Εισαγωγικά περί προφοράς

ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝΙΣΜΟΣ Εισαγωγικά περί προφοράς Προφορά. Στα λατινικά υπάρχουν δύο προφορές, η κλασσική ή σχολική και η εκκλησιαστική - µεσαιωνική. Στις λατινικές σπουδές συνήθως χρησιµοποιείται η υποτιθέµενη κλασσική προφορά, η ανασύσταση της οποίας είναι ως ένα βαθµό ασφαλώς συµβατική. Ειδικά εδώ στην Ελλάδα η σχολική λατινική προφορά ακολουθεί εν πολλοίς την γερµανική σχολική παράδοση. Η λεγόµενη εκκλησιαστική ή µεσαιωνική προφορά ανάγεται στον 4ο αι. µ.χ., είναι εξέλιξη της κλασσικής προφοράς και συµβαδίζει µε την ανάπτυξη των λατινογενών γλωσσών και ιδίως της ιταλικής. Με αυτήν δεν θα ασχοληθούµε εδώ. Για τα λατινικά κείµενα της ρωµαιοκαθολικής εκκλησίας χρησιµοποιείται αποκλειστικά η µεταγενέστερη, η µεσαιωνική προφορά. Φωνήεντα. Είναι όλα δίχρονα, δηλαδή άλλοτε µακρά και άλλοτε βραχέα ā, ă, ē, ĕ, ī, ĭ, ō, ŏ, ū, ŭ. a = α ara (άρα). e = ε erras (έρρας τα διπλά σύµφωνα, όπως εδώ τα δύο rr προφέρονται πάντοτε ευκρινώς, όπως π.χ. προφέρουν οι Κύπριοι την Ελλάδα µε δύο λλ). i = ι ira (ίρα). o = ο oro (όρο). u = ου umerus (ούµερους). Σε µερικές εκδόσεις το u αντικαθιστά το v, π.χ. αντί vobis γράφεται uobis (= βόµπις). y = υ, αλλά µε την αρχαία προφορά του υ, δηλ. όπως το γαλλικό u ή το γερµανικό ü. 1 Το γράµµα y χρησιµοποιείται µόνο σε λέξεις που προέρχονται από την ελληνική, π.χ. cymba (κύµβη, βάρκα), προφέρεται κüµ-µπα. [Άλλοι προφέρουν το y ως i, όπως το νεοελληνικό υ (= ι), παρά το γεγονός ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά γράµµατα]. ίφθογγοι. ae = ε, αντιστοιχεί στο ελληνικό αι. [Γάλλοι και οι Αγγλοσάξονες προφέρουν άϊ, οι Γερµανοί ε = ä]. au = άου, αντιστοιχεί στο ελληνικό αυ. eu = έου, αντιστοιχεί στο ελληνικό ευ. Οι Γερµανοί το προέρουν ενίοτε όϊ. oe 2 = γαλλικό eu ή γερµανικό ö. 3 [Οι Αγγλοσάξονες το προφέρουν ως όε ή όϊ οι Γάλλοι όϊ, οι Γερµανοί ö]. Αντιστοιχεί στο ελληνικό οι (οἰκουµένη = oecumene). Σύµφωνα. c = κ capio (κάπιο). g = γκ gero (γκέρο). h = χ ελαφρό σαν αναπνοή και µε περισσότερο ανοιχτό το στόµα απ όσο στο χ, ακριβώς όπως το αγγλικό h, heri (χέρι ή µάλλον hέρι). i = ι (και ενίοτε j = γι). Το i είναι δισυπόστατο εκτός από καθαρό φωνήεν i (= ι), π.χ. studium (στούντιουµ), ενίοτε είναι οιονεί σύµφωνο ή πιο σωστά ηµιφωνήεν ή ηµισύµφωνο (κάτι µεταξύ φωνήεντος και συµφώνου), π.χ. maiores (µαγιόρες). Στην πρώτη περίπτωση το i είναι φωνήεν, στη δεύτερη είναι ηµισύµφωνο. Στις παλαιότερες εκδόσεις το ηµισύµφωνο i γραφόταν j, π.χ. έγραφαν majores. Επειδή όµως το γράµµα j δεν υπήρχε στο κλασσικό λατινικό αλφάβητο, σήµερα έχει παύσει να χρησιµοποιείται στις εκδόσεις λατινικών κειµένων. Το i ως j προφέρεται όπως το ι στη λέξη «παιδιά», στην οποία το «ι» ακούγεται ως «γι», «παιδγιά» παράβαλε ιατρός - γιατρός, υιός - γιος ή Γιάννης αντί Ι(ω)άννης. Σε αρκετές λέξεις, όταν µετά το i ακολουθεί φωνήεν, συνήθως το i προφέρεται j (γι), π.χ. ius (jus, γιούς), ianua (janua, γιάνουα), iaceo (jaceo, γιάκεο), maior (major µάγιορ), Iesus (Jesus, Γιέζους, ο Ιησούς), Troia (Troja, Τρόγια, η Τροία), iam (jam ήδη). Εν τούτοις στην κατάληξη -io είναι 1 Βάλτε το στόµα στη θέση του ου και αντί ου προφέρετε ι θα βγει γαλλικό u ή γερµανικό ü. 2 Μερικές φορές το oe δεν είναι δίφθογγος, π.χ. στις λέξεις poeta (ποέτα, ποιητής), aer (άερ, αήρ), coegi (κοέγκι, έχω µαζέψει). Σε µερικές παλαιές σχολικές εκδόσεις θα τις δείτε µε διαλυτικά, poëta, aër, coëgi. 3 Βάλτε το στόµα στη θέση του ο και αντί ο προφέρετε ε θα βγει γαλλικό eu ή γερµανικό ö. 1

ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝΙΣΜΟΣ καθαρό φωνήεν και προφέρεται ιο (χωριστά, ι-ο), π.χ. pario (πάριο), narratio (ναρράτιο) κ.λπ. Στο iens (πορευόµενος) προφέρεται ίενς. Το iens είναι η µοναδική λέξη στην οποία το αρχικό ie δεν είναι je, αλλά φωνηεντικό ie. Επίσης σε όλα τα ελληνικά ονόµατα που αρχίζουν από i διατηρείται η καθαρή φωνηεντική προφορά του ελληνικού ι, Ionia, Iole (Ἰόλη), iaspis, Iason, Ios (η νήσος Ίος), iambus, iota (προφέρεται ιότα [ἰῶτα] και όχι γιώτα) κ.λ.π. Στην πράξη δεν είναι και τόσο δύσκολο να καταλάβουµε πότε το i είναι j και πότε καθαρό i π.χ. το maior ή το maiores ή το peior, αν τα προφέρουµε µάϊορ, µαϊόρες και πέϊορ, δεν θέλει πολύ για να καταλάβουµε ότι ο φθόγγος j (γ ι ) προκύπτει από µόνος του και ότι τους ταιριάζει η προφορά µάγιορ, µαγιόρες και πέγιορ, ενώ το narratio δεν προσφέρεται να προφερθεί ναρράτγιο. Σε πολλά λεξικά τις λέξεις που αρχίζουν από ηµισύµφωνο i (= j) δεν τις αναζητούµε στο i, αλλά στο γράµµα j (γιωτ). qu = κβ equus (έκβους), aqua (άκβα), quis (κβις), que (κβε), quod (κβοντ). [Άλλοι προφέρουν κου, equus (έκουους), aqua (άκουα), quo (κουό), όπως στα Ιταλικά]. gu = γκου ή γκβ, sanguis = σάνγκουις ή σάνγκβις (= γερµ. προφορά). Το γκβ είναι πιο κοντά στην κλασσική προφορά, αλλά στην Ελλάδα δεν συνηθίζεται. s = σ suus (σούους), αλλά µεταξύ δύο φωνηέντων ζ, rosa (ρόζα). [Κανονικά όµως το s προφερόταν πάντοτε σ και ποτέ ζ]. z = ζ zona (ζώνη) ζόνα. [Άλλοι προφέρουν τζ (τζόνα), ενώ οι Γερµανοί: τσόνα]. ch = χ chorus (χόρους, ο χορός, η χορωδία) [άλλοι προφέρουν κ (κόρους) άλλοι προφέρουν χωριστά το c από το h π.χ. το Achilles (Αχιλλεύς) προφέρεται Άχιλλες ή Άκιλλες ή Άκχιλλες. Στην Ελλάδα µερικοί προφέρουν Άκχιλλες, και δεν είναι λάθος, γιατί η αρχική προφορά του ελληνικού χ ήταν κh (περίπου κχ). Εν τούτοις το pulcher το προφέρουν πούλχερ (και όχι πούλκχερ) καλύτερα να υιοθετήσουµε ενιαία γραµµή και να προφέρουµε παντού χ]. ph = φ philosophia (φιλοζόφια). Το ελλ. φ στα λατινικά δεν γράφεται f, αλλά ph. Αυτό από µόνο του σηµαίνει ότι µεταξύ f και ph υπήρχε διαφορά. Πράγµατι το ελληνικό φ αρχικώς προφερόταν ως πφh (περίπου ως πφχ), στη συνέχεια πh και τελικώς πολύ αργότερα φ = f. 1 th = τ ή θ theologia (τεολόγκια). Το ελληνικό θ γράφεται στα λατινικά th. Στην Ελλάδα το th το προφέρουµε θ (το ίδιο και οι Αγγλοσάξονες, αλλά όχι οι Γάλλοι, οι Ιταλοί ή οι Γερµανοί). [Και το θ αρχικώς προφερόταν τh (περίπου τχ), κάτι ανάλογο δηλ. προς τα χ (ch) και φ (ph)]. rh = ρ rhetorica (ρετόρικα) το h µετά το r δεν προφέρεται αντιπροσωπεύει απλώς ορθογραφικά την δασεία που υπάρχει στο αρχικό ρ π.χ. της ῥητορικῆς ή της Ῥόδου. x = ξ externus (εξτέρνους), αλλά προ φωνήεντος συνήθως γκζ, exercitus (εγκζέρκιτους), exeo (έγκζεο), existimo (εγκζίστιµο). Εν τούτοις το vexi προφέρεται «βέξι», γιατί το «βέγκζι» δεν βολεύει. Το «γκζ», όποτε βολεύει λοιπόν το exaudi εξάουντι, και το exactum εγκζάκτουµ. Κανονικά όλα τα x είναι ξ στην κλασσική προφορά το «γκζ» είναι συµβατική προφορά (γαλλοαγγλική). Μεταγραφή ελληνικών λέξεων σε λατινικό αλφάβητο. Τηρούµε απολύτως τις (αρχαίες) ορθογραφικές αντιστοιχίες και δεν επιχειρούµε να αποδώσουµε τις λέξεις, όπως εµείς τις προφέρουµε. Το η το γράφουµε πάντοτε e (υποτίθεται µακρό), γιατί η αρχαία κλασσική προφορά του ήταν ε µακρό, εε (= ē). Έτσι οι Λατίνοι µετέγραφαν π.χ. την Κίρκη ως Circe, πράγµα που σηµαίνει ότι την Κίρκη την άκουγαν Κίρκεε, πριν το η µεταπέσει σε ι κατά την ελληνιστική εποχή. ἔχω - echo χάρις - charis 1 Ο γραµµατικός Quintilianus (Institutio Oratoria 4,14 - Wolfram Ax, Quintilians Grammatik, έκδ. Walter de Gruyter, Berlin 2011, σ. 34) αναφέρει ότι σε κάποια δίκη «ο Κικέρων κοροϊδεύει έναν (Έλληνα) µάρτυρα, που δεν µπορούσε να προφέρει το πρώτο γράµµα του ονόµατος Fundanius» [προφανώς θα το πρόφερε «πχ», Phundanius] (pro Fundanio Cicero testem, qui primam eius litteram dicere non possit, inridet). Αυτό σηµαίνει ότι οι Έλληνες δεν είχαν φθόγγο ακριβώς f, και αυτός ήταν ο λόγος, για τον οποίο οι Λατίνοι µετέγραφαν το ελληνικό φ ως ph και όχι ως f. Προφανώς υπήρχε διαφορά µεταξύ ph και f. 2

ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝΙΣΜΟΣ εὐχαριστία - eucharistia εὐτυχία - eutychia Ἀρχιµήδης - Archimedes (όχι ασφαλώς Archimidis ούτε ακόµη χειρότερα Arhimidis) εὑρίσκω - heurisko (η δασεία αποδίδεται µε h) ἱστορία - historia Αἴγυπτος - Aegyptos ζωὴ - zoe Ἡρακλῆς - Heracles (οι Λατίνοι λένε Hercules) Πειραιεὺς - Peiraeeus (εδώ το υ δεν γράφεται y, γιατί είναι µέρος της διφθόγγου ευ) Ἥπειρος - Hepeiros ἀγάπη - agape κτῆνος - ctenos (το k δεν χρησιµοποιείται ποτέ στα λατινικά) οἰκονοµία - oeconomia (το ελλ. οι αντιστοιχεί στο λατ. oe) ἐργασία - ergasia ἑπτὰ - hepta φιλανθρωπία - philanthropia (όχι f) Φίλιππος - Philippos ή Philippus (µε λατ. κατάληξη) θάνατος - thanatos θυµὸς - thymos Ῥόδος - Rhodos (η δασεία του αρχικού ῥ γράφεται ως h, αλλά µετά το r) Πύρρος (ή παλαιότερα Πύῤῥος) - Pyrrhos (επί δύο ρ το δεύτερο δασύνεται) το όνοµα είναι Pyrrhus στα λατινικά. Τονισµός. Οι λατινικές λέξεις τονίζονται στην παραλήγουσα εάν όµως η λήγουσα είναι βραχεία, ο τόνος ανεβαίνει στην προπαραλήγουσα, π.χ. rosa, pupa, puella, αλλά capĭmus, scribĕre. Επί δύο συνεχοµένων φωνηέντων το πρώτο είναι πάντοτε βραχύ εποµένως λέξεις όπως το habeo ή το teneo θα τονισθούν habeo (habĕo) και teneo (tenĕo), επειδή προφανώς η παραλήγουσα (e) είναι βραχεία. Το ίδιο ισχύει ακόµη και στην περίπτωση που υπάρχει h ανάµεσα σε δύο φωνήεντα το h δεν µετράει π.χ. στη λέξη contraho το a εξακολουθεί να είναι βραχύ παρά το h έτσι η λέξη θα τονισθεί contrăho. 1 Φωνήεν προ δύο συµφώνων είναι θέσει µακρό. Το h και πάλι δεν µετράει, οπότε τα ph, th, ch δέν θεωρούνται διπλά σύµφωνα. Σηµ. 1. Στα ρήµατα δίνουµε εξ αρχής τους αρχικούς χρόνους: ενεστώτα, παρακεί- µενο, ύπτιο (ή σουπίνο), 2 απαρέµφατο, π.χ. tenĕo, tenŭi, tentum, tenēre 2 (δηλ. 2ας συζυγίας) κρατώ. Κάθε ρήµα πρέπει να το µαθαίνουµε µε τους αρχικούς του χρόνους. Στα ρήµατα 1ης συζυγίας δεν χρειάζεται να δίνουµε τους αρχικούς χρόνους, διότι είναι εντελώς οµαλοί και προβλέψιµοι. Σηµ. 2. Στο internet υπάρχει δωρεάν διαθέσιµο το λατινοαγγλικό και αγγλολατινικό λεξικό του Whitacker. Ας είναι για DOS, λειτουργεί κανονικά και χωρίς προβλήµατα σε κάθε λειτουργικό σύστηµα. http://www.archives.nd.edu/cgi-bin/words.exe (για χρήση on line) http://lysy2.archives.nd.edu/words.htm (για download) https://www.macupdate.com/app/mac/27008/words-latin-dictionary (για Mac). Αφού το κατεβάσετε και το τρέξετε, κάντε αριστερό κλικ στο εικονίδιο αριστερά από την λέξη Latin στο πάνω αριστερό άκρο του παραθύρου, πηγαίνετε στις ιδιότητες (properties) και επιλέξτε γραµµατοσειρά consolas και µέγεθος π.χ. 36 για µεγάλο παράθυρο ή ό,τι άλλο νοµίζετε. 1 Τα σηµεία των µακρών (π.χ. ā) και βραχέων (π.χ. ă) τίθενται που και που στα σχολικά κείµενα για την διευκόλυνση του ορθού τονισµού (η βραχεία παραλήγουσα δεν τονίζεται). Στις κανονικές εκδόσεις δεν υπάρχουν τέτοια σηµάδια. 2 Βλ. µάθ. 32. 3

ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝΙΣΜΟΣ Και on line το λεξικό Lewis & Short http://latinlexicon.org/search_latin.php Short Πληθώρα λατινικών βιβλίων, µεθόδων, γραµµατικών, κειµένων κλπ. µπορείτε να βρείτε και να κατεβάσετε εντελώς δωρεάν από το https://archive.org/. Στον ίδιο ιστότοπο θα βρείτε και βιβλία επί παντός του επιστητού, αλλά και ταινίες, video, των οποίων το copyright έχει πλέον λήξει και είναι διαθέσιµα στον καθένα. Σηµ. Όταν εµφανισθεί το παράθυρο µε το βιβλίο που έχετε επιλέξει, πατήστε αριστερά στο All files: HTTPS. Θα εµφανισθούν όλες οι µορφές στις οποίες διατίθεται το βιβλίο (pdf, txt, djvu κλπ.) είτε για ανάγνωση είτε για download. Το djvu (είναι σαν το pdf, αλλά πιο ελαφρό και πιο γρήγορο). Το πρόγραµµα (viewer) που απαιτείται, για να δείτε βιβλία σε djvu, θα το βρείτε στο http://www.djvu.org/ κατεβάστε το get DjVu (αν έχετε Windows). Εναλλακτικά µπορείτε να κατεβάστε αυτό: http://windjview.sourceforge.net/. Επίσης στο http://www.textkit.com/ θα βρείτε δωρεάν βιβλία και βοηθήµατα όχι µόνον για τα λατινικά, αλλά και για τα αρχαία ελληνικά, καθώς και forum για συζητήσεις µε άλλους σπουδαστές των κλασσικών γλωσσών. 4

