ΩΔΕΙΟ ΗΡΩΔΟΥ ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ Η ανάλυση των στοιχείων στο Παρατηρητήριο για το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού βασίσθηκε στην εργασία που εκπόνησε ειδική επιστημονική ομάδα της υπό τον κ. Βασίλη Χανδακά, δρα Πολιτικό Μηχανικό και τέως Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Πολιτισμού και παρατίθεται αυτούσια παρακάτω. Η εργασία αυτή αποτελεί και το κυρίως υλικό, στο οποίο στηρίχθηκε το «ΔΙΑΖΩΜΑ» για τη συγκρότηση των σχετικών χορηγικών φακέλων.
ΠΕΔΙΟ ΩΔΕΙΟ ΗΡΩΔΟΥ ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΣΤΑΔΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΩΣΤΙΚΕΣ ΚΟΣΤΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΤΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΟΣΤΟΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ 1. Αναστήλωση των μαρμάρινων εδωλίων της Ανατολικής κεκλιμένης παρόδου και αποκατάσταση των μαρμάρινων παραστάδων και του μαρμάρινου θυρώματος στην Ανατολική πάροδο. 2. Στερέωση και μερική αποκατάσταση του περιμετρικού τοίχου του κοίλου. 3. Αναστηλωτικές εργασίες στήν Νότια όψη του Ανατολικού και Δυτικού μετωπικού τοίχου του κοίλου. ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΑΔΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΟΣΤΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Και οι 3 μελέτες είναι εγκεκριμένες από το ΚΑΣ Οι Μελέτες συντάχθηκαν με την μέριμνα της Επιστημονικής Επιτροπής ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΟΣΤΟΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Οι εργασίες μπορούν να γίνουν άμεσα, μετά την εξασφάλιση της χρηματοδότησης δεδομένου ότι υπάρχει προσωπικό επιστημονικό και τεχνικό, απασχολούμενο ήδη σε άλλα προγράμματα στο Ηρώδειο. 1 η Μελέτη : 390.000,00 2 η :Μελέτη : 410.000,00 3 η Μελέτη : 480.000,00 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Θα προκύψει μετά την ολοκλήρωση των παραπάνω σταδίων ΠΡΟΒΟΛΗ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΣΤΑΔΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΟΣΤΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΤΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΟΣΤΟΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΣΤΑΔΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΧΡΗΣΗ ΚΟΣΤΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΤΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΟΣΤΟΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΑΜΕΙΟ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΙΣΤΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ω ΕΙΟΥ ΗΡΩ ΟΥ ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΣΤΟΑΣ ΕΥΜΕΝΟΥΣ ΝΟΤΙΑΣ ΚΛΙΤΥΟΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΧΑΝ ΑΚΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, Πολιτικός Μηχανικός, Πρόεδρος ΚΑΛΛΙΓΑΣ ΠΕΤΡΟΣ, Αρχαιολόγος, Επίτιµος Έφορος Αρχαιοτήτων ΜΑΝΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Αρχαιολόγος, ιευθυντής Α ΕΠΚΑ ΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΟΡ ΑΝΗΣ, Αρχιτέκτονας, Επίτιµος Γενικός ιευθυντής Αναστηλώσεων ΒΑΛΑΚΟΥ ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ, Αρχαιολόγος, ιευθύντρια Γ ΕΠΚΑ ΤΣΑΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Αρχαιολόγος Η ΟΜΑ Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΟΝΟΚΡΟΥΣΟΣ ΙΟΝΥΣΙΟΣ, Πολιτικός Μηχανικός, Υπεύθυνος Τεχνικού Γραφείου ΛΑΖΑΡΙ ΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΚΑΡΑΚΙΚΕ ΕΛΕΝΗ, Πολιτικός Μηχανικός ΧΑΜΕΖΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, Αρχαιολόγος ΜΑΡΤΙΟΣ 2009
1. Eισαγωγή Η σηµασία του Ωδείου Ηρώδη του Αττικού, ως µνηµείου, στο χώρο της νότιας κλιτύος της Ακροπόλεως αλλά και στον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο της πόλης των Αθηνών είναι αδιαµφισβήτητα σηµαντική. Το Ωδείο αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δηµόσια οικοδοµήµατα της αρχαιότητας που σώζονται στην πόλη και το µοναδικό που χρησιµοποιείται ακόµη και στην εποχή µας για τον ίδιο σκοπό που κατασκευάστηκε, το Β' µ.χ. αιώνα, στα χρόνια των Αντωνίνων αυτοκρατόρων, που θεωρείται ως η «...δεύτερη χρυσή εποχή της Αθήνας...». Λόγω της ανάγκης για την λειτουργία του Φεστιβάλ Αθηνών τη δεκαετία 1950-1960 έγιναν έργα αναστήλωσης τόσο στο ίδιο το µνηµείο όσο και διαµορφώσεις στον περιβάλλοντα χώρο που το κατέστησαν κατάλληλο να παραχωρείται για καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Άποψη της σκηνής και του κοίλου πριν τις αναστηλώσεις. Τέτοια έργα αποτέλεσαν, γύρω στις αρχές τις δεκαετίας του '60, η αποκατάσταση του συνόλου των εδωλίων του άνω διαζώµατος του κοίλου και µέρους του κάτω διαζώµατος µε νέο πεντελικό µάρµαρο, καθώς και η συµπλήρωση ελλειπόντων 2
Άποψη της νότιας όψης του Ωδείου πριν τις αναστηλώσεις της δεκαετίας 50-60. Άποψη του κοίλου πριν την αναστήλωση της δεκαετίας 50-60. 3
τµηµάτων των εδωλίων στο κάτω διάζωµα. Επίσης, η κατασκευή των υπόγειων βοηθητικών εγκαταστάσεων (αποδυτηρίων, χώρων υγιεινής, αποθηκών κτλ.) ακριβώς µπροστά απο το Ωδείο και σε επαφή µε τη θεµελίωση του νότιου τοίχου της θολωτής αίθουσας του Μετασκηνίου, χωρίς να προηγηθεί συστηµατική τεκµηρίωση της υπάρχουσας κατάστασης µε αποτυπώσεις, λεπτοµερειακή φωτογράφηση των ερειπίων καθώς και αναλυτική περιγραφή και αξιολόγησή τους. Στα τέλη της δεκαετίας του 60 ανάλογα έργα υπήρξαν οι αναστηλώσεις τµηµάτων των κλιµάκων (εκτός των δύο ακραίων) προς το άνω διάζωµα µετά από σχεδιαστική και φωτογραφική τεκµηρίωση της υπάρχουσας κατάστασης. Κατά την περίοδο 74-75 έγινε η πλακόστρωση της πλατείας προ του Ωδείου µε µάρµαρο και η επέκτασή της στο χώρο του µετασκηνίου. Παρά το γεγονός ότι το Ωδείο παρουσιάζει αρκετά προβλήµατα, συνεχίζει να γνωρίζει