Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Ιόνιο

Transcript

1 Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.

2 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Κωδικός μαθήματος: ΙΒΑ 306 Διδάσκων: Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, 17 ος -19 ος αιώνας. Μάθημα 3

3 Βασική βιβλιογραφία (του μαθήματος 3) Bushkovitch, Paul, Ιστορία της Ρωσίας, πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9 ο αιώνα έως την περεστρόικα, μετάφραση Θάλεια Σπανού, Αθήνα: εκδόσεις Αιώρα, 2016, σελ Shields Kollman, Nancy, The Russian Empire, , Oxford: Oxford University Press, 2017 Magocsi, Paul R., A History of Ukraine, Seattle, University of Washington Press, 1996, ιδίως σελ Πηγές: Ο βίος του πρωτόπαπα Αββακούμ, μετάφραση από τα ρωσικά του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου, Αθήνα: Κέδρος, Παρατήρηση: η βιβλιογραφία είναι πολύ πλούσια στα γερμανικά, αγγλικά και ρωσικά. Πολύ χρήσιμες είναι και άλλες ιστορίες της Ρωσίας (π.χ. της Γιάννας Μαλιγκούδη).

4 Μάθημα 3: Στόχοι του μαθήματος I Η διαμόρφωση των κύριων χαρακτηριστικών του ρωσικού κράτους και της κοινωνίας. Η ανάδυση της νέας δυναστείας (των Ρομανώφ), η συγκρότηση νέων διοικητικών θεσμών και η σχέση βογιάρων, αστικών στρωμάτων και Τσάρων. Ειδικότερα θα σχολιάσουμε τη διαμόρφωση των κύριων χαρακτηριστικών του ρωσικού κράτους και κοινωνίας (απολυταρχία, βογιαρική δούμα {Boyar duma}, Συνέλευση του λαού{zemski Sobor}.

5 Μάθημα 3: Στόχοι του μαθήματος ΙI Η επέκταση και ισχυροποίηση της δουλοπαροικίας και της αγροτικής κοινότητας (mir) και οι αντιδράσεις των αγροτικών στρωμάτων (επανάσταση του Στένκα Ραζίν).

6 Μάθημα 3: Στόχοι του μαθήματος ΙΙI Η επέκταση του ρωσικού κράτους.

7 Η επέκταση της Μοσχοβίας/Ρωσίας

8

9 Οι πόλεμοι του Ιβάν Δ Κατάκτηση του Χανάτου του Καζάν ( ) Κατάκτηση του Χανάτου του Αστραχάν (1556) Σύγκρουση με τον Χανάτο της Κριμαίας (1550s-1570s) Λιβονικός Πόλεμος ( ) Κατάκτηση της Σιβηρίας - Υποταγή του Χανάτου της Σιβηρίας ( )

10 Τα αποτελέσματα της εξωτερικής πολιτικής του Ιβάν Δ -Οι επιτυχίες Οι κατακτήσεις των Χανάτων του Καζάν και του Αστραχάν αφενός έφεραν μία πλούσια αγροτική περιοχή υπό ρωσική κυριαρχία, αφετέρου έθεσαν την κύρια αρτηρία της Ρωσίας, τον Βόλγα, υπό ρωσικό έλεγχο. Παράλληλα κατέστησαν την Ρωσία ένα πολυεθνικο-πολυθρησκευτικό κράτος χάρη στην υποταγή χιλιάδων μουσουλμάνων (Τατάρων, Μπασκίριων) καθώς και Φινο-ουγγρικών πληθυσμών (Μαρί, Ουντμούρτιοι), πολλοί εκ των οποίων πάντως έγιναν χριστιανοί ορθόδοξοι.

11 Τα αποτελέσματα της εξωτερικής πολιτικής του Ιβάν Δ -Οι αποτυχίες Η πρώτη συστηματική προσπάθεια των Ρώσων να κατακτήσουν δίοδο στη Βαλτική (Λιβονικός πόλεμος) απέτυχε. Τεράστια εξάντληση του κράτους, εξασθένηση όχι μόνο του στρατού αλλά και της οικονομίας, κατέστησε την αδυναμία του κράτους συνειδητή στους ξένους (και αυτό θα το εκμεταλλευθούν Πολωνοί και Σουηδοί την επόμενη περίοδο).