ΜΑΘΗΜΑ 1 ΜΑΘΗΜΑ 1 discordia, 1 ae διχόνοια. semper πάντοτε. noceo, ui, ēre 2 (+ δοτ.) βλάπτω. 2 praeda, ae λεία. saepe συχνά, πολλές φορές, πολλάκις. causa, ae αιτία, κίνητρο περίπτωση δίκη η πλευρά, η παράταξη, η µερίδα, η άποψη, οι επιδιώξεις κάποιου. laudo 1 επαινώ, αινώ. laetitia, ae χαρά. vitupero 1 ψέγω, κατηγορώ. pigritia, ae οκνηρία, νωθρότης. magister, stri διδάσκαλος. puer, eri παιδί. piger (-gri), a, um οκνηρός. castigo 1 τιµωρώ. pater, tris πατήρ πατρίκιος patres οι συγκλητικοί (πατέρες του έθνους). familia, ae οικογένεια (και -as στις εκφράσεις pater familĭas οικοδεσπότης, mater familĭas οικοδέσποινα). 3 laboro 1 εργάζοµαι υποφέρω (από κάτι: αφ.) avus, i παππούς πάππος. pulcher, pulchra, pulchrum ωραίος. donum, i δώρο. filius, ii 4 υιός. filia, ae 5 θυγάτηρ, θυγατέρα, κόρη. dono 1 δωρίζω. nauta, ae ναύτης. agricola, ae γεωργός, αγρότης. vita, ae ζωή. beatus, a, um µακάριος, ευτυχής, ευτυχισµένος. non δεν. varius, a, um ποικίλος, διάφορος. planta, ae φυτό βλαστός πατούσα ποδιού. terra, ae γη χώρα. orno 1 στολίζω, κοσµώ, διακοσµώ. poeta, ae (γράφεται και poëta) ποιητής. iucundus, a, um (jucundus) ηδύς, ευχάριστος. fabula, ae µύθος υπόθεση λογοτεχνικού ή θεατρικού έργου. animus, i ψυχή σκέψη, νους, διάνοια θυµός θάρρος φρόνηµα χαρακτήρας. 6 delecto 1 γοητεύω, ξελογιάζω, τέρπω, ευφραίνω, θέλγω, συναρπάζω. deus, i θεός. dea, ae 7 θεά. templum, i ναός. magnifĭcus, a, um µεγαλειώδης, µεγαλοπρεπής, µέγας. forum i αγορά. Athenae, arum αι Αθήναι. amicus, i φίλος, amica, ae φίλη. admoneo, ŭi, ĭtum, ēre 2 νουθετώ, συµβουλεύω, κάνω υπόµνηση, παραίνεση, υπόδειξη. secretus, a, um κρυπτός, κρύφιος secreto κρυφίως, κρυφά. palam (επίρρ.) εµφανώς, στα φανερά. ubi ubi (επίρρ.) όπου όταν, µόλις, όποτε (σύνδεσµος) ubi? πού;. heri χθες. casa, ae οικία, σπίτι. littera, ae το γράµµα (της αλφαβήτου). litterae, arum (στον πληθ.) η επιστολή τα γράµµατα γενικώς. scribo, scripsi, scriptum, ĕre 3 γράφω. miserus, a, um εξαθλιωµένος, αξιολύπητος. propitius, a, um ελεήµων. victoria, ae νίκη. impleo, evi, etum, ēre 2 γεµίζω, πληρώ φέρω εις πέρας, ολοκληρώνω. diu επί πολύ, για µεγάλο διάστηµα. teneo, ui, ntum, ēre 2 κρατώ, κατέχω, φυλάσσω, διατηρώ, (υπο)στηρίζω κατανοώ αντιπροσωπεύω (κρατώ θέση άλλου). imperium, ĭi εξουσία κράτος, αυτοκρατορία. in + αφαιρ. εις, εν, εντός (επί στάσεως). ΘΕΜΑ 1. Discordiae semper nocent popŭlis (δοτ.). Praeda saepe fuĕrat causa discordiarum. Semper laudamus laetitiam et vituperamus pigritiam. Saepe magistri pueros pigros castīgant. Pater familias laborat. Avus pulchra dona filiis et filiabus donavit. Nautarum 1 Το πρώτο από δύο συνεχόµενα φωνήεντα είναι βραχύ, π.χ. discordĭa, admonĕo. 2 Συντάσσεται µε δοτική, γιατί έχει την έννοια «προξενώ βλάβη σε κάποιον». 3 Η γενική familias (της οικογενείας) αντί familiae είναι ιδιωµατισµός. 4 Κλητική fili (και όχι filie). Το ίδιο ισχύει και για όλα τα κύρια ονόµατα εις -ius, Marius, Tullius κ.λ.π., δηλ. Mari Μάριε, Tulli Τούλιε και όχι Márie, Túllie. 5 Η δοτ. και αφ. πληθυντικού αντί filiis γίνεται filiabus, όταν συναντάται δίπλα στο filiis (τοῖς υἱοῖς), γιατί αλλιώς δεν διακρίνεται: filiis et filiabus τοῖς υἱοῖς και ταῖς θυγατράσι. 6 Ενώ anima, ae σηµαίνει κυρίως πνοή, άνεµος, αναπνοή, αλλά ό,τι και το animus, δηλ. ψυχή κλπ. 7 Η δοτ. και αφ. πληθυντικού deis γίνεται deabus, όταν συναντάται δίπλα στο deis (τοῖς θεοῖς), γιατί αλλιώς δεν διακρίνεται: deis et deabus (αντί deis et deis) τοῖς θεοῖς και ταῖς θεαῖς. 5

ΜΑΘΗΜΑ 1 et agricolarum vita semper beata non est. Variae plantae terram ornant. Poetae iucundis fabŭlis anĭmos delectant. Diis et deabus templa magnifĭca in foro Athenarum erant. Amicos admonebis secreto, palam laudabis. Fili, ubi heri fuisti? In casa littĕras scribebam. Dei semper misĕris propitii sunt. Alexandri victotiae terram implent. Diu tenuērunt Romani imperium in terris. Οι διχόνοιες πάντοτε βλάπτουν τους λαούς. Η λεία είχε γίνει πολλές φορές αιτία διχονοιών. Πάντοτε επαινούµε την χαρά και ψέγουµε την νωθρότητα. Συχνά οι δάσκαλοι τιµωρούν τα οκνηρά παιδιά. Ο οικοδεσπότης εργάζεται. Ο παππούς έδωσε όµορφα δώρα στους γιους και στις κόρες. Των ναυτικών και των γεωργών η ζωή δεν είναι πάντα ευτυχής. ιάφορα φυτά κοσµούν την γη. Οι ποιητές µε ευχάριστους µύθους γοητεύουν τις ψυχές. Χάριν των θεών και των θεαινών υπήρχαν µεγαλοπρεπείς ναοί στην αγορά των Αθηνών. Τους φίλους θα τους νουθετείς κρυφά, θα τους επαινείς φανερά. Γιέ µου, 1 πού ήσουν χθες; Στο σπίτι έγραφα µια επιστολή. Οι θεοί πάντοτε είναι ελεήµονες προς τους δυστυχείς. Οι νίκες του Αλεξάνδρου πληρούν την γη. Για µεγάλο διάστηµα κράτησαν την εξουσία στις χώρες (άρα επί της γης). Α κλίση ουσιαστικών (-a-) οτική και αφαιρετική. Η βασική έννοια της δοτικής είναι ότι δηλώνει σε ποιόν δίδεται κάτι, σε ποιόν απευθύνεται µια πράξη ή για ποιόν γίνεται µια πράξη. Η βασική έννοια της αφαιρετικής δηλώνει το από ποιόν, από τι ή το µε ποιόν ή µε τι. Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. mensă mensae mensae mensam mensă mensā 2 Ενικός η τράπεζα της τραπέζης στo ή για το τραπέζι την τράπεζαν ω τράπεζα από ή µε το τραπέζι Πληθυντικός mensae οι τράπεζες mensárum των τραπεζών mensis στα ή για τα τραπέζια mensas τας τραπέζας mensae ω τράπεζες mensis από ή µε τα τραπέζια Τα ονόµατα της α κλίσεως είναι θηλυκά, εκτός αν σηµαίνουν ιδιότητα που ανήκει σε αρσενικό: π.χ. agricola γεωργός, nauta ναύτης. Β κλίση ουσιαστικών (-o-). Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Ενικός hortus κήπος horti horto hortum horte horto Πληθ. horti hortorum hortis hortos horti hortis Β κλίση (συνέχεια) - ονόµατα εις -er. Ονόµατα της β κλίσεως, όπως το puer ή το ager, έχασαν την κατάληξη us το puerus έγινε puer και το agrus έγινε ager. 1 Στα λατινικά δεν συνηθίζεται η κτητική αντωνυµία, όπου εννοείται. Λέγεται και γράφεται µόνον χάριν εµφάσεως ή προς διευκρίνιση, όταν δεν εννοείται. Στη µετάφραση, όπου χρειάζεται, πρέπει να την προσθέτουµε. 2 Η αφαιρετική ενικού των πρωτοκλήτων έχει το a µακρό (ā) η ονοµαστική βραχύ (ă). Στα σχολικά κείµενα, και µόνο σ αυτά, προκειµένου να διευκολύνεται ο σπουδαστής να διακρίνει την αφαιρετική από την ονοµαστική, συνήθως, όταν πρόκειται για αφαιρετική, τον προειδοποιούµε προσθέτοντας το σηµείο του µακρού στην κατάληξη a της α κλίσεως, π.χ. causa = αιτία, causā = εξ αιτίας. Αυτό δεν γίνεται ποτέ στις κανονικές εκδόσεις. Τα σηµάδια του µακρού και του βραχέως δεν αποτελούν µέρος της ορθογραφίας. 6

ΜΑΘΗΜΑ 1 Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Ενικός Πληθ. Ενικός Πληθ. puer παιδί, αγόρι puĕri ager αγρός agri puĕri puerorum agri agrórum puĕro puĕris agro agris puĕrum puĕros agrum agros puer puĕri ager agri puĕro puĕris agro agris Β κλίση (συνέχεια) - ουδέτερα. Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Ενικός malum το µήλο mali malo malum malum malo Πληθ. mala malórum malis mala mala malis Τα ονόµατα της β κλίσεως είναι αρσενικά, όταν έχουν κατάληξη us ή er και ουδέτερα, όταν έχουν κατάληξη um. Εξαιρέσεις. Θηλυκά: humus γη, vanus λίκνο (κούνια του µωρού), alvus κοιλιά, populus 1 λεύκα (αγγλ. poplar). Ουδέτερα: virus (τα vira) δηλητήριο, vulgus (τα vulga) όχλος (αλλά ως volgus είναι αρσ.), pelagus, (πληθ. τα pelaga) το πέλαγος. Η κλίση του deus. Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Ενικός deus dei deo deum dive ή deus 2 deo Πληθ. dei, dii, di deorum, deum deis, diis, dis deos dei, dii, di deis, diis,dis ευτερόκλιτα επίθετα (τύπος us, a, um). Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Αφ. Ενικός Πληθυντικός Αρσ. Θηλ. Ουδ. Αρσ. Θηλ. Ουδ. bonus καλός bona bonum boni bonae bona boni bonae boni bonorum bonarum bonorum bono bonae bono bonis bonis bonis bonum bonam bonum bonos bonas bona bono bona bono bonis bonis bonis Το αρσενικό κλίνεται όπως το hortus (β κλίση), το θηλυκό όπως το mensa (α κλίση) και το ουδέτερο, όπως το malum (β κλίση). Παρ όλο που το θηλυκό κλίνεται κατά την α κλίση, τα επίθετα αυτά ονοµάζονται δευτερόκλιτα. 1 Καµµία σχέση µε το αρσ. populus λαός. 2 Ο τύπος dive (από το divus, a, um θείος, θεϊκός) είναι αρχαιότερος ποιητικός στους µεταγενέστερους συγγραφείς επικρατεί ο τύπος deus (όµοιος µε την ονοµαστική). 7