καλλιτεχνικές δόξες κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες του αιώνα µας και για το λόγο αυτό την τελευταία δεκαετία βρίσκεται σε εξέλιξη πρόγραµµα για την συντήρηση, αναστήλωση και στερέωσή του. 2. Περιγραφή του µνηµείου Ιστορικά στοιχεία Σύµφωνα µε τις µαρτυρίες του Παυσανία και του Φιλόστρατου, το Ωδείο ιδρύθηκε από τον Ηρώδη στη µνήµη της συζύγου του Ρήγιλλας. Ο Παυσανίας, σύγχρονος του Ηρώδη του Αττικού, συνέγραψε τα ΑΤΤΙΚΑ, στα 148-150 µ.χ, χωρίς να κάνει αναφορά στην ύπαρξη του Ωδείου. Πρώτη έµµεση αναφορά στο Ωδείο γίνεται στα ΑΧΑΪΚΑ που συνέγραψε το 173 µ.χ. µετά την περιήγηση της Αχαΐας. Στην αναφορά του για το Ωδείο της Πάτρας γράφει: κεκόσµηται δέ ές τ άλλα το Ωδείον αξιολογώτατα των έν Έλλησι, πλήν γέ δή τού Αθήνησι, τούτο γάρ µεγέθει και είς την πάσαν υπερήρκε κατασκευήν. Κατά την απλούστερη εκδοχή ο Παυσανίας είδε το Ωδείο του Ηρώδη στο διάστηµα των είκοσι χρόνων απ το ταξίδι στην Αττική ως το ταξίδι στην Αχαΐα. Τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν στο συµπέρασµα ότι το Ωδείο κατασκευάστηκε στο διάστηµα 150-170 µ.χ. Κατά τον µελετητή του Παυσανία Ν. Παπαχατζή, Ο Ηρώδης άρχισε να το κτίζει γύρω στα 160-161, αµέσως µετά το θάνατο της συζύγου του Ρηγίλλης Στα 173 µ.χ...το Ωδείο ήταν όχι µόνο τελειωµένο αλλά και φηµισµένο οικοδόµηµα. Καµιά πληροφορία δεν σώθηκε σχετική µε τη χρονολογία της καταστροφής του Ωδείου και, πολύ περισσότερο, µε το αν η καταστροφή υπήρξε αποτέλεσµα κάποιου γνωστού ιστορικού γεγονότος. Η ανασκαφή του Ωδείου στην περίοδο 1849-1857, αποκαλυπτική σε γενικές γραµµές για τις µεταγενέστερες χρήσεις του οικοδοµήµατος, δεν έφερε στο φως βάσιµα στοιχεία προσδιορισµού του χρόνου της καταστροφής. Σύµφωνα όµως µε την ανασκαφική έκθεση του Πιττάκη, το κατώτερο στρώµα της επίχωσης του κοίλου έδωσε ενδείξεις 4
µεγάλης βίαιης καταστροφής από πυρκαγιά. Σήµερα το γεγονός αυτό αποδίδεται γενικά στην εισβολή των Ερούλων, το 267 µ.χ. Μεταγενέστερες χρήσεις και αλλοιώσεις της µορφής του Ωδείου Σύµφωνα µε την ανασκαφική έκθεση Πιττάκη, το κατώτερο στρώµα µε τις ενδείξεις της καταστροφής δεν εκτεινόταν µέσα στο χώρο του υποσκηνίου και στις παρόδους: "...τρία µέτρα µακράν του θωρακίου της σκηνής ανευρέθη έν ταις ανασκαφαις τοίχος λίθοις και πηλω κατασκευασµένος. Ήρχετο ούτος προ των τριών βαθµίδων του θωρακίου της σκηνής, του προς την ανατολικήν πάροδον... έφθανε µέχρι του πέµπτου εδωλίου της πρός δυσµάς πρώτης κερκίδος...το ύψος του τοίχου τούτου ην 4,00 µ. γαλλικών, το δε πάχος 80 εκατ...