίζει ότι ο πόλεµος δεν τελείωσε (πρβλ. Ω, στ. 668). Το έπος τελειώνει µε µία εύθραυστη ανακωχή των εµπολέµων. Στ. 802 803: στους στίχους Ω, 666 667 ο Πρίαµος είχε πει ότι το νεκρικό τραπέζι θα γινόταν µετά την ταφή και πριν την ανέγερση του τύµβου. Τελικά όµως η σειρά αλλάζει και το νεκρικό τραπέζι γίνεται µετά την ανέγερση τύµβου. Έτσι το έπος περατώνεται, εστιάζοντας την προσοχή µας όχι µόνο στο νεκρό Έκτορα, αλλά και στους Τρώες που είναι καταδικασµένοι, ύστερα από το θάνατό του, να αφανιστούν µαζί µε την πόλη τους (πρβλ. Ω, στ. 729 κ.ε.). Ο ποιητής εξάλλου έχει επανειληµµένως προαναγγείλει εκτός από την πτώση της Τροίας και το θάνατο του Αχιλλέα. ΠΡΟΣΟΧΗ: Οι τιµές ταφής για τον Έκτορα είναι στοιχείο αναχρονισµού. Ο Όµηρος περιγράφει µία κηδεία, όπως γινόταν στην εποχή του (Αρχαϊκά χρόνια). Η ενδεκαήµερη (11) ανακωχή συµφωνείται ανάµεσα σε Πρίαµο και Αχιλλέα, χωρίς να ερωτηθεί ο Αγαµέµνων. Συµπέρασµα: ίσως κατά την υστεροµυκηναϊκή εποχή κάποια πρόσωπα διατηρούσαν κάποια ανεξαρτησία να συνάπτουν συµφωνίες. Ερωτήσεις (σελ. 240 242 του σχολικού βιβλίου): 2. Τότε ο Έκτορας γύριζε ζωντανός, αναπτέρωνε την ελπίδα κι αισιοδοξία του λαού του και τους έδινε χαρά. Τώρα νεκρός πια, παύει να είναι στήριγµα για την Τροία. Απελπισία κι αβάσταχτος πόνος κυριαρχεί στην ψυχή τους. 3. Η Κασσάνδρα πέθανε µαζί µε τον Αγαµέµνονα από το χέρι της Κλυταιµνήστρας. 4. Θρήνος της Ανδροµάχης: ο Έκτορας είναι αντιπροσωπευτικός τύπος ήρωα. Πάνω από την τύχη των αγαπηµένων του τοποθετούσε το συµφέρον του λαού του. Γενναίος υπερασπιστής της πόλης, άνθρωπος µε ανώτερα ιδανικά (Ω, στ. 730 732), σκληρός πολεµιστής, χωρίς έλεος για τους εχθρούς του τόπου του (Ω, στ. 737 740) και γι αυτό κερδίζει την εκτίµηση των συµπατριωτών του (Ω, στ. 741). 7
Θρήνος Εκάβης: ξεχωριστό ήθος και γι αυτό οι θεοί του είχαν ιδιαίτερη προτίµηση (Ω, στ. 749-750), γενναίος πολεµιστής και ήρωας (βλ. και σχόλιο στη ραψωδία Ω, στ. 750 751, σελ. 234 σχολικού βιβλίου). Θρήνος Ελένης: στην ιδιωτική του ζωή, στις σχέσεις του µε τους δικούς του ανθρώπους, ήταν διακριτικός και µετριοπαθής (Ω, στ. 767 768), αγαθός στην ψυχή, αληθινός φίλος (Ω, στ. 769 774). 5. Θρήνος Ανδροµάχης: (επίσης µορφή ΑΒΑ), Ω, στ. 726 732 απευθύνεται στον Έκτορα, Ω, στ. 733 741 στο γιο της Αστυάνακτα και Ω, στ. 742 746 ξανά στον Έκτορα. Θρήνος Ελένης: (µορφή Α), απευθύνεται µόνο στον Έκτορα. 6. Στο θρήνο της Ανδροµάχης συνδέεται ο θάνατος του Έκτορα µε την πτώση της Τροίας (το ίδιο γίνεται και στη ραψωδία Χ, στ. 408 411). 7. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΚΤΟΡΟΣ ΑΝ ΡΟΜΑΧΗΣ ΟΜΙΛΙΑ (Ζ) ΜΕ ΘΡΗΝΟ ΑΝ ΡΟΜΑΧΗΣ (Ω) (Ζ, στ. 405 465, 475 481 και Ω, στ. 724 746): Και τα δύο αποσπάσµατα δείχνουν µία τυπική γυναίκα του καιρού της, η οποία υπολογίζει το προσωπικό της δράµα. Γι αυτή δε µετράει η πολεµική αξία του συζύγου της ούτε ο ηρωισµός του. Και στους δύο θρήνους (Ζ και Ω) η Ανδροµάχη νοιάζεται για τον Έκτορα ως ιδιώτη. Όπως για κάθε γυναίκα της εποχής της, ο σύζυγός της είναι η µόνη ελπίδα και δύναµη. 