ΜΑΘΗΜΑ 1 ευτερόκλιτα επίθετα (τύπος er, a, um). pulcher, pulchra, pulchrum όµορφος, ωραίος (κλίνεται κατά το ager, agri) liber, libera, liberum ελεύθερος (κλίνεται κατά το puer, pueri). Μερικές χρήσεις της δοτικής. οτική αντικειµενική. Η δοτική είναι η πτώση του εµµέσου αντικειµένου, π.χ. ο παππούς δώρισε όµορφα δώρα στους γιους και στις θυγατέρες, avus pulchra dona filiis et filiabus donavit. Επίθετα που δηλώνουν φιλική ή εχθρική διάθεση συντάσσονται επίσης µε δοτική: οι θεοί πάντοτε είναι ελεήµονες προς τους αξιολύπητους, dei semper misĕris propitii sunt (δοτική αντικειµενική, δηλ. οιονεί αντικείµενο: οι θεοί ελεούν τους εξαθλιωµένους). Επίσης υπάρχουν ρήµατα που συντάσσονται ειδικά µε δοτική, όπως το noceo (βλάπτω), που υπάρχει στο παραπάνω θέµα. οτική χαριστική. Το προς χάρη ή προς τιµή τινός εκφράζεται µε δοτική χαριστική: Για τους θεούς και τις θεές (δηλ. για χάρη ή προς τιµή τους) υπήρχαν στην αγορά των Αθηνών µεγαλοπρεπείς ναοί, diis et deabus templa magnifĭca in foro Athenarum erant. Μερικές χρήσεις της αφαιρετικής. Αφαιρετική του οργάνου ή του µέσου. Για να δηλωθεί το όργανο ή το µέσο διά του οποίου γίνεται µια πράξη, χρησιµοποιείται η αφαιρετική πτώση: οι ποιητές ευφραίνουν τις ψυχές µε ευχάριστους µύθους, poetae iucundis fabŭlis anĭmos delectant (αφαιρετική του οργάνου ή του µέσου). Εµπρόθετος προσδιορισµός της εν τόπω στάσεως (in + αφ.). Η πρόθεση in (= ἐν) συντάσσεται µε αφαιρετική, όταν δεν υποδηλώνεται κίνηση: µεγαλοπρεπείς ναοί υπήρχαν στην αγορά των Αθηνών, templa magnifĭca in foro Athenarum erant. Για µεγάλο διάστηµα διετήρησαν οι Ρωµαίοι την εξουσία (τους) στις ή σε (διάφορες) χώρες, diu tenuērunt Romani imperium in terris. Το βοηθητικό ρήµα esse (εἶναι) στην οριστική. Ενεστώς είµαι sum es est sumus estis sunt esse εἶναι Παρατατικός ήµουν eram eras erat eramus eratis erant ero eris erit erĭmus erĭtis erint Μέλλων θα είµαι futurum, am, um esse ή fore ἔσεσθαι futurus, a, um ἐσόµενος Παρακείµενος έγινα (υπήρξα) fui fuisti fuit fuĭmus fuistis fuerunt ή fuere fuisse γενέσθαι Υπερσυντέλικος είχα υπάρξει fuĕram 1 fuĕras fuĕrat fueramus fueratis fuĕrant Τετ. Μέλλων θα έχω γίνει fuĕro fuĕris fuērit fuérĭmus fuérĭtis fuĕrint 1 Όλοι οι τύποι τονίζονται στην παραλήγουσα. Όταν τονίζεται η προπαραλήγουσα, το σηµειώνουµε. 8

ΜΑΘΗΜΑ 1 Ρήµατα α συζυγίας (-a-) στην οριστική της ενεργητικής φωνής. Ενεστώς αγαπώ amo amas amat amamus amatis amant amāre ἀγαπᾶν amans, ntis ἀγαπῶν Παρατατικός αγαπούσα amabam amabas amabat amabamus amabatis amabant Μέλλων θα αγαπώ/ήσω amabo amabis amabit amabĭmus amabĭtis amabunt amaturum, am, um esse ἀγαπήσειν amaturus, a, um ἀγαπήσων Παρακείµενος 1 αγάπησα amavi amavisti amavit amavĭmus amavistis amaverunt ή amavere amavisse ἀγαπῆσαι Υπερσυντέλικος είχα αγαπήσει amavĕram amavĕras amavĕrat amaveramus amaveratis amavĕrant Τετ. Μέλλ. θα έχω αγαπήσει amavĕro amavĕris amavĕrit amaverĭmus amaverĭtis amavĕrint Ρήµατα β συζυγίας (-e-) στην οριστική της ενεργητικής φωνής. Ενεστώς καταστρέφω delĕo deles delet delemus deletis delent delēre καταστρέφειν delens, ntis καταστρέφων Παρατατικός κατέστρεφα delebam delebas delebat delebamus delebatis delebant Μέλλων θα καταστρέφ/ψω delebo delebis delebit delebĭmus delebĭtis delebunt deleturum, am, um esse καταστρέψειν deleturus, a, um καταστρέψων Παρακείµενος κατέστρεψα delevi delevisti delevit delevĭmus delevistis deleverunt ή delevere delevisse καταστρέψαι Υπερσυντέλικος είχα καταστρέψει delevĕram delevĕras delevĕrat deleveramus deleveratis delevĕrant Τετ. Μέλλ. θα έχω καταστρέψει delevĕro delevĕris delevĕrit deleverĭmus deleverĭtis delevĕrint Σηµ. Στα λεξιλόγια αναγράφουµε και τους αρχικούς (ή αρκτικούς) χρόνους (ενεστώς, παρακείµενος, ύπτιο, απαρέµφατο ενεστώτος) των ρηµάτων β, γ και δ συζυγίας, γιατί από αυτούς σχηµατίζονται όλοι οι υπόλοιποι ρηµατικοί τύποι. Κάθε ρήµα πρέπει να το µαθαίνουµε µαζί µε τους αρχικούς του χρόνους. Στα ρήµατα της α συζυγίας δεν χρειάζεται να προσθέτουµε και τους αρχικούς χρόνους, γιατί είναι προφανείς, amo, amavi, amatum, amare. Το ύπτιο ή σουπίνο (supinum) είναι ένας ιδιόρρυθµος ρηµατικός τύπος, που έχει δύο καταλήξεις, -um και -u. Με κατάληξη -um δηλώνει σκοπό και τίθεται ως συµπλήρωµα ρηµάτων κινήσεως σηµαντικών: ήλθαν deletum (για να καταστρέψουν) την πόλη. Με κατάληξη -u δηλώνει αναφορά ως προς κάτι: η πόλη είναι εύκολο deletu ([στο] να καταστραφεί). Όταν στους αρχικούς χρόνους βλέπετε κατάληξη απαρεµφάτου ēre, το ρήµα είναι β συζυγίας όταν βλέπετε ĕre (δηλ. άτονο e), το ρήµα είναι γ συζυγίας, ενώ η κατάληξη ire δηλώνει δ συζυγία. 1 Ο λατινικός παρακείµενος είναι ταυτόχρονα και αόριστος και παρακείµενος: αγάπησα ή έχω αγαπήσει. Στα λατινικά δεν γίνεται διάκριση µεταξύ τους. 9