μετά τον τοίχον τούτον, προς τα εδώλια και την Ακρόπολιν ανυψούτο άνωθεν του αρχαίου εδάφους του Ωδείου σωρεία ερειπίων..." Αντίθετα, προς το µέρος της σκηνής δεν βρέθηκαν ανάλογα ίχνη καταστροφής εκτός µόνο µπροστά απο τις εξόδους των παρόδων. Όπως αναφέρει ο Πιττάκης, το κατώτερο στρώµα της επίχωσης του υποσκηνίου αποτελούνταν βασικά απο χώµα, άµµο και χαλίκια. εν βρέθηκαν θραύσµατα του µαρµάρινου διακόσµου. Απο τη µεγάλη ποσότητα οστράκων, αρχαϊκών αγγείων, λύχνων κτλ. που περιείχε, συµπεραίνεται ότι το υλικό αυτό µεταφέρθηκε εκεί απο το χώρο στα νότια του Ωδείου, µε σκοπό την ανύψωση της εσωτερικής στάθµης του Ωδείου και την εξίσωση της µε τη στάθµη του εξωτερικού χώρου. Ο Πιττάκης αναφέρει οτι το ύψος του κατώτερου στρώµατος της επίχωσης του υποσκηνίου, µέσα στο οποίο βρέθηκαν και κτιστές δεξαµενές βάθους περί τα 2.00 µ, ήταν 1.80 µ.. ιαπιστώνεται πως η στάθµη αυτή συµπίπτει µε τη στάθµη του µεταγενέστερου δαπέδου απο οπτόπλινθους που κάλυπτε το αρχικό ψηφιδωτό δάπεδο της αίθουσας του µετασκηνίου και των µετωπικών εισόδων της σκηνής. Ψηφιδωτό δάπεδο της αίθουσας του µετασκηνίου. 5
Ψηφιδωτό δάπεδο των µετωπικών εισόδων της σκηνής. Στην ίδια στάθµη σώζονται και σήµερα µερικές στρώσεις οπτόπλινθων µέσα στη σκηνή, στο βάθρο που βρίσκεται δεξιά της κεντρικής εισόδου. Οι στρώσεις αυτές τοποθετήθηκαν µάλιστα σε θέση του βάθρου απο την οποία έλειπε ο πώρινος δόµος, που σηµαίνει οτι όταν έγινε η κατασκευή του µεταγενέστερου αυτού δαπέδου είχε ήδη πραγµατοποιηθεί η καταστροφή και η αφαίρεση των αρχιτεκτονικών µελών και τµηµάτων της λιθοδοµής απο τα βάθρα της σκηνής. Κατά τον αρχαιολόγο Γ. Μηλιάδη, το µεταγενέστερο δάπεδο του µετασκηνίου ανάγεται µάλλον σε χρόνους παλαιοχριστιανικούς. Ο µεγάλος τοίχος που αναφέρθηκε πιο πάνω, κατασκευάστηκε µάλλον για τη συγκράτηση των ερειπίων και των επιχώσεων που έπεφταν απο τα ανώτερα τµήµατα του κοίλου. Απο τη θέση του επίσης, όπως την προσδιορίζει ο Πιττάκης, συµπεραίνεται οτι οι δύο πάροδοι και το αντίστοιχο τµήµα της ορχήστρας βρίσκονταν σε χρήση, ως πέρασµα, ίσως στη στάθµη της κατώτερης επίχωσης του υποσκηνίου και του µεταγενέστερου δαπέδου απο οπτόπλινθους. Πέρα απο τον τοίχο αυτό, προς το µέρος του κοίλου, και όχι πιό πάνω απο το πρώτο διάζωµα, βρέθηκαν αρκετά θεµέλια µικρών πρόχειρων κατοικιών, πολλά πιθάρια και δεξαµενές για τη συγκέντρωση του βρόχινου νερού. Ολα τα παραπάνω στοιχεία επιτρέπουν τη διατύπωση µιας υπόθεσης οτι λίγα χρόνια µετά την µεγάλη καταστροφή του ο εσωτερικός χώρος του Ωδείου βρίσκονταν πάλι σε κάποια νέα χρήση. Φαίνεται οτι χρησιµοποιόταν κύρια ο χώρος της σκηνής, το 6
µετασκήνιο - που πιθανόν να διατηρούσε ακόµα τη θολωτή του κάλυψη - οι πάροδοι, τα δυο παρασκήνια και τα ακραία διαµερίσµατα των εισόδων προς τα κλιµακοστάσια. Πιθανότερη, ωστόσο, εκδοχή είναι οτι τα ερείπια του Ωδείου και συγκεκριµένα οι ισχυρές και µεγάλες σε ύψος λιθοδοµές χρησιµοποιήθηκαν σαν οχυρό για την προστασία των κατοίκων της εποχής, κατά τις συχνές επιδροµές. εν είναι λίγες οι επιδροµές ενάντια στην πόλη που ανάγκαζαν τους κατοίκους, ιδιαίτερα στους βυζαντινούς χρόνους, να κάνουν εγκαταστάσεις γύρω και µέσα στην Ακρόπολη. Στους πρώιµους µάλιστα βυζαντινούς χρόνους