12 Η εποχή των Ταραχών (smutnoe vremia), Μία κρίση δυναστική: αλλαγή δυναστείας (έκλειψη της δυναστείας του Ριούρικάναδος του Boris Godunov και κατόπιν πολλών άλλων). Μία κρίση εθνική: εισβολή των Πολωνών-κατάληψη της Μόσχας (1610), προσπάθεια αναβίβασης Πολωνού και καθολικού βασιλέα στον τσαρικό θρόνο. Μία κρίση κοινωνική: φυγή των αγροτών προς τις νότιες περιοχές, εξέγερση Κοζάκων και αγροτών (Ivan Bolotnikov, ).

13 Εποχή των Ταραχών-Χρονολόγιο 1598: Θάνατος του Τσάρου Θεόδωρου-εκλογή από τη Συνέλευση της Γης (Zemski Sobor) του Boris Godunov ως τσάρου : Σιτοδεία : Κίνημα του πρώτου Ψευτο-Δημητρίου Μάιος 1606: Βασιλεία του Ψευτο-Δημητρίου. Ανατροπή και εκτέλεσή του από τους Βογιάρους (Βασίλειος Σούισκι) : Γενική αμφισβήτηση της εξουσίας του Σούισκι από αγρότες (αγροτική εξέγερση του Bolotnikov), τμήμα των βογιάρων και του Πολωνούς που εισβάλουν στη Ρωσία. Δεύτερος Ψευτο- Δημήτριος. 1611: Εθνική Αναγέννηση στον Βόλγα (κίνημα των Μίνιν και Ποζάρσκι). 1612: Απελευθέρωση της Μόσχας. 1613: Η Συνέλευση της Γης εκλέγει τον Μιχαήλ Ρομανόφ τσάρο της Ρωσίας.

14 Η πολιτική του Μπορίς Γκοντουνόφ Μείωση του κύρους και της σημασίας της Δούμας καθώς πολλές επιφανείς οικογένειες βογιάρων εξορίζονται ή παραμερίζονται. Ενίσχυση των δεσμών με τη Δύση. Η σιτοδεία ( ) οδηγεί στην αμφισβήτησή του με την άνοδο του πρώτου Ψευτο-Δημήτριου (Οτρέπεφ) το 1604.

15 Δυναστική κρίση: «Ψευτο-Δημήτριοι»

16 Κοινωνική κρίση Η τάξη των βογιάρων είχε δεχτεί ένα σοβαρό πλήγμα από τις σφαγές του Ιβάν του Τρομερού και δεν διακρινόταν για την «ενότητά» της. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία πολλών φατριών που αγωνίζονταν για την εξουσία, ενώ παράλληλα ώθησε ομάδες του πληθυσμού (Κοζάκους, αγρότες, ακόμη και κατοίκους πόλεων) να αμφισβητήσουν το κύρος της. Η σιτοδεία ( ) συνετέλεσε επίσης στην αποσάρθρωση των κοινωνικών ομάδων (ήταν η αφορμή για τον πρώτο Ψευτο-Δημήτριο). Φυγή των αγροτών προς το νότο και τον Βόλγα ως απάντηση στην ισχυροποίηση της δουλοπαροικίας, τελικά αγροτική εξέγερση το (Ivan Bolotnikov, ).

17 Ο 17 ος αιώνας-πρώτος αιώνας των Ρομανώφ:

18 Γενικά χαρακτηριστικά της περιόδου Αιώνας ταραχών: αστικές ταραχές και εξεγέρσεις αγροτών που δεν οδήγησαν πάντως σε κατάρρευση του κράτους όπως στην εποχή των ταραχών. Παρά τις ταραχές είναι περίοδος οικονομικής ανάπτυξης, επέκτασης των καλλιεργειών, ανάπτυξη των πόλεων κτλ. Περίοδος πολιτισμικών αλλαγών: Αλλαγές στην εκκλησία οδήγησαν στο σχίσμα, αλλά και στην διείσδυση δυτικών στοιχείων στην κουλτούρα της τσαρικής Ρωσίας (εποχή του ρωσικού μπαρόκ). Επέκταση του κρατικού-διοικητικού μηχανισμού (πολύ μεγαλύτερη η «γραφειοκρατία». Απαρχή της παρακμής της Πολωνο-Λιθουανίας και ενίσχυση αντιθέτως της Ρωσίας.