ΜΑΘΗΜΑ 2 ΜΑΘΗΜΑ 2 clarus, a, um επιφανής, ένδοξος, διάσηµος. scriptor, ōris συγγραφεύς. laus, laudis θ. έπαινος δόξα. tribuo, ŭi, ūtum, ĕre διανέµω απονέµω. mens, ntis θ. νους, σκέψη. voluptas, atis θ. ηδονή. doctus, a, um µορφωµένος, πεπαιδευµένος. homo, hominis άνθρωπος. gratus, a, um ευχάριστος ευγνώµων. carmen, mĭnis ουδ. τραγούδι, άσµα. pulchritudo, dĭnis θ. ωραιότης, οµορφιά. orator, oris ρήτωρ ο ικετεύων. eloquentia, ae ευγλωττία. civis, is πολίτης. moveo, movi, motum, ēre κινώ, ανακινώ συγκινώ κινούµαι. imago, ĭnis θ. εικών. magis µάλλον, περισσότερο. quam από ό,τι (σε συγκρίσεις). urbs, urbis πόλη ιδίως η πόλη της Ρώµης. condo, condĭdi, condĭtum, ĕre 3 ιδρύω, κτίζω. iter, itinĕris ουδ. πορεία. rex, regis αρ. βασιλεύς. incido (in + cado πίπτω), cĭdi, ĕre (+ δοτ. ή + αιτ. ή + in + αιτ.) εντυγχάνω τινί, συναντώ τυχαίως, «πέφτω» πάνω (in) 1 σε κάποιον τυχαία. canis, is κ. κύων, σκύλος. Γεν. πληθ. canum, µολονότι ισοσύλλαβο. qui ο οποίος (Γραµµ. σ. 44). mortŭus, ŭi νεκρός. cadaver, ris ουδ. πτώµα. custodio, īvi ή ĭi, ītum, ire φρουρώ, φυλάσσω προστατεύω. mare, is ουδ. θάλασσα. multus, a, um πολύς, πολλή, πολύ. genus, genĕris ουδ. το γένος. piscis, is αρ. ιχθύς, ψάρι. vivo, vixi, victum, ĕre 3 ζω. finis, is ουδ. τέλος όριο πληθ. fines η χώρα. notus, a, um γνωστός (µτχ. του nosco). iuvenis, is νέος, νεαρός νεανίας. sic έτσι, τοιουτοτρόπως, ούτω. iuro (juro) 1 ορκίζοµαι. patria, ae πατρίδα. sed αλλά. ingratus, a, um µη αρεστός, δυσάρεστος αχάριστος, αγνώµων. relinquo, reliqui, relictus, ĕre εγκαταλείπω αφήνω. deminuo, ŭi, ūtum, ĕre ελαττώνω. vectigal, is ουδ. φόρος. necessarius, a, um αναγκαίος. civitas, atis θ. η πολιτεία, το κράτος ως ενότητα των πολιτών η κοινότητα το δικαίωµα του πολίτη το ελεύθερον µιας πόλεως. Vestalis, e της (θεάς) Εστίας. Vesta, ae η θεά Εστία. Virgĭnes Vestales αι Εστιάδες παρθένοι. ara, ae βωµός. perpetuus, a, um διαρκής perpetuo διαρκώς. ignis, is αρ. το πυρ. Αφ. igne και igni (πάντοτε ferro et igni δια πυρός και σιδήρου). alo, alŭi, ĭtum και altum, ĕre τρέφω, εκτρέφω. Atheniensis, is Αθηναίος. hostis, is αρ. εχθρός. multitudo, dĭnis θ. πλήθος ferrum, i σίδηρος. deleo, ēvi, ētum, ēre σβήνω καταστρέφω. tento 1 επιχειρώ, προσπαθώ δοκιµάζω. at αλλά, όµως, από την άλλη µεριά. solum, i έδαφος. strenuus, ŭi γενναίος, σθεναρός δραστήριος ακάµατος. vir, viri άνδρας. defendo, endi, ensum, ĕre υπερασπίζω. amnis, is αρ. ποταµός. magnus, a, um µεγάλος, µέγας. linter, tris θ. λέµβος, βάρκα. numerus, i αριθµός. navigo 1 πλέω. optĭmas, atis συνήθ. πληθ. optimates, -ium αριστοκράτες, ευγενείς, οι άριστοι. auctoritas, atis κύρος, αυθεντία εξουσία. mensis, is αρσ. ο µήν, µήνας. Γεν. πληθ. mensum και mensium. initium, ii αρχή, έναρξη. ver, veris ουδ. άνοιξη. hiem, hiemis θ. χειµών. febris, is θ. πυρετὸς (αφ. febri). tussis, is θ. βηξ, βήχας (αφ. tussi). ΘΕΜΑ 2. Claris scriptoribus laudes tribuĭmus. Mentis voluptates doctis hominibus gratae sunt. Pindări carminum pulchritudo semper delectabit. Oratorum eloquentia civium animos semper movebit. Romŭlus imagĭnem magis urbis quam urbem condidĕrat. In itinĕre Pyrrhus rex incĭdit in canem, qui mortui hominis cadaver custodiebat. In mari multa genĕra 1 Η πρόθεση in εκφράζει και το «επάνω», π.χ. πάνω στο βουνό: µε in, πάνω σ ένα δένδρο: µε in. 10

ΜΑΘΗΜΑ 2 piscium vivunt. Vitae finis hominibus non est notus. Virgĭnes Vestales in ara Vestae perpetŭo ignem alebant. Atheniensium iuvĕnes sic iurabant: «Patriam non relinquemus deminutam». Vectigalia necessaria sunt civitatibus sed civibus ingrata. Hostium multitudo urbem ferro et igni delēre tentat; at solum patriae strenŭi viri defendunt. In amne Tamĕsi magnus lintrĭum numĕrus navĭgat. Optimatium auctorĭtas magna in civitatibus est. Mense Martio initium est veris, mense Decembri hiemis. Hieme multi homines febri et tussi laborant. Στους επιφανείς συγγραφείς απονέµουµε επαίνους. Οι ηδονές του πνεύµατος για τους µορφωµένους ανθρώπους είναι ευχάριστες. Η οµορφιά των ασµάτων του Πινδάρου πάντοτε θα γοητεύει. Η ευγλωττία των ρητόρων τις ψυχές των πολιτών πάντοτε θα συγκινεί. Ο Ρωµύλος εικόνα µάλλον πόλεως παρά πόλη είχε κτίσει. Κατά την πορεία ο Πύρρος ο βασιλεύς έπεσε πάνω σ έναν σκύλο (= συνάντησε έναν σκύλο), που φρουρούσε το πτώµα ενός πεθαµένου ανθρώπου. Στη θάλασσα ζουν πολλά είδη ψαριών. Το τέλος της ζωής δεν είναι γνωστό στους ανθρώπους. Οι Εστιάδες Παρθένες στον βωµό της Εστίας έτρεφαν συνεχώς πυρ. Οι νέοι των Αθηναίων έτσι ορκίζονταν «την πατρίδα δεν θα την αφήσουµε πίσω µας ελαττωµένη». Οι φόροι είναι αναγκαίοι για τις πολιτείες, αλλά δυσάρεστοι για τους πολίτες. Πλήθος εχθρών επιχειρεί διά πυρός και σιδήρου να καταστρέψει την πόλη όµως το έδαφος της πατρίδος το υπερασπίζονται άνδρες µε σθένος (ή γενναίοι). Στον ποταµό Τάµεση πλέει µεγάλος αριθµός λεµβών. Η εξουσία των αριστοκρατών είναι στις πολιτείες µεγάλη. Τον µήνα Μάρτιο είναι η αρχή της ανοίξεως, τον µήνα εκέµβριο του χειµώνος. Τον χειµώνα πολλοί άνθρωποι υποφέρουν από πυρετό και βήχα. Γ κλίση ουσιαστικών. Ξεχωρίζουµε δύο είδη ονοµάτων, περιττοσύλλαβα και ισοσύλλαβα. Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Περιττοσύλλαβα Ενικός homo άνθρωπος hómĭnis hómĭni hómĭnem homo hómĭne Πληθυντικός homĭnes homĭnum [ium] hominĭbus homĭnes homĭnes hominĭbus Ισοσύλλαβα civis πολίτης civis civi civem [im] civis cive [i] cives civĭum [um] civĭbus cives cives civĭbus Ουδέτερα (περιττοσύλλαβα και ισοσύλλαβα) Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. Ενικός opus έργο opĕris opĕri opus opus ópĕre mare θάλασσα maris mari mare mare mari 1 Πληθυντικός opĕra marĭa opĕrum marĭum operĭbus marĭbus opĕra marĭa opĕra marĭa opĕris marĭbus Η βασική διαφορά µεταξύ περιττοσυλλάβων και ισοσυλλάβων ως προς τις καταλήξεις είναι η γεν. πληθυντικού, -um για τα µεν, -ium για τα δε. 1 Όσα ουδέτερα λήγουν σε -e, -al, -ar κλίνονται όπως το mare. 11

ΜΑΘΗΜΑ 2 Μερικά ισοσύλλαβα έχουν τις καταλήξεις που βρίσκονται στις αγκύλες ή απαντούν και στους δύο τύπους, ενώ µερικά περιττοσύλλαβα σχηµατίζουν γεν. πληθ. εις -ium αντί -um. [Αιτιατική εις -im και ενίοτε αφ. εις -i: 1) Τα εξής θηλυκά (αιτ. -im ή -em): sitis δίψα, puppis πρύµνη, tussis βήχας, turris πύργος, messis θερισµός, vis 1 δύναµη, febris πυρετός, securis πέλεκυς. 2) Τα εις -is ισοσύλλαβα ονόµατα πόλεων και ποταµών (π.χ. Tibĕris - Tibĕrim, Neapŏlis - Neapōlim). Αφαιρετική εις -i 1) Τα ονόµατα των µηνών (π.χ. Aprilis, αφ. Aprili). 2 2) Ουσιαστικοποιηµένα επίθετα, π.χ. annalis (liber) χρονικό (βιβλίο), natalis (dies) γενέθλια, γενέθλιος (ηµέρα). Αφαιρετική -i, ονοµαστική πληθ. -ia, γεν. πληθ. -ium: Τα ουδέτερα εις e, al, ar, π.χ. mare - marĭa θάλασσες, anīmal - animalĭa ζώα. Γενική πληθ. εις -um τα ισοσύλλαβα canis, is σκύλος, senex, nis γέρων, mater, tris µητέρα, pater, tris πατέρας, strues, is θ. σωρός, iuvĕnis, is νέος, νεαρός, frater, tris αδελφός και συχνά τα sedes, is θ. έδρα, mensis, is αρσ. µήνας, vates, is ο µάντις/ης, apis, is θ. µέλισσα, volŭcris, is θ. πτηνό. Γενική πληθ. εις -ium 1) τα µονοσύλλαβα εις -s, -x και έχοντα θέµα που λήγει σε δύο ή περισσότερα σύµφωνα, π.χ. dens (δόντι) - dentium, nox (νύκτα) - noctium. 2) Τα fraus δόλος - fraudium (και fraudum), mus µυς - murium, dos προίκα - dotium, linter βάρκα - lintrium, venter κοιλιά - ventrium, nix χιόνι - nivium, lis έριδα - litium, imber βροχή -imbrium, cor καρδιά - cordium. 3) Τα πληθυντικού αριθµού fauces, ium φάρυγγας, vires, ium δύναµη. 4) Τα εθνικά εις -as (-atis), is (-itis), π.χ. Arpinatium, Samnitium. 5) Τα ονόµατα penates, ium (σπ. -um) οι έρκειοι ή ερκείοι θεοί, 3 optimates, ium (σπ. -um) οι αριστοκρατικοί, nostras, atis ηµεδαπός, cuias (cujas), atis ποδαπός, από πού; Ταλαντεύονται µεταξύ -ium και -um τα parentes γονείς, civitas η πολιτεία. Ταλαντεύονται µεταξύ -i και -e τα civis πολίτης, ignis φωτιά, navis πλοίο, imber βροχή. Σχηµατίζουν την αιτ. πληθ. συχνά σε -is (αντί -es) τα αρσενικά και θηλυκά που σχηµατίζουν την γεν. πληθ. εις -ium. Ο πληθυντικός των ελληνικών ουδετέρων σε -ma κλίνεται κατά την β κλίση, π.χ. aenigmata, orum.] Για τον προσδιορισµό του γένους των ουσιαστικών της γ κλίσεως δεν βοηθούν οι καταλήξεις της ονοµαστικής, όπως στην α και β κλίση. Εν τούτοις κάποιες καταλήξεις είναι συνήθως αρσενικές, άλλες συνήθως θηλυκές και άλλες συνήθως ουδέτερες. [Αρσενικά: o, or, os, er, es (περιττοσ.), is (-ĕris) και τα cardo, dinis (= µεντεσές της πόρτας πόλος άξονας ο κεντρικός δρόµος της πόλεως [cardo maximus]), ordo, ordinis τάξη, adamas, antis, elephas, antis, panis, is άρτος, piscis, is ψάρι, crinis, is µαλλιά, finis, is, τέλος, όριο, ignis, is, φωτιά, lapis, is λίθος, orbis, is κύκλος, περιφέρεια, amnis, is ποταµός, sanguis, is αίµα, unguis, is νύχι, fascis, is ταινία, δέσµη, axis, is άξων, ensis, is ξίφος, vermis, is σκουλήκι, mensis, is µήνας, fustis, is βέργα, vectis, is λοστός, µοχλός, postis, is παραστάτης πόρτας, follis, is σακούλι, πουγγί, bombyx, ycis µεταξοσκώληξ, collis, is λόφος (κ.ά. εις -is), sal, is, αλάτι sol, is ήλιος, furfur, is φλοιός κόκκου σιτηρών, πίτουρο, turtur, is τρυγόνι, vultur, is όρνιο, mus, muris µυς, ποντίκι, lepus, ŏris, λαγός, calix, icis κύπελλο, και τα περισσότερα των εις -ex (π.χ. codex, dicis κορµός δένδρου, κούτσουρο, κώδικας, grex, gregis, αγέλη πλήθος, λαός, κ.ά.) τα λήγοντα εις -ons, -ens, όπως dens, ntis δόντι, pons, ntis γέφυρα, mons, ntis βουνό, fons, ntis πηγή κ.ά. Θηλυκά: io, do, go, es (ισοσ.), as, is, aus, us, x, s (µε σύµφωνο προ του s) και τα echo, echi ηχώ, caro, carnis σαρξ, cos, cotis ακόνι, dos, dotis προίκα, arbor, oris δένδρο, soror, oris αδελφή, uxor, oris η σύζυγος, linter, tris βάρκα (σπανίως αρσ.), seges, etis φυτεία σιτηρών, requies, requiei ή requietis ανάπαυση, quies, etis, ησυχία, ηρεµία, compes, edis πεδούκλα, merces, edis πληρωµή, abies, ietis έλατο, tellus, uris η γη. 1 Vis, vis, vi, vim, vis, vi, vires, virium, viribus, vires, vires, viribus. 2 ιότι αρχικά ήσαν επίθετα, και τα επίθετα σχηµατίζουν την αφαιρετική εις -i. 3 Οι φύλακες θεοί του σπιτιού. Το έρκος είναι ο φράχτης τα αγαλµατίδια των ερκείων θεών βρίσκονταν συνήθως στην αυλή του σπιτιού κοντά στον φράχτη. 12