κατασκευάστηκε στη νότια πλευρά της Ακρόπολης οχυρωµατικό τείχος, το γνωστό Ριζόκαστρο, που τµήµα του αποτέλεσε ο µεγάλος τοίχος της σκηνικής κατασκευής του Ωδείου καθώς και ο βορινός αναληµµατικός τοίχος της Στοάς του Ευµένη. Μεγάλος αριθµός απο πώρινους δόµους του Ωδείου θα πρέπει να αποσπάσθηκαν απο το µνηµείο και να χρησιµοποιήθηκαν στο έργο αυτό. Απο το 12ο αιώνα και µετά, τα ερείπια του Ωδείου χρησιµοποιήθηκαν όλο και πιο συστηµατικά για οχυρωµατικούς σκοπούς. Υπάρχουν αρκετές µαρτυρίες -χάρτες, γκραβούρες κ.λ.π. - από τις οποίες προκύπτει ότι το οικοδόµηµα εντάχθηκε στις οχυρωµατικές εγκαταστάσεις των Φράγκων, Καταλανών, Βενετών και αργότερα των Τούρκων. Στο διάστηµα αυτό πρέπει να κατεδαφίστηκε µεγάλο τµήµα του περιµετρικού τοίχου του κοίλου και το υλικό να χρησιµοποιήθηκε στα οχυρωµατικά έργα. Ένα κατάλοιπο, επίσης, από τη χρήση του Ωδείου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας είναι και το τµήµα του "Σερπεντζέ" που οικοδοµήθηκε πάνω στο δυτικό σκέλος του περιµετρικού τοίχου όπως φαίνεται στα σχέδια των αρχιτεκτόνων Stuart και Revett. Όπως µας πληροφορούν οι δύο αρχιτέκτονες περιηγητές, την εποχή που επισκέφθηκαν την Αθήνα, το Ωδείο και συγκεκριµένα το κοίλο, που η επίχωσή του είχε φτάσει σχεδόν ως την πρώτη σειρά των ανοιγµάτων του µετωπικού τοίχου της σκηνής, σπέρνονταν µε χόρτο για να βόσκουν και να γυµνάζονται τα άλογα του Ντιντάρ Αγά της Αθήνας. Στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας χτίστηκαν σε επαφή µε το µετωπικό τοίχο της σκηνής µια σειρά κατοικίες σε όλο το µήκος του τοίχου. Τις κατοικίες αυτές κατεδάφισε ο Πιττάκης κατά την πρώτη ανασκαφή του Ωδείου στα 1847. Στην µακρόχρονη περίοδο που το οικοδόµηµα χρησιµοποιήθηκε σαν οχυρό οφείλεται και η µεγάλη αναστάτωση που παρατηρείται στο υλικό κατασκευής των µετωπικών τοίχων του κοίλου εκατέρωθεν του σκηνικού οικοδοµήµατος. Ειδικά στην εξωτερική (νότια) όψη της ανατολικής πτέρυγας, µεγάλα τµήµατα της επιφάνειας του τοίχου συµπληρώθηκαν κατά καιρούς µε µικρότερες πέτρες στα σηµεία που είχαν αποσπαστεί επιφανειακά κοµµάτια των πώρινων λίθων, όπως φαίνεται στο υπάρχον παλαιότερο φωτογραφικό υλικό. Είναι φανερή η προσπάθεια συντήρησης των λιθοδοµών ώστε να αποφευχθεί η κατάρρευση των τοίχων της νότιας πλευράς του Ωδείου που αποτελούσαν βασικά τµήµατα των οχυρώσεων. Από τα προαναφερθέντα προκύπτει το συµπέρασµα ότι η βασική καταστροφή των ανωδοµών των λιθοδοµών του Ωδείου, αναµφισβήτητα πολύ ισχυρού από 7