19 Κοινωνικές συγκρούσεις Στις πόλεις: Εξέγερση των Μοσχοβιτών το 1648 και πολλές άλλες ταραχές, που οφείλονταν τόσο στην υπερβολική φορολόγηση αλλά και στην κακοδιοίκηση. Στην ύπαιθρο: Εξέγερση του κοζάκου Στένκα Ραζίν ( ) κυρίως στην περιοχή του Βόλγα.

20 Θεσμοί της Μοσχοβίας Βογιαρική Δούμα (Boyarska Duma): Συμβούλιο του ηγεμόνα/τσάρου. Λάμβαναν μέρος οι σημαντικότεροι βογιάροι/ευγενείς, επιλεγμένοι από τον Τσάρο. Οι αποφάσεις της Δούμας είχαν επιρροή αλλά ο Τσάρος δεν ήταν υποχρεωμένος να ακολουθήσει την άποψη των βογιάρων. Συνέλευση της Γης (Zemsky Sobor): Συνέλευση. Συνελεύσεις συγκλήθηκαν από τις αρχές του 16 ου αιώνα μέχρι το Συνήθως είχε συμβουλευτικό χαρακτήρα και δεν εκλέγονταν όλα τα μέλη της. Οι συνελεύσεις του 17 ου αιώνα, ιδίως της εποχής των Ταραχών ήταν πολύ πιο σημαντικές (πρβλ εκλογή του πρώτου τσάρου των Ρομανόφ)

21 Η ρωσική κοινωνία/οικονομία-δουλοπαροικία. Βιβλιογραφία Bushkovitch, Paul, Ιστορία της Ρωσίας, πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9 ο αιώνα έως την περεστρόικα, μετάφραση Θάλεια Σπανού, Αθήνα: εκδόσεις Αιώρα, 2016, σελ Blum, Jerome, Lord and Peasant in Russia from the Ninth to the Nineteenth Century, Princeton: Princeton University Press, Moon, David, The Russian Peasantry: The World the Peasants made, London: Longman, Hellie, Richard, «The Economy, Trade and Serfdom», στο Maureen Perrie (ed.), Cambridge History of Russia, v. 1, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, σελ Shaw, Denis J.B., «Towns and Commerce» και «Urban Developments», στο ίδιο, σελ ,

22 Η γεωργία στη Μοσχοβία/Ρωσία Η γεωργία ήταν η βάση της οικονομίας της Μοσχοβίας/Ρώσίας. Στη γεωργία απασχολείτο το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμό. Καλλιεργούνταν κυρίως σιτηρά (σίκαλη, σιτάρι, κριθάρι, βρώμη), βιομηχανικές καλλιέργειες πολύ λιγότερο (κάνναβη, λινάρι). Η κτηνοτροφία δεν ήταν πάρα πολύ ανεπτυγμένη. Οι αποδόσεις της γης ήταν πενιχρές (3 προς 1). Η περίοδος καλλιέργειας σύντομη, βροχόπτωση περισσότερη από όσο χρειαζόταν.

23 Δουλοπαροικία στη Μοσχοβία/Ρωσία. Εξέλιξη του κυριότερου θεσμού της τσαρικής Ρωσίας Απαρχές του θεσμού μάλλον γύρω στα μέσα του 15 ου αιώνα (μετά τον εμφύλιο των ετών ). Η δουλοπαροικία επεκτείνεται στη Μοσχοβία και «νομιμοποιείται» μέχρι τα τέλη του αιώνα (πρβλ. Sudebnik του 1497). Ο θεσμός ισχυροποιήθηκε όμως κυρίως κατά τον 16 ο αιώνα (νόμοι και αποφάσεις των ετών 1550, 1592 & 1597) και η ελευθερία μετακίνησης των δουλοπαροίκων μειώθηκε ενώ οι υποχρεώσεις τους προς τον γαιοκτήμονα αυξήθηκαν (μέχρι τότε κατέβαλλαν απλώς ένα ενοίκιο). Το 1649 ουσιαστικά απαγορεύθηκε η «φυγή» των δουλοπαροίκων και επιβάλλονταν ποινές σε όσους έκρυβαν φυγάδες δουλοπάροικους. Τον 17 ο αιώνα η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της Μοσχοβίας/Ρωσίας είναι δουλοπάροικοι (80%).