ΜΑΘΗΜΑ 2 Ουδέτερα: e, c, l (πλην sal αρ. αλάτι, sol αρ. ήλιος), men, ur, ar, ma, t, a, us (-ĕris, ŏris, ūris) και τα os, ossis οστούν, os, oris στόµα, marmor, oris µάρµαρο, aequor, oris πέλαγος, cor, cordis καρδιά, iter, itineris, πορεία, δρόµος, tuber, eris εξόγκωµα, ver, veris άνοιξη, cadaver, eris πτώµα, cicer, ciceris, ερέβινθος, ρεβίθι, piper, eris πιπέρι, papaver, eris παπαρούνα, uber, uberis µαστός, acer, aceris το δένδρο σφένδαµνος, verber, ĕris µαστίγιο, aes, aeris χαλκός, vas, vasis (vasa, -orum) αγγείο, δοχείο, πιάτο, σκεύος.] Ρήµατα γ συζυγίας στην οριστική της ενεργητικής φωνής. Ενεστώς διαβάζω lego legis legit legĭmus legĭtis legunt legĕre ἀναγινώσκειν legens, ntis ἀναγινώσκων Παρατατικός εδιάβαζα legebam legebas legebat legebamus legebatis legebant Μέλλων θα διαβάζ/σω legam legas legat legemus legetis legent lecturum, am, um esse ἀναγνώσειν lecturum, a, um ἀναγνωσόµενος Παρακείµενος εδιάβασα legi legisti legit légimus legestis legerunt ή legere legisse ἀναγνῶσαι Υπερσυντέλικος είχα διαβάσει legĕram legĕras legĕrat legeramus legeratis legĕrant Τετ. Μέλλων θα έχω διαβάσει legĕro legĕris legĕrit legerĭmus legerĭtis legĕrint Ρήµατα δ συζυγίας στην οριστική της ενεργητικής φωνής. Ενεστώς ακούω áudĭo 2 áudis áudit audimus auditis áudĭunt audire ἀκούειν áudiens, ntis ἀκούων Παρατατικός άκουγα audiebam audiebas audiebat audiebamus audiebatis audiebant Μέλλων θα ακούσω áudĭem áudĭes áudĭet audiemus audietis áudĭent auditurum, am, um esse ἀκούσειν auditurus, a, um ἀκουσόµενος Παρακείµενος άκουσα audivi audivisti audivit audivĭmus audivĭstis audiverunt ή audivere audivisse ἀκοῦσαι Υπερσυντέλικος είχα ακούσει audivĕram audivĕras audivĕrat audiveramus audiveratis audivĕrant Τετ. Μέλλων θα έχω ακούσει 1 audivĕro audivĕris audivĕrit audiverĭmus audiverĭtis audivĕrint Χρήσεις της αφαιρετικής (συνέχεια). Αφαιρετική του χρόνου. Ο προσδιορισµός του χρόνου γίνεται µε απλή αφαιρετική, π.χ. τον χειµώνα πολλοί άνθρωποι υποφέρουν από πυρετό και βήχα, hieme multi homines febri et tussi (αφ. της αιτίας) laborant. 1 Όχι µε την έννοια ότι µπορεί να το έχω ακουστά (αυτό είναι υποτακτική), αλλά ότι θα το έχω ακούσει, όταν θα συµβεί στο µέλλον. 2 Το au δεν είναι δύο συλλαβές, αλλά µία είναι δίφθογγος και τονίζεται στο a. 13

ΜΑΘΗΜΑ 2 Αφαιρετική της αιτίας. Το αίτιο εκφέρεται και αυτό µε απλή αφαιρετική, όπως στο προηγούµενο παράδειγµα (υποφέρουν febri et tussi από, δηλ. εξ αιτίας πυρετού και βήχα). 14

ΜΑΘΗΜΑ 3 ΜΑΘΗΜΑ 3 ingenium, ĭi φύση, ταλέντο, ευφυΐα, πνεύµα. mirabilis, e θαυµάσιος, θαυµαστός, αξιοθαύµαστος. miles, milĭtis στρατιώτης. romanus, a, um ρωµαϊκός Ρωµαίος. insignis, e επιφανής, εξέχων, διακεκριµένος. scientĭa, ae επιστήµη. gladius, ĭi ξίψος ο ξιφίας. occido (ob caedo κόπτω) occīdi, ocīssum, ĕre κατακόπτω, φονεύω. illustrius, a, um λαµπρός, επιφανής. gratia, ae χάρη/ις ευγνωµοσύνη υπόληψη, αναγνώρηση, δηµοτικότητα, επιρροή η αφ. gratia προς χάρη, για χάρη ή χάριν τινός. 1 captivus, i συλληφθείς, αιχµάλωτος. dulcis, is, e γλυκός, ευχάριστος, γοητευτικός. libertas, ātis θ. ελευθερία. cupio, īvi καὶ ĭi, ītum, cupĕre 3 επιθυµώ. grex, gis αρ. αγέλη το πλήθος, ο λαός ο θίασος των ηθοποιών. rapax, acis ο άρπαξ. vorax, acis αδηφάγος. lupus, i λύκος lupa, ae λύκαινα πόρνη. bellum, i πόλεµος. civilis, is, e εµφύλιος, µεταξύ πολιτών. dimico αγωνίζοµαι, µάχοµαι. cum (ως πρόθεση + αφ.) συν, µε. inops, ŏpis άπορος, ενδεής αδύνατος ως προς την κοινωνική ισχύ (γεν. πλ. inŏpum). paucus, a, um ολίγος, ολιγάριθµος. desum (de-sum) απουσιάζω ελλείπω. avarus, a, um πλεονέκτης, φιλάργυρος. omnis, is, e (πλ. omnia) όλος, άπας. ab (προ φωνήντος), a (προ συµφώνου) + αφ. υπό, από. sapiens, ntis σοφός, γνώστης. bonus, a, um καλός. praeceptum, i δίδαγµα. disco, didĭci, ĕre µαθαίνω, διδάσκοµαι. forma, ae µορφή. praestans, ntis προέχων, εξαίρετος, εξαιρετικός. dives, divĭtis πλούσιος (αφ. dive, γεν. πληθ. divum). invideo, vidi, visum, ēre (+ δοτ.) φθονώ. vinco, vici, victum, ĕre νικώ. equus, i ίππος. elegans, ntis κοµψός, όµορφος. vetus, tĕris γέρων αρχαίος πρόγονος. veter, vetera, veterum παλιός, παλαιός (αφ. vetere, γεν. πληθ. veterum). ferox, ocis γενναίος αλαζών, αγέρωχος, θρασύς, άγριος, ωµός. fortis, is, e δυνατός, ισχυρός, γενναίος. ad + αιτ. προς. proelium, ĭi µάχη. princeps, cĭpis πρώτος, µπροστάρης, αργηγός, αρχηγέτης (αφ. princĭpe, γεν. πληθ. princĭpum). procedo, cessi, cessum, ĕre προχωρώ. labor, oris αρ. µόχθος, κόπος, ταλαιπωρία έργο, επίτευγµα, άθλος, αποστολή. tenax, ācis επίµονος, ανυποχώρητος τσιγκούνης, φειδωλός. natura, ae φύση. impedimentum, i εµπόδιο η σκευή (οι στρ. αποσκευές). animal, alis ουδ. ζώο. praesto, stiti, are προέχω. complures, a (σπαν. -ria) πάµπολλοι, πολλοί οµού. avis, is θ. πτηνό. beneficium, ĭi ευεργεσία, ευεργέτηµα. memor, ŏris µνήµων (που θυµάται) γεν. πληθ. memŏrum. immemor, ŏris (+ γεν.) αµνήµων, επιλήσµων αδιάφορος, που δεν νοιάζεται. iniuria (injuria), ae αδικία κάκωση, κακοποίηση. ut ως, όπως. pauper, eris πτωχός (αφ. paupere, γεν. πληθ. pauperum). taberna, ae καλύβα, παράπηγµα αγροικία µαγαζί ταβέρνα χάνι. domus, us (ή domus, i) θ. οίκος πατρίδα 2 βλ. Γρ. 25 επιρρηµατικώς: domi (είµαι) οἴκοι, στο σπίτι ή στην πατρίδα domum (πηγαίνω) προς το σπίτι ή προς την πατρίδα µου (έρχοµαι) domo από το σπίτι ή από την πατρίδα µου. fulmen, ĭnis ουδ. κεραυνός. ferio, ire κτυπώ, πλήττω. 1 Πρβλ. και αγγλ. exempli gratiā (e.g.) παραδείγµατος χάριν. Gratiam (η gratias) ago tibi σε ευχαριστώ gratiam (ή gratias) habeo tibi σου χρωστώ ευγνωµοσύνη gratia est ευχαριστώ (αλλά δεν θα πάρω). 2 Το domus, όπως και το αρχαιοελληνικό «οἶκος» σηµαίνει και πατρίδα, τόπο καταγωγής πρβλ. «οίκαδε ἤξω» (θα πάω στην πατρίδα µου). Το ίδιο σηµαίνει και το αγγλ. home (go home πηγαίνω πίσω 15

