Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Κωδικός μαθήματος: ΙΒΑ 306 Διδάσκων: Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, 17 ος -19 ος αιώνας. Μάθημα 9. Απόηχοι και αντιδράσεις. Η Γαλλική Επανάσταση και η Ανατολική Ευρώπη. Η Τσαρική Ρωσία κατά τον 19 ο αιώνα και οι «ιδεολογικές» απειλές
Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης (17 ος -19 ος αιώνας) Μάθημα 9: Στόχοι του μαθήματος I Η Γαλλική Επανάσταση και η περίοδος του Ναπολέοντα. Η επίδρασή τους στην εσωτερική πολιτική ζωή και ιδεολογική κίνηση στη Ρωσία και ευρύτερα στην Ανατολική Ευρώπη. Θα παρουσιαστεί ξεχωριστά η περίπτωση της Πολωνίας.
Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης (17 ος -19 ος αιώνας) Μάθημα 9: Στόχοι του μαθήματος II Η ανάδυση των φιλελεύθερων και εθνικιστικών κινημάτων του 19 ου αιώνα: το κίνημα των Δεκεμβριστών στη Ρωσία (1825) και η πολιτική του Τσάρου Νικολάου Α. Οι στοχεύσεις των μεταρρυθμίσεων του Τσάρου Αλεξάνδρου Β (1855-1881). Η συντηρητική στροφή επί Τσάρου Αλέξανδρου Γ (1881-1894). Η ισχυροποίηση του ποπουλισμού και του σοσιαλισμού. Οι πολωνικές επαναστάσεις (1830, 1862-1863).
Βασική βιβλιογραφία (του μαθήματος 9) Bushkovitch, Paul, Ιστορία της Ρωσίας, πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9 ο αιώνα έως την περεστρόικα, μετάφραση Θάλεια Σπανού, Αθήνα: εκδόσεις Αιώρα, 2016, σελ.153-187, 202-243. Raeff, Marc, Understanding Imperial Russia, State and Society in the Old Regime, New York: Columbia University Press, 1984. Venturi, Franco, Roots of Revolution. A history of Populist and Socialist Movements in 19 th Century Russia, New York: Knopf, 1960. Lukowski, Jerzy & Zawadski Hubert, A Concise History of Poland, Cambridge: Cambridge University Press, 2001, σ. 122-216
Η Γαλλική Επανάσταση
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η Γαλλική Επανάσταση ήταν ένα κομβικό γεγονός στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία. Οδήγησε: στην εκθρόνιση του βασιλέα Λουδοβίκου ΙΣΤ και την καρατόμησή του αργότερα στην ανακήρυξη της Δημοκρατίας το 1792 σε επίθεση κατά της Καθολικής Εκκλησίας την Τρομοκρατία των Ιακωβίνων και από τις αρχές του 19 ου αιώνα υπό τον Ναπολέοντα στην κατάκτηση σχεδόν όλης της Ευρώπης.
Η Γαλλική Επανάσταση: μια από τις δύο επαναστάσεις που διαπλάσανε τον 19 ο αιώνα έδωσε νέα ώθηση και κατέστησε απτές σε όλη την Ευρώπη τις ιδέες του φιλελευθερισμού και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, της συνταγματικής κυβέρνησης και της δημοκρατικής ιδεολογίας Αυτό οδήγησε στην ισχυροποίηση του συντηρητισμού και σε μία κριτική διάθεση έναντι του Διαφωτισμού, αλλά η «αντίδραση» αυτή δεν οδήγησε πίσω στον 18 ο αιώνα.
Η Πολωνία κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης και της Ναπολεόντειας «περιπέτειας» Προσπάθειες ανανέωσης της πολιτικής ζωής της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας υπό την επίδραση αρχικά του Γαλλικού Διαφωτισμού και κατόπιν και της Γαλλικής Επανάστασης: Η Τετραετής Δίαιτα, 1788-1792. 3 Μαΐου 1791: Ψήφιση νέου συντάγματος που ενισχύει την εξουσία τόσο του βασιλέα όσο και του κοινοβουλίου. Κατάργηση του βέτο και της εκλογής του μονάρχη. Μάιος 1792: ρωσική εισβολή. Στις 23 Ιανουαρίου 1793 δεύτερος διαμελισμός της Πολωνίας μεταξύ Ρωσίας και Πρωσίας. Μάρτιος-Οκτώβριος 1794: Εξέγερση του Κοσιούσκο. 3 Ιανουαρίου 1795: Τρίτος διαμελισμός της Πολωνίας (μεταξύ Ρωσίας, Αυστρίας και κατόπιν και Πρωσίας). 1798-1800: Δράση των πολωνικών λεγεώνων υπό γαλλική αιγίδα στην Ιταλία. 1805: Κατάρρευση του σχέδιου του Τσαρτορύσκι (πολωνού αριστοκράτη, σύμβουλου του Τσάρου Αλεξάνδρου) για την ανασύσταση της Πολωνίας σε προσωπική ένωση με την Ρωσία. 1807: Σύσταση από τον Ναπολέοντα του Δουκάτου της Βαρσοβίας. Κατάργηση της δουλοπαροικίας. 1813: Κατάληψη του Δουκάτου της Βαρσοβίας από ρωσικές δυνάμεις.