24 Δουλοπαροικία ΙΙ Οι αγρότες ήταν «δεμένοι» αρχικά στη γη αλλά κατόπιν και στον γαιοκτήμονα. Δεν είχαν δικαίωμα να εγκαταλείψουν το χωριό τους/γη τους, εκτός αν τους δινόταν ειδική άδεια. Στους πρώτους αιώνες είχαν δικαίωμα να μεταναστεύσουν αφού κατέβαλλαν ένα ειδικό τέλος στους γαιοκτήμονες (και τυχόν χρέη τους) την εβδομάδα πριν την εορτή του Αγίου Γεωργίου. Οι δουλοπάροικοι είχαν υποχρέωση να καταβάλλουν στους γαιοκτήμονες είτε εργασία (αγγαρεία) είτε και «ενοίκιο» σε χρήμα/είδος (obrok=1/5). Οι γαιοκτήμονες είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν τους δουλοπάροικους σε άλλες γαίες τους. Μπορούσαν να τους τιμωρήσουν αλλά όχι να τους σκοτώσουν. Οι δουλοπάροικοι δεν ήταν σκλάβοι, άρα νομικά δεν ήταν περιουσία του γαιοκτήμονα, αν και αυτό ουσιαστικά δεν άλλαζε την κατάστασή τους που έμοιαζε πολύ με εκείνη των σκλάβων, ιδίως μετά τον 17 ο αιώνα.

25 Δουλοπαροικία στη Ρωσία. Ερωτήματα Πού οφείλεται η ανάδυση και κατόπιν σχεδόν καθολική εφαρμογή της δουλοπαροικίας; Η σημασία του 17 ου αιώνα: Σταδιακά η μετακίνηση των δουλοπάροικων απαγορεύεται. Ποιος ήταν ο λόγος για αυτή την εξέλιξη; Ποια ήταν η πολιτική σημασία του θεσμού της δουλοπαροικίας;

26 Δουλοπαροικία. Ερμηνείες του φαινομένουσυνέπειες Η δουλοπαροικία συνδεόταν με την ανάδυση μίας τάξης ευγενών που υπηρετούσαν το κράτος ως στρατιωτικοί (συνήθως ως ιππείς) και ουσιαστικά συνιστούσε ένα τρόπο να πληρώνονται οι υπηρεσίες τους. Δεν είναι τυχαίο ότι δουλοπάροικοι δεν υπήρχαν στον βορρά, σε περιοχές που δεν απειλούνταν από εχθρούς και δεν υπήρχε η ανάγκη για στρατό. Η δουλοπαροικία επεκτάθηκε τον 17 ο αιώνα, καθώς οι ευγενείς επιθυμούσαν να εμποδίσουν την φυγή των δουλοπαροίκων τους (συνήθως προς Ουκρανία, κοζακικές περιοχές, Σιβηρία) και ουσιαστικά επέβαλλαν στο κράτος να τους βοηθήσει. Το κράτος, ουσιαστικά ο τσάρος, παρόλο που πολιτικά περιόρισε τους ευγενείς/βογιάρους (πρβλ. κατάργηση της βογιαρικής δούμας), δέχτηκε το αίτημά τους αναφορικά με τους δουλοπάροικους, εξασφαλίζοντας την υποστήριξή τους. Έτσι συγκροτήθηκε η «συμμαχία» βογιάρων/αριστοκρατίας και τσάρου στη Ρωσία.

27 Οικονομικές συνέπειες Ήταν η δουλοπαροικία «επικερδής»; Βοηθούσε στην ανάπτυξη της γεωργίας και συνολικά της οικονομίας; Η δουλοπαροικία συνετέλεσε εν μέρει στην κοινωνική ηρεμία, ικανοποιώντας τους βογιάρους, προκαλώντας όμως, τουλάχιστον εν μέρει, στασιμότητα. Η απαγόρευση/δυσκολία στη μετακίνηση πληθυσμών δεν βοηθούσε στην ανάπτυξη των πόλεων, ενώ οι δουλοπάροικοι καταπιέζονταν τόσο που δεν είχαν κίνητρο να αυξήσουν την παραγωγή τους. Οι γαιοκτήμονες εν πολλοίς δεν διακρίνονταν για την επιχειρηματικότητά τους, καθώς ήταν «σίγουροι» για το εισόδημά τους.