ΜΑΘΗΜΑ 3 ΘΕΜΑ 3. Multi in Graecia vixerunt ingenio mirabĭli scriptōres. Miles Romanus Archimēdem, insignis scientiae virum, gladio occīdit. Patria civibus illustribus gratiam habet. Captīvus dulcem libertātem cupit. Grex praeda rapacium voraciumque luporum fuit. In bello civīli civis dimĭcat cum cive. Inopibus pauca desunt, avāris omnia. A sapiente bona praecepta discĭmus. Alcibiades canem forma praestanti habebat. Homo inops saepe homini divĭti (δοτ.) invĭdet. Vetĕres vetĕra laudant. Hannibal, vir fortis et ferox, ad proelium semper princeps procedebat. Demosthĕnes tenāci labōre natūrae impedimenta vicit. Equus eleganti forma, ferocīque animo multis animalibus praestat. Complūra sunt avium genĕra. Beneficiorum semper memŏres erimus, iniuriarum immemŏres. Ut paupĕrum tabernas, sic domos divĭtum fulmina feriunt. Πολλοί αξιοθαύµαστοι ως προς το πνεύµα συγγραφείς έζησαν στην Ελλάδα. Τον Αρχιµήδη, άνδρα διακεκριµένης επιστήµης, τον σκότωσε µε το ξίφος του ένας Ρωµαίος στρατιώτης. Η πατρίδα χρωστάει ευγνωµοσύνη στους επιφανείς πολίτες. Ο αιχµάλωτος επιθυµεί τη γλυκιά ελευθερία. Η αγέλη έγινε λεία αρπακτικών και αδηφάγων λύκων. Στον εµφύλιο πόλεµο πολίτης αγωνίζεται κατά πολίτη. Στους φτωχούς λείπουν λίγα, στους φιλάργυρους τα πάντα. Από σοφό διδασκόµαστε καλά διδάγµατα. Ο Αλκιβιάδης είχε έναν σκύλο εξαιρετικής οµορφιάς. Ο φτωχός άνθρωπος συχνά φθονεί τον πλούσιο άνθρωπο. Οι παλαιοί επαινούν τα παλαιά. Ο Αννίβας, άνδρας δυνατός και γενναίος, στη µάχη πάντα πρώτος προχωρούσε. Ο ηµοσθένης µε επίµονο κόπο νίκησε τα εµπόδια της φύσεως. Ίππος µε κοµψή οµορφιά και αγέρωχο φρόνηµα υπερτερεί έναντι πολλών ζώων. Πάρα πολλά είναι τα είδη των πτηνών. Των ευεργεσιών ας είµαστε πάντοτε µνήµονες, των αδικιών αµνήµονες. Όπως τις καλύβες (ή παραπήγµατα) των φτωχών έτσι και τα σπίτια των πλουσίων τα κτυπούν οι κεραυνοί. Επίθετα γ κλίσεως Τα τριτόκλιτα επίθετα είναι της µορφής: 1) celer, celĕris, celĕre (ταχύς) - τρικατάληκτα. 2) facĭlis, facilis, facĭle (εύκολος) - δικατάληκτα. 3) felix, felix, felix (ευτυχής) - µονοκατάληκτα. Ον. Γεν. οτ. Αιτ. Κλ. Αφ. celer celĕrem celer Ενικός celĕris celĕris celĕri celĕrem celĕris celĕri celer ταχύς Πληθυντικός celĕre celĕres celĕres celerĭa celerĭum celerĭbus celĕre celĕres celēres celerĭa celĕre celĕres celĕres celerĭa celerĭbus Στα επίθετα η αφαιρετική ενικού λήγει εις -i, η γενική πληθυντικού εις -ium, και η ονοµαστική (αιτ. και κλ.) των ουδετέρων εις -ia. [Τα εξής επίθετα σχηµατίζουν αφ. -e, και γεν. πληθ. -um: dives πλούσιος - divĭte - divĭtum - ditĭa (αντί divitĭa) particeps µέτοχος - particĭpe - particĭpum pauper πτωχός - paupĕre - paupĕrum princeps πρώτος - princĭpe - princĭpum superstes επιζών - surerstĭte - superstĭtum vetus παλαιός - vetĕre - vetĕrum - vetĕra (όχι veteria) deses αργός, αδρανής - desĭde - desĭdum sospes σώος - sospĭte - sospĭtum στην πατρίδα µου). Στα νέα ελληνικά έχουµε χάσει αυτήν την έννοια του «οίκου», επειδή για το «σπίτι» χρησιµοποιούµε την λατινικής προελεύσεως λέξη hospitium (ξενώνας, πανδοχείο φιλοξενία), µε την οποία εννοούµε τον οίκο ως κτήριο µόνο. 16

ΜΑΘΗΜΑ 3 pubes έφηβος - pubĕre - pubĕrum - pubĕra (όχι puberia) compos εγκρατής - compŏte - compŏtum impos ακρατής - impŏte - impŏtum caelebs άγαµος - caelĭbe - caelĭbum Εις -um έχουν την γεν. πληθ. (αλλά σε -i την αφ.) τα: inops (-ŏpis) ενδεής, φτωχός - inŏpum memor (-ŏris) µνήµων - memŏrum immemor (-ŏris) αµνήµων - immemŏrum consors (-ortis) συγκληρονόµος - consortum exsors (-ortis) άµοιρος, ο χωρίς µερίδιο, ο µη µετέχων - exsortum uber (-ĕris) άφθονος - ubĕrum Αφαιρετική εις -i, γεν. πληθ. εις -um, ονοµαστική πληθ. ουδ. εις -ia τα σύνθετα εις -ceps (εκ του caput κεφάλι) και εις -fex (facio πράττω), π.χ. anceps (-ipĭtis) αµφίβολος, artĭfex (-ĭcis) έντεχνος καθώς και το επίθετο hebes (-ĕtis) αµβλύς. Οι τριτόκλιτες µετοχές σε -ns (-ntis), όταν λαµβάνονται ως επίθετα, έχουν αφαιρετική εις -i όταν λαµβάνονται ως ουσιαστικά, έχουν αφαιρετική εις -e. Τα ουσιαστικοποιηµένα επίθετα καθώς και τα επίθετα που έχουν γίνει κύρια ονόµατα (π.χ. Felix Ευτυχής, Ευτύχιος), έχουν αφαιρετική εις -e]. Ὀν. Γεν. οτ. Αἰτ. Κλ. Ἀφ. Ὀν. Γεν. οτ. Αἰτ. Κλ. Ἀφ. Η κλίση του domus (θ.) κλίση Β κλίση Επιρρηµατικοί τύποι Β κλίσεως Ἑνικὸς domus domus domi οἴκοι (αρχ. τοπική πτώση: είµαι) στο σπίτι domŭi domum domum οἴκαδε (πηγαίνω) στο σπίτι domus - domo domo οἴκοθεν (έρχοµαι) από το σπίτι Πληθυντικὸς domus (Το domus κλίνεται βασικά κατά την δ domuŭm domorum κλίση, αλλά έχει και τύπους από την β κλίση) domĭbus - domos domus domĭbus Αφαιρετικής (συνέχεια). Αφαιρετική της ιδιότητος. Στην Ελλάδα έζησαν πολλοί συγγραφείς µε αξιοθαύµαστο τάλαντο, multi in Graecia vixerunt ingenio mirabĭli scriptōres. Ο Αλκιβιάδης είχε έναν σκύλο εξαιρετικής οµορφιάς, Alcibiades canem forma praestanti habebat. Αφαιρετική του ποιητικού αιτίου. Από σοφό (υπό σοφού) καλά διδάγµατα διδασκόµαστε, a sapiente bona praecepta discĭmus. Όταν το ποιητικό αίτιο είναι πρόσωπο, τότε συνήθως η αφαιρετική συνοδεύεται από την πρόθεση a(b). Αν δεν είναι πρόσωπο, τότε η απλή αφαιρετική αρκεί. 17