8. Αστυάναξ< άναξ του άστεως ο βασιλιάς προστάτης της πόλης. Το όνοµα είχε δοθεί στο νεαρό γιο του Έκτορα από το λαό, για να τιµηθεί έµµεσα ο ίδιος ο ήρωας, επειδή ήταν ο πιο γενναίος υπερασπιστής της Τροίας. Ο Έκτορας όµως και η Ανδροµάχη είχαν δώσει στο γιο τους και το όνοµα Σκαµάνδριος (βλ. σελ. 103 στο σχολικό βιβλίο στο σχόλιο των στίχων Ζ, 402 403). 9. Η συµπεριφορά του Αχιλλέα προς τον Ηετίωνα (πατέρα της Ανδροµάχης) φανερώνει ότι ο ήρωας σέβεται τους άγραφους ηθικούς κανόνες για το σεβασµό προς τους νεκρούς (πρβλ. Ζ, στ. 413 432). Και µάλιστα, όταν οι νεκροί αυτοί είναι εχθροί. Προϊδεασµός ότι τελικά ο ήρωας θα σεβαστεί και το νεκρό του αντίπαλο (δηλαδή τον Έκτορα πράγµα που έγινε τελικά). 11. Αιφνίδιοι θάνατοι που προκάλεσαν ο Απόλλωνας και η Άρτεµη: α) Η µητέρα της Ανδροµάχης ξαναβρήκε την ελευθερία της και πέθανε από φυσικό αιφνίδιο θάνατο (Ζ, στ. 428). β) Έξι (6) αγόρια και έξι (6) κορίτσια της Νιόβης, τα τόξευσαν ο Απόλλωνας και η Άρτεµη αντίστοιχα (Ω, στ. 605 607). 12. ΕΥΝΟΙΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΝΕΚΡΟ ΕΚΤΟΡΑ: Ραψωδία Ψ, στ. 184 191: η Άρτεµη διώχνει τα σκυλιά και ραντίζει το λείψανο µε τριανταφυλλένιο λάδι (θεϊκό λάδι), το οποίο θεράπευε γδαρσίµατα. Ο Απόλλων µε ένα µαύρο σύννεφο εµποδίζει τον ήλιο να προκαλέσει σήψη. Ραψωδία Ω: ο Απόλλων σκεπάζει το σώµα του Έκτορα µε τη χρυσή αιγίδα, για να µην ταλαιπωρείται από τα γδαρσίµατα (ραψωδία Ω, στ. 66 κ.ε.). Οι θεοί αποφασίζουν να στείλουν τον Ερµή στη γη, ώστε να λυτρωθεί ο Έκτωρ (βλ. σχόλιο στη σελ. 209 του σχολικού βιβλίου). 13. Μεταµέλεια Ελένης: Ω, στ. 765 και Γ, στ. 172 176. 14. Σεβασµός Ελένης προς τον Πρίαµο: Γ, στ. 172 176. 16. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΥΜΒΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΟΦΗΜΙΑ ΕΝΟΣ ΝΕΚΡΟΥ: Ραψωδία α («Οδύσσειας»), στ. 262 266: ο Τηλέµαχος θίγει στην Αθηνά (Μέντη) το θέµα του τύµβου, για την υστεροφηµία του νεκρού. Ο τύµβος αποτελούσε αναγνώριση της αξίας του νεκρού, ένα είδος τιµής. Η δόξα που θα αποκτούσε ο νεκρός θα συνόδευε και τους αρσενικούς απογόνους του (πρβλ. α, στ. 266). Ήταν δηλαδή µία οικογενειακή δόξα. 17. ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ (Ω, στ. 717 805): Ω, στ. 717 718 «λαϊκό προσκύνηµα»: για νεκρό στο σπίτι του και θρήνος γυναικών. Μαζί θρηνούν και οι λαϊκοί τραγουδιστές (Ω, στ. 721 722). Ω, στ. 783 κ.ε.: συγκέντρωση ξύλων φωτιά τοποθέτηση πάνω σ αυτή νεκροκρέβατο µαζί µε το νεκρό σβήσιµο της φωτιάς µε κόκκινο κρασί 8