28 Μορφές αντίστασης των δουλοπαροίκων Εξεγέρσεις (Στένκα Ράζίν): εν μέρει δουλοπαροίκων, ουσιαστικά των Κοζάκων, συμμετείχαν ωστόσο και γεωργοί. Φυγή προς Σιβηρία, νότιες περιοχές, περιοχές των Κοζάκων. Δολοφονίες «σκληρών» γαιοκτημόνων. Υπήρξε όμως μεγάλο αγροτικό κίνημα;

29 Ελεύθεροι αγρότες Αγρότες στη Βόρεια Ρωσία Όλοι οι κάτοικοι στη Σιβηρία Κοζάκοι Αγρότες στις νότιες περιοχές (κοντά στην Ουκρανία).

30 Η αγροτική κοινότητα (mir). Κύρια χαρακτηριστικά. Συγκροτείται μάλλον γύρω στα μέσα του 17 ου αιώνα. Η γη καλλιεργείται, ανά τμήματα, και διαχειρίζεται από τις οικογένειες αλλά ανήκει στην αγροτική κοινότητα, που έχει τη δυνατότητα να αναδιανέμει τη γη ανά διαστήματα λαμβάνοντας υπ όψη τις αλλαγές στις οικογένειες (αν αυξάνονταν τα μέλη της κτλ.). Συλλογική ευθύνη. Κάθε κοινότητα είχε συλλογική ευθύνη έναντι του γαιοκτήμονα και του κράτους. Αν για διάφορους λόγους δεν μπορούσε π.χ. ένα μέλος της κοινότητας να πληρώσει τον φόρο του στο κράτος, τότε όλη η κοινότητα έπρεπε να τον καταβάλλει. Αυτό διατηρήθηκε μέχρι το 1903 (δηλαδή και μετά τη χειραφέτηση των δουλοπαροίκων). Η αγροτική κοινότητα ήταν σε πολλά αυτοδιοικούμενη (αγροτικά δικαστήρια κτλ.).

31 Ρωσικός 17 ος αιώνας. Η περίοδος της «αναπροσαρμογής» της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής Κατά τον 17 ο αιώνα και χωρίς να υπάρξει μία απότομη ρήξη η ρωσική εξωτερική πολιτική αναπροσαρμόζεται. Έτσι ενώ συνεχίζεται η κατάκτηση της Σιβηρίας (c Ρώσοι είχαν φτάσει στα στενά του Μπέριγκ), και αρχικώς τουλάχιστον οι Ρώσοι επιδιώκουν την ανακατάκτηση του Σμολένσκ από τους Πολωνούς ( ), αλλά καινοφανές πραγματικά είναι το ενδιαφέρον για το νότο (τη Μαύρη Θάλασσα).

32 Χρονολόγιο 1617: Συνθήκη με τη Σουηδία. Η Ρωσία χάνει τη διέξοδο στη Βαλτική. 1618: Συνθήκη με την Πολωνια-Λιθουανία. Η Ρωσία παραχωρεί το Σμολένσκ : Πόλεμος με την Πολωνία. Αποτυχία ανακατάληψης του Σμολένσκ. 1637: Οι Κοζάκοι του Ντον κατακτούν το Αζόφ (λιμάνι στη Μαύρη Θάλασσα). Η Ρωσία διατάζει την εγκατάλειψή του (1642). 1648: Επανάσταση του Μπογκτάν Χμελίνσκυ και των Κοζάκων της Ουκρανίας. 1654: Συμφωνία του Περεγιασλάβ. Οι Κοζάκοι του Δνείπερου τίθενται υπό την προστασία της Μόσχας. Κατάκτηση του Σμολένσκ από τα ρωσικά στρατεύματα : Πόλεμος με την Πολωνία-Λιθουανία : Πόλεμος με τη Σουηδία. 1667: Συνθήκη του Ανδρούσοβο. Διαμελισμός της Ουκρανίας : Πρώτος ρωσο-οθωμανικός πόλεμος. 1686: «Αιώνια» ειρήνη με την Πολωνία : Ρωσική αποτυχία στην Κριμαία.

33 Συνθήκη του Ανδρούσοβο (1667)

34 Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.