Το έργο της Τετραετούς Δίαιτας (1788-1792) Περιορίζει αρχικά την ισχύ του βασιλέα και ενισχύεται η δύναμη της Βουλής (Δίαιτας). Καταγγέλλει τον διαμελισμό του 1772 και τις εγγυήσεις των τριών δυνάμεων. Ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων. Μεγάλη ελευθεροτυπία/διακίνηση πληροφοριών για τη Γαλλική Επανάσταση. Περιορισμένα δικαιώματα στους αστούς, υποσχέσεις για μέριμνα στους δουλοπάροικους.
Οι διαμελισμοί της Πολωνίας
Αλληγορία των διαμελισμών της Πολωνίας
Η πολωνική αντίδραση στους διαμελισμούς Μία στάση ευθείας αμφισβήτησης και εξέγερσης, ενίοτε «δημοκρατική», (πρβλ. Κοσιούσκο, 1746-1817). Μεγάλες οι προσδοκίες για συμβολή/βοήθεια από τους Γάλλους και αργότερα από τον Ναπολέοντα. και μία άλλη «εξελικτική»/συμβιβαστική. Οι Πολωνοί προσδοκούσαν αλλαγές προς όφελος της Πολωνίας από τους Ρώσους και δη από τον Αλέξανδρο (βλ. Τσαρτορύσκι, 1804-1806, υπουργός εξωτερικών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας).
Η ορκωμοσία του Κοσιούσκο (24 Μαρτίου 1794)
Adam Czartoryski (1770-1861), πολωνός μεγάλος αριστοκράτης, υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας (1804-1806).
Antoni Radziwill (1775-1833), πολωνός αριστοκράτης και πρώσσος αξιωματούχος
Οι πολωνικές επαρχίες στα τέλη του 18 ου αιώνα και στις αρχές του 19 ου αιώνα Η κοινωνική διάρθρωση και η οικονομία των πολωνικών επαρχιών δεν άλλαξε ριζικά μέχρι την περίοδο του Ναπολέοντα, παρά το διαμελισμό της χώρας. Στη Ρωσική Αυτοκρατορία οι αριστοκράτες διατήρησαν πολλά από τα κοινωνικά και νομικά τους προνόμια, και εν μέρει και στοιχεία αυτοδιοίκησης. Η πολωνική εκπαίδευση, και ευρύτερα η πολωνική κουλτούρα, γνώρισε περίοδο άνθησης. Η δουλοπαροικία διατηρήθηκε και σε ορισμένες περιπτώσεις οξύνθηκε η καταπίεση των χωρικών. Στις πρωσικές επαρχίες ο συγκεντρωτισμός ήταν εντονότερος, ενώ στις αυστριακές αρχικά η καταπίεση και ο εκγερμανισμός ήταν εντονότερος.
Δουκάτο της Βαρσοβίας (1807-1815) Σχηματίστηκε το 1807 με βάση τα πολωνικά εδάφη της Πρωσίας. Επεκτάθηκε το 1809 και σε εδάφη της Αυστρίας (πρώην πολωνικά). Σε προσωπική ένωση με το βασίλειο της Σαξωνίας (σύμμαχος του Ναπολέοντα). Συνταγματική μοναρχία. Ουσιώδεις οι αλλαγές στο νομικό καθεστώς και την κοινωνική δομή: κατάργηση της δουλοπαροικίας, μείωση των προνομίων του καθολικού κλήρου κτλ. Προσδοκίες των Πολωνών ότι θα αποτελέσει τον πυρήνα της ανασύστασης του πολωνικού κράτους.
Δουκάτο της Βαρσοβίας (1807-1809)
Δουκάτο της Βαρσοβίας (1809-1815)
Η ρωσική «απάντηση» στην «πρόκληση» της Γαλλικής Επανάστασης Ενίσχυση της λογοκρισίας. Φυλάκιση και εξορία για ορισμένους επιφανείς ρώσους διαφωτιστές. Μεταρρυθμίσεις και αλλαγές στο ρωσικό στρατό κατά τα πρωσικά πρότυπα από τον Τσάρο Παύλο (1796-1801). Κατάργηση πολλών προνομίων των πόλεων και των ευγενών.