ΜΑΘΗΜΑ 4 ΜΑΘΗΜΑ 4 loquax, ācis φλύαρος. mendax, ācis ψεύ(σ)της. -que και. punio, ivi, itum, ire τιµωρώ punior τιµωρούµαι. praeceps, cipĭtis απόκρηµνος. mons, ntis αρ. βουνό, όρος. iugum, i (jugum) ζυγός κορυφογραµµή, ακρώρεια, ράχη βουνών. nubes, is θ. (καὶ nubis, is ἀρ.) νέφος. Τα εις -es ισοσύλλαβα είναι θηλυκά. tego, xi, ctum, ĕre στεγάζω, καλύπτω, προφυλάσσω (πρβλ. τέγος, στέγος, στέγη). honestus, a, um έντιµος, τίµιος, αξιοσέβαστος, ευυπόληπτος. improbus, i φαύλος. praeceptor, ōris διδάσκαλος επί κεφαλής. discipulus, i µαθητής. colo, lŭi, cultum, ĕre καλλιεργώ, φροντίζω σέβοµαι, λατρεύω, τιµώ. virtus, utis θ. αρετή ανδρεία, σθένος, δύναµη ανδραγαθία virtutes στρατιές, δυνάµεις. pars, paris ίσος, όµοιος. studium, ĭi σπουδή, ζήλος. atque και. humilis, e ταπεινός, χθαµαλός, χαµηλός. pertinax, ācis επίµονος, αυθάδης. sperno, sprevi, spretum, ĕre καταφρονώ, περιφρονώ. ratio, ionis θ. λογική, λόγος συλλογιστική, τρόπος σκέψεως, µέθοδος, σχέδιο λογαριασµός. particeps, cĭpis µετέχων, µέτοχος (αφ. particĭpe, γεν. πληθ. particĭpum). contemno, mpsi, mptum, ĕre καταφρονώ, περιφρονώ. expers, ertis αµέτοχος, άµοιρος τινός. malus, a, um κακός. terreo, ui, itus, ēre φοβίζω, εκφοβίζω terreor φοβάµαι, τροµοκρατούµαι. vasto 1 ερηµώνω. post + αιτ. µετά από. cruentus, a, um αιµατηρός. fugo 1 καταδιώκω, τρέπω σε φυγή. gloria, ae δόξα. traho, traxi, tractum, ĕre σύρω. moenia, ium (πλ.) τα τείχη. validus, i ισχυρός. munio, ivi, itum, ire οχυρώνω. antiquus, a, um αρχαίος, παλαιός. historia, ae ιστορία. schola, ae σχόλη, ελεύθερος χρόνος για συζητήσεις σχολεῖο σχολή σκέψεως. solus, a, um µόνος solum (επίρρ.) µόνον inimicus εχθρός, µη φίλικός. tyrannus, i απόλυτος µονάρχης, τύραννος. timeo, ui, ēre φοβάµαι timeor το ίδιο. etiam προσέτι, επί πλέον, ακόµη και. potens, ntis ισχυρός. opprimo (ob-primo), pressi, pressum, ĕre καταπιέζω καταστέλλω, καταπνίγω. si εάν. ΘΕΜΑ 4. Loquaces mendacēsque pueri puniuntur. Praecipĭtum montium iuga nubibus (αφ. ποιητ. αιτίου) teguntur. Ubi ab honestis laudamur, vituperamur ab imprŏbis. Praeceptor a discipŭlo beneficii memŏri semper colētur. Virtus pari studio (αφ. του τρόπου) a principe et divĭte atque ab humĭli et paupĕre colĭtur. A Pertināce 1 urbs pertināci studio (αφ. του µέσου) defensa est. Saepe a iuvenibus vetĕrum praecepta spernuntur. Virtus amabitur ab homine ratiōnis particĭpe, contemnētur ab homine rationis experti. Vetĕra laudata erunt a veteribus. Pueri et feminae bellorum malis (αφ. ποιητ. αιτίου) terrĭti sunt; urbs deleta est et agri sunt vastati. Post multa cruentaque proelia hostes victi et fugati sunt. Studio gloriae (αφ. ποιητ. αιτίου) semper trahĭmur. Urbs Roma moenibus (αφ. του οργάνου) valĭdis erat munīta. In scholis antiquorum historiam discētis. Non solum ab inimīcis, o tyranni, timemini, sed etiam ab amīcis. Humĭles a potentibus semper opprimentur. Si ab imprŏbis laudati eritis, vituperabimini ab honestis. Οι πολύλογοι και ψεύτες µαθητές τιµωρούνται. Οι κορυφογραµµές των απόκρηµνων ορέων καλύπτονται από σύννεφα. Όταν επαινούµεθα από τους έντιµους, ψεγόµεθα από τους φαύλους. Ο δάσκαλος πάντοτε θα τιµάται από τον µαθητή που θυµάται [εµείς λέµε: που δεν ξεχνάει] την ευεργεσία (= υπό µαθητού µνήµονος της ευεργεσίας). Η αρετή καλλιεργείται (ή ασκείται) µε την ίδια σπουδή από τον άρχοντα και πλούσιο καθώς και από τον ταπεινό και 1 Ο Πέρτιναξ (στα ελλ. ο Περτίναξ, του Περτίνακος) υπήρξε για λίγο αυτοκράτωρ το 193 µ.χ. 18

ΜΑΘΗΜΑ 4 τον φτωχό. Ο Περτίναξ µε επίµονο ζήλο υπερασπίσθηκε 1 την πόλη. Πολλές φορές τα διδάγµατα των παλαιών περιφρονούνται από τους νέους (= υπό των νέων). Η αρετή θα αγαπάται από τον άνθρωπο που µετέχει λογικής, (αλλά) θα περιφρονείται από τον άνθρωπο τον άµοιρο λογικής. Τα παλαιά θα έχουν (προφανώς) επαινεθεί από τους παλιούς. Τα παιδιά και οι γυναίκες έχουν τροµοκρατηθεί από τα δεινά του πολέµου η πόλη έχει καταστραφεί και οι αγροί έχουν ερηµωθεί. Μετά από πολλές και σκληρές µάχες οι εχθροί νικήθηκαν και τράπηκαν σε φυγή. Από τον ζήλο της δόξης πάντοτε συρόµεθα. Η πόλη Ρώµη είχε οχυρωθεί µε ισχυρά τείχη. Στα σχολεία θα µάθετε την ιστορία των αρχαίων. Τύραννοι, δεν φοβάστε µόνο από τους εχθρούς, αλλά και από τους φίλους. Οι ταπεινοί πάντοτε θα καταπιέζονται από τους ισχυρούς. Εάν θα έχετε επαινεθεί από τους φαύλους, θα έχετε κατηγορηθεί από τους έντιµους. 1. Ρήµατα α συζυγίας (-a-) στην οριστική της παθητικής φωνής. Ενεστώς αγαπώµαι amor amaris amarit amamur amámĭni amantur amari Παρατατικός Μέλλων Παρακείµενος Υπερσυντέλικος Τετ. Μέλλων amabar amabaris amabarit amabamur amabámĭni amabantur amabor amabĕris amabĭtur amabĭmur amabimĭni amabuntur amatum iri amatus, a, um sum amatum, am, um esse amatos, as, a esse amatus, a, um amatus, a, um eram amatus, a, um ero amatum, am, um ή fore amatos, as, a ή fore 2. Ρήµατα β συζυγίας (-e-) στην οριστική της παθητικής φωνής. Ενεστώς καταστρέφο- µαι delĕor deles delet delemus deletis delent deleri Παρατατικός Μέλλων Παρακείµενος Υπερσυντέλικος Τετ. Μέλλων delebam delebas delebat delebamus delebatis delebant delebo delebis delebit delebĭmus delebĭtis delebunt deletum iri delevi delevisti delevit delevimus delevistis deleverunt ή delevere deletum, am, um esse deletos, as, a esse deletus, a, um delevĕram delevĕras delevĕrat deleveramus deleveratis delevĕrant delévĕro delevĕris delevĕrit delevérĭmus deleverĭtis delevĕrint deletum, am, um ή fore deletos, as, a ή fore Αφαιρετική (συνέχεια). Αφαιρετική του τρόπου. Η αρετή µε ίση σπουδή καλλιεργείται (τόσο) από (= υπό του) τον πρώτο (δηλ. τον άρχοντα) και τον πλούσιο (όσο) και από (= υπό του) τον ταπεινό και τον πτωχό, virtus pari studio a principe et divĭte atque ab humĭli et paupĕre colĭtur. 1 Το ρήµα υπερασπίζοµαι στα νέα ελληνικά είναι µέσης διαθέσεως, µέσο δυναµικό, και σηµαίνει ό,τι και το υπερασπίζω (ίσως λίγο πιο έντονα). Έτσι δεν µπορούµε να του αποδώσουµε παθητική έννοια µοιραία θα τρέψουµε την παθητική σύνταξη του λατινικού σε ενεργητική. 19

ΜΑΘΗΜΑ 4 Σηµ. Το -que = «και» (αντίστοιχο του αρχαιοελληνικού «τε») δεν υπάρχει ως αυθύπαρκτη ξεχωριστή λέξη ενώνεται πάντοτε ως προσθήκη στο τέλος της λέξεως. Είναι επίσης εγκλιτικό, πράγµα που σηµαίνει ότι ο τόνος του είτε µεταφέρεται στη λήγουσα της προηγουµένης λέξεως, π.χ. ómniáque [ā] (όµνιάκβε, και όλα). Αυτό βέβαια γίνεται, µόνον όταν η λήγουσα είναι µακρά. Όταν η λήγουσα είναι βραχεία, ως γνωστόν η βραχεία συλλαβή δεν τονίζεται, και έτσι ο τόνος του -que χάνεται εντελώς, π.χ. músăque (µούζακβε, και η µούσα), ítăque (ίτακβε, και έτσι, όθεν, ως εκ τούτου, εποµένως). Σε περιπτώσεις όπως το mendācēsque του κειµένου µας επικρατεί ο τόνος της ληγούσης, mendacésque (µενdακέσκβε, και οι ψεύτες), γιατί δεν µπορούµε να προφέρουµε mendácésque, δύο συνεχόµενους τόνους µαζί. 20