κατασκευαστική άποψη οικοδοµήµατος, πρέπει να συντελέστηκε κύρια στους όψιµους βυζαντινούς χρόνους, δηλ. από τον 10ο ως τον 15ο αιώνα. Στο ίδιο διάστηµα πρέπει να καταστράφηκαν και οι θόλοι τόσο του µετασκηνίου όσο και των παρασκηνίων και των ακραίων εισόδων των κλιµακοστασίων. Πιθανή µπορεί να θεωρηθεί και η σκόπιµη καταστροφή τους, σε συνδυασµό µε το χτίσιµο των ανοιγµάτων της πρώτης σειράς και των εισόδων προς το διάδροµο του άνω διαζώµατος, για να καταστεί δυσκολότερη η αναρρίχηση και κατάληψη του οχυρού πλέον µετωπικού τοίχου του πρώην Ωδείου. 3. Παλαιότερες επεµβάσεις στο µνηµείο. Μετά την επανάσταση του 1821 και την ίδρυση του ελληνικού κράτους το Ωδείο υπήρξε ένα από τα πρώτα µνηµεία της Αθήνας που τράβηξε την προσοχή της νεοσύστατης Αρχαιολογικής Εταιρίας. Στα 1847 άρχισε η ανασκαφή του κάτω από τη διεύθυνση του Πιττάκη µε την αποµάκρυνση των κατοικιών και µέρους της επίχωσης του χώρου της σκηνής. Ακολούθησαν άλλες δύο φάσεις και η αποκάλυψη του µνηµείου από τον τεράστιο όγκο της επίχωσης ολοκληρώθηκε το 1857. Όπως φαίνεται το Ωδείο εγκαταλείφθηκε και πάλι για αρκετά χρόνια µετά την ανασκαφή του. Στα 1897 έγινε, από τον έφορο αρχαιοτήτων Γ. Σωτηριάδη νέα προσπάθεια για τον καθαρισµό του κοίλου από πέτρες και χώµατα και τη σταθεροποίηση των ανώτερων τµηµάτων του καθώς και του περιµετρικού τοίχου. Στα 1900 έγιναν επίσης εργασίες συντήρησης των λιθοδοµών της σκηνικής κατασκευής. Μια πιο συστηµατική προσπάθεια συντήρησης του µνηµείου άρχισε στη δεκαετία των 30. Επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της ανατολικής και δυτικής πτέρυγας των µετωπικών τοίχων του κοίλου των οποίων οι πώρινοι λίθοι της νότιας παρειάς παρουσίαζαν µεγάλη φθορά σε βάθος. Τότε, µε την αντικατάσταση των επιφανειακών τµηµάτων πολλών από τους κατεστραµµένους λίθους χάθηκαν ίσως και σηµαντικά ίχνη σχετικά µε τη µορφή των ανωδοµών των κλιµακοστασίων. Την ίδια περίοδο έγιναν και πολλές συµπληρώσεις µε νέο φυσικό λίθο σε διάφορες άλλες θέσεις (π.χ. στο ανώτερο µεµονωµένο άνοιγµα του νότιου τοίχου της σκηνής), όπως πιστοποιεί εντοιχισµένος αναµνηστικός λίθος µε χάραγµα του έτους 1937. Κατά τη διάρκεια αυτών των εργασιών πρέπει να έγινε και η τοποθέτηση των σιδηρών ελασµάτων που υπάρχουν µέχρι σήµερα στη βάση της ανατολικής παραστάδας του µεµονωµένου ανοίγµατος για τη διατήρηση της συνοχής των κατεστραµµένων λιθοπλίνθων. Κατά την ίδια περίοδο εφαρµόστηκαν και όλα τα αρµολογήµατα στις ανωδοµές µε τσιµεντοκονίαµα. Μετά την δεκαετία των 40 και από τις αρχές της επόµενης δεκαετίας το ενδιαφέρον για τη χρήση του Ηρωδείου σε συνδυασµό µε τη δηµιουργία του θεσµού του Φεστιβάλ 8
Αθηνών οδήγησαν στα εκτεταµένα αναστηλωτικά έργα για την εξασφάλιση της χρήσης του µνηµείου. Με τα έργα της δεκαετίας 1950-1960, που περιγράφονται στην εισαγωγή, άλλαξε η µέχρι τότε µορφή του µνηµείου, κυρίως µε τη συµπλήρωση των εδωλίων του κοίλου. 4. Αρχιτεκτονικές και στατικές µελέτες για το µνηµείο Στα πλαίσια συντήρησης, στερέωσης και αποκατάστασης του µνηµείου συντάχθηκε σειρά µελετών, αρχιτεκτονικές και στατικές, για τα επιµέρους αυτόνοµα µέρη του µνηµείου. Ειδικότερα έγιναν: 1. Η Μουτόπουλος. Αρχιτεκτονική Αποτύπωση-Ανάλυση υπάρχουσας κατάστασης του Νότιου τοίχου της Σκηνής του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 1999. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει των αποφάσεων: ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/135/14116/13-3-2001 και ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/ 1695/45629/10.9.2001. 2.. Μονοκρούσος Στατικές διερευνήσεις για την στερέωση του Νότιου τοίχου της Σκηνής του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 1999. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει των αποφάσεων: ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/135/14116/13-3-2001 και ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/1695/45629/ 10.9.2001.. Μονοκρούσος Στατικές διερευνήσεις για την στερέωση του Νότιου τοίχου της Σκηνής του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 1999. Σεισµικές τάσεις στο Νότιο τοίχο. 9
3. Η Μουτόπουλος,. Μονοκρούσος Προτάσεις στερέωσης συντήρησης και ενίσχυσης του Νότιου τοίχου της Σκηνής του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 1999. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει των αποφάσεων: ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/135/14116/ 13-3-2001 και ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/1695/45629/10.9.2001. 4. Η Μουτόπουλος. Αρχιτεκτονική Αποτύπωση-Ανάλυση υπάρχουσας κατάστασης των Πλευρικών τοίχων της Σκηνής και του Ανατολικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 2000. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/159/49235/5-9-2003. Η Μουτόπουλος. Παθολογία Ανατολικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου, 2000. 5.. Μονοκρούσος. Στατικές διερευνήσεις για την στερέωση των Πλευρικών τοίχων της Σκηνής και του Ανατολικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 2000. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/159/49235/5-9-2003. 6.Η Μουτόπουλος,. Μονοκρούσος. Προτάσεις στερέωσης, συντήρησης και ενίσχυσης το των Πλευρικών τοίχων της Σκηνής και του Ανατολικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου του Ωδείου 2000. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/159/49235/5-9-2003. 7. Η Μουτόπουλος. Αρχιτεκτονική Αποτύπωση-Ανάλυση υπάρχουσας κατάστασης των Πλευρικών τοίχων της Σκηνής και του υτικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου του Ωδείου 2001. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/159/ 49235/5-9-2003. 8.. Μονοκρούσος. Στατικές διερευνήσεις για την στερέωση των Πλευρικών τοίχων της Σκηνής και του υτικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου του Ωδείου Ηρώδου του 10
Θ5.1 Θ4.1 Θ3.1 Θ1.1 Θ5.2 Θ5.3 Θ4.2 Θ4.3 Θ3.2 Θ3.3 Θ2.1 Θ2.2 Θ2.3 Θ2.4 Θ1.2 Θ1.3 Θ1.4 Θα Θβ Θγ Θδ Θε Θ1.5 Θ1.6 Θ1.7 5.5 (ΝΕΟΣ Λ/Π) 4.7 (ΣΥ ΜΠΛ) 4.8 (ΝΕ ΟΣ Λ/Π) 3.7 (ΣΥΜΠΛ) 2.8 (ΣΥΜΠΛ) 1.11 (ΣΥ ΜΠΛ) 1.11 (ΣΥΜΠΛ) Θ5.2 Θ5.3 Θ5.4 Θ6.3 Θ5.5 Θ5.6 Θ5.7 Θ5.9 Θ5.8 Θ6.4 Θ6.5 Θ6.6 Θ7.4 Θ7.5 Θ7.6 Θ8.2 Θ8.3 