Η βασιλεία του Τσάρου Αλεξάνδρου Α (1777-1825, τσάρος 1801-1825)
Μεταρρυθμίσεις κατά την πρώτη φάση της βασιλείας του Τσάρου Αλεξάνδρου, 1801-c. 1812/1815 Χαλάρωση της λογοκρισίας, απελευθέρωση «πολιτικών» κρατουμένων. Σύσταση ειδικής επιτροπής για τη διαμόρφωση και υλοποίηση μεταρρυθμίσεων: συγκρότηση σύγχρονων υπουργείων, ίδρυση πολλών νέων πανεπιστημίων, αναδιοργάνωση της κατώτερης και μέσης εκπαίδευσης. Προσπάθειες για τη συγκρότηση συνταγματικών θεσμών στη Ρωσία (σχέδιο Μιχαήλ Σπεράνσκυ/1809 για τη δημιουργία νομοθετικού σώματος). Ίδρυση Κρατικού Συμβουλίου (1809-1810). Κατάργηση της δουλοπαροικίας στις βαλτικές επαρχίες (σημερινή Εσθονία και Λετονία).
Η υποχώρηση του γαλλικού στρατού από τη Ρωσία (1812)
Η πολιτική του Τσάρου Αλεξάνδρου κατά τη δεύτερη περίοδο της βασιλείας του (1815-1825) Συγκρότηση μετά το συνέδριο της Βιέννης (1815) της Ιεράς Συμμαχίας που ήταν εχθρική σε φιλελεύθερα κινήματα. Εντεινόμενη, αλλά κάπως αυθαίρετη και χωρίς σύστημα, καταπίεση των φιλελευθέρων, κυρίως ευγενών, στη Ρωσία Αυστηρότερη λογοκρισία. Παράλληλα Κατάργηση της δουλοπαροικίας στις βαλτικές επαρχίες (σημερινή Εσθονία και Λετονία). Σκέψεις για παραχώρηση συντάγματος (1818).
Η ανάδυση και ισχυροποίηση φιλελεύθερων ρευμάτων στη Ρωσία του Τσάρου Αλεξάνδρου-οι Δεκεμβριστές: Βόρεια Εταιρεία (Αγία Πετρούπολη): στόχος η ανατροπή της μοναρχίας και η συγκρότηση μίας συνταγματικής πολιτείας. Οι περισσότεροι συνωμότες υποστήριζαν μία συνταγματική μοναρχία με περιορισμένο δικαίωμα ψήφου (γαιοκτήμονες). Άλλοι έκλιναν προς το ρεπουμπλικανισμό Νότια Εταιρεία (Ουκρανία): Πιο ξεκάθαρα δημοκρατική/ιακωβινική, επηρεασμένη από τη Γαλλική Επανάσταση.
14 Δεκεμβρίου Αγία Πετρούπολη
Οι Δεκεμβριστές Ιδεολογικά: φιλελεύθερες-συνταγματικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης σε συνδυασμό με μία σχετικώς νέα για τη Ρωσία «εθνικιστική» αντίληψη. Υπέρ της κατάργησης της δουλοπαροικίας. Ηγέτες: Pavel Pestel (1793-1826): ηγέτης της Νότιας Εταιρείας Ryleev, Kondraty (1795-1826): ένας από τους ηγέτες της Βόρειας Εταιρείας
Η εποχή του Τσάρου Νικολάου (1796-1855, βασιλεία 1825-1855). Το αποκορύφωμα της απολυταρχίας.
Χαρακτηριστικά της περιόδου Μία πατερναλιστική αλλά απολυταρχική αυτοκρατορία. Λίγες οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες (π.χ. η κωδικοποίηση της ρωσικής νομοθεσίας από τον Μιχαήλ Σπεράνσκυ). Κάθε συζήτηση για την κατάργηση της δουλοπαροικίας σταματά. Περιορισμένη ανάπτυξη της οικονομίας, που εμποδίζεται όμως από την δουλοπαροικία. Αγώνας κατά του φιλελευθερισμού, των συνταγματικών ιδεών και της «επανάστασης» χωρίς να διακρίνονται τα ρεύματα αυτά το ένα από το άλλο. Αυξημένη λογοκρισία και μεγάλες εξουσίες στην «αστυνομία» (Τρίτο Τμήμα). Καταστολή της Πολωνικής Επανάστασης (1830). Επέμβαση στην Ουγγαρία και καταστολή της Ουγγρικής Επανάστασης το 1848-1849.