ενταφιασµός νεκρού σε ειδική θήκη ανύψωση τύµβου γεύµα µε τη συµµετοχή συγγενών και φίλων του νεκρού. 18. Για να αποκαταστήσει τον ήρωα, ο οποίος ατιµάστηκε ως νεκρός από τον Αχιλλέα. Έτσι, προβάλλεται ο Έκτορας ως ήρωας, ως ξεχωριστό µέλος της κοινωνίας που υπερασπίστηκε γενναία την πόλη του. Προβάλλεται όµως κι ως άτοµο άνθρωπος µε ανώτερες αρχές, τρυφερός κι ευαίσθητος. 19. Στους στίχους 517 551 της ραψωδίας Ω γνωρίζουµε έναν Αχιλλέα διαφορετικό από το σκληρό εκδικητή, ο οποίος για πολλές µέρες ταλαιπωρούσε το σώµα του νεκρού Έκτορα. Με τα λόγια του στον Πρίαµο, ο Αχιλλέας λυτρώνεται στα µάτια µας. Παραδίνεται στη µνήµη µας ως ένας µελαγχολικός νέος άνδρας, ανθρωπιστής και ιπποτικός προς τον πονεµένο πατέρα του νεκρού Έκτορα. 20. Η ΚΗ ΕΙΑ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ (ραψωδία ω «Οδύσσεια»): α) Ο νεκρός τοποθετείται πάνω σε στρώµα (αφού πρώτα τον έχουν καθαρίσει και περιποιηθεί) και µπροστά του οι συµπατριώτες του θρηνούν µε συγκινητικό τρόπο. β) Ακολουθεί συγκλονιστικός θρήνος από συγγενικά πρόσωπα του νεκρού. γ) Και οι δύο νεκροί καίγονται πάνω σε µεγαλοπρεπή φωτιά. Τα οστά τοποθετούνται σε χρυσό σταµνί, το οποίο θάβουν. Και γύρω από τον τόπο ταφής υψώνουν σπουδαίο τύµβο, ως µνηµείο του νεκρού. 21. Η σκηνή των στίχων 697 710 της ραψωδίας Ω αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για το ιονύσιο Σολωµό στο ποίηµά του «Εις Μάρκο Μπότσαρη». Η αδερφή του Μάρκου Μπότσαρη υποδέχεται, όπως η Κασσάνδρα, το νεκρό αδερφό της. Όπως οι Τρωαδίτισσες θρηνούν κατά την υποδοχή του νεκρού Έκτορα, το ίδιο συµβαίνει και µε τους Μεσολογγίτες. _ (ΤΕΛΟΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΡΑΨΩ ΙΑ Ω ΤΗΣ «ΙΛΙΑ ΑΣ») _ ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΙΛΙΑ Α»: Ο Όµηρος πλάθει ένα έπος µε δύο (2) διαφορετικές γραµµές εξέλιξης. Η πρώτη διαµορφώνεται στη ραψωδία Α και αφορά τη µάνητα του Αχιλλέα απέναντι στον Αγαµέµνονα και έχει αιτία ένα γέρας πολέµου (Βρισηίδα). Το θέµα αυτό διευθετείται οριστικά στη ραψωδία Τ, στην οποία ο ήρωας επιστρέφει στη µάχη και λύεται η οργή του. Ήδη όµως ο ποιητής έχει µπολιάσει το έργο του µε τη δεύτερη γραµµή εξέλιξής του (ραψωδία Ι Πρεσβεία στον Αχιλλέα). Εκεί ο ήρωας διαπράττει ύβρη. Αρνείται την αποκατάσταση των πραγµάτων σχετικά µε το θέµα της βρισηίδας, την οποία είναι έτοιµος να επιστρέψει ο Αγαµέµνονας (όπως δηλώνουν οι απεσταλµένοι του) και εµµένει στον πεισµατικό του θυµό. Ουσιαστικά, ο ίδιος οδηγεί το φίλο του Πάτροκλο στο θάνατο (ραψωδία Π), αφού αρνείται πιο πριν να µπει στη µάχη. Στη ραψωδία Σ η οργή του Αχιλλέα µετασχηµατίζεται και πέφτει απάνω στους Τρώες και τον πολέµαρχό τους Έκτορα. Η δεύτερη αυτή µάνητα, που γεννήθηκε µε λανθάνοντα τρόπο στη ραψωδία Ι, λύεται φαινοµενικά στη ραψωδία Χ (δολοφονία Έκτορα από Αχιλλέα) κι οριστικά στη ραψωδία Ω (αποδοχή από Αχιλλέα των λύτρων του Πριάµου). Ένα όµως θέµα µένει ανοιχτό, σύµφωνα µε την τριάδα ύβρις νέµεσις τίσις. Και αυτό είναι η τίσις του Αχιλλέα, για την ύβρη που διέπραξε στο πτώµα του Έκτορα. Τιµωρία του θα είναι ο θάνατος στο επόµενο Κύκλιο έπος, την «Αιθιοπίδα». Η «Ιλιάδα» έχει ευθύγραµµη διήγηση 52 ηµερών, ανεξάρτητα αν ο Όµηρος παρεµβάλλει σ αυτήν αναδροµές, προλήψεις και εγκιβωτισµένες διηγήσεις. Επιµέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος sapiens@otenet.gr 9