Η ιδεολογία της Αυτοκρατορίας (εμπνευστής ο υπουργός Παιδείας Ουβάροφ) Απολυταρχία Ορθοδοξία Εθνικότητα
Η ανάδυση νέων ρευμάτων Σταθερή κριτική φιλελεύθερων αριστοκρατών. Σοσιαλιστικά ρεύματα και κυρίως των διαφόρων δυτικόφιλων (π.χ. Μπιελίνσκυ, Χέρτζεν) που τόνιζαν το πόσο μακρυά από τη Δύση ήταν η Ρωσία. Καυτηρίαζαν ιδιαίτερα την απολυταρχία και την δουλοπαροικία. Σλαβόφιλοι (Χομιακόφ, Αξάκοφ): κριτική στον εκδυτικισμό της ρωσικής μοναρχίας και κοινωνίας, ιδίως μετά τον Μεγάλο Πέτρο. Υπέρ της Ορθοδοξίας και βαθιά εθνικιστές, ήταν παράλληλα υπέρ της κατάργησης της δουλοπαροικίας και ζητούσαν μία γνωμοδοτική συνέλευση δίπλα στον Τσάρο.
Επιφανείς «δυτικόφιλοι» Βησσαρίων Μπιελίνσκυ (1811-1848), λογοτεχνικός κριτικός και δημοσιολόγος Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-1876), ρώσος επαναστάτης, ιδεολόγος του αναρχισμού
Επιφανείς Σλαβόφιλοι Αλέξιος Χομιακόφ (1804-1860), συγγραφέας, θεολόγος Ιβάν Αξάκοφ (1823-1886), συγγραφέας, δημοσιογράφος, εκπρόσωπος της πιο εθνικιστικής πλευράς των Σλαβόφιλων.
Η Εκτέλεση της ομάδας Πετρασέφσκι 1849
Μεταρρυθμίσεις στη Ρωσία του Αλεξάνδρου Β 19 Φεβρουαρίου 1862: Χειραφέτηση των δουλοπαροίκων. Απελευθερώνονται λαμβάνοντας και ένα σχετικά μικρό τμήμα ως ιδιοκτησία τους. 1864: Δημιουργία των Ζέμστβο (συστήματος τοπικής αυτοδιοίκησης) με αξιοσημείωτες εξουσίες στον τομέα της αστυνομίας, δημόσιας υγείας, εκπαίδευσης, δημοσίων έργων κτλ. 1864: Αναδιοργάνωση και εκσυγχρονισμός της δικαιοσύνης. 1874: Καθιέρωση της καθολικής και υποχρεωτικής θητείας και παράλληλα μείωση των ετών της θητείας. Χαλάρωση της λογοκρισίας, ανάπτυξη της παιδείας κτλ.
Προβλήματα της χειραφέτησης δουλοπαροίκων: Η γη που τους δόθηκε ήταν πολύ περιορισμένη για να καλύψει τις ανάγκες τους, ιδίως μάλιστα λόγω της αύξησης του πληθυσμού της. Η ισχυρή θεσμικά θέση της αγροτικής κοινότητας, που εμπόδιζε την κινητικότητα των αγροτών, άρα και τη μετανάστευση όπως και εγκατάσταση στα αστικά κέντρα (και έμμεσα έπληττε τη βιομηχανική ανάπτυξη).
Κινήματα και ιδεολογικά ρεύματα στη Ρωσία (τρίτο τρίτο του 19 ου αιώνα) Ο κύκλος των σοσιαλιστών-μηδενιστών (νιχιλιστών) του περιοδικού Ο Σύγχρονος (Τσερνισέφσκι). Οπαδοί ενός αγροτικού σοσιαλισμού. Βασικό έργο το Τι να κάνουμε; του Τσερνισέφσκι. Οι φιλελεύθεροι-δυτικόφιλοι: Τσιτσέριν, Τουργκένιεφ. Οπαδοί συνταγματικών ιδεών. Οι σλαβόφιλοι: όχι καλά οργανωμένοι-ολοένα και περισσότερο εθνικιστές (Κατκόφ).
Ομάδα Νετσάεφ. Το 1869 ουσιαστικά διαλύεται. 4 Απριλίου 1866: Απόπειρα δολοφονίας του Τσάρου από τον Ντμίτρι Καρακόζοφ. 1874: Στροφή προς το λαό. Χιλιάδες φοιτητές πηγαίνουν να εργαστούν ανάμεσα στο λαό. 1876: Συγκρότηση της οργάνωσης Γη και Ελευθερία. 1878: Απόπειρα δολοφονίας του κυβερνήτη της Αγίας Πετρούπολης από την Βέρα Ζάσουλιτς. 1879: Σύσταση της Λαϊκής Θέλησης. 1880: Δολοφονία του Τσάρου Αλέξανδρου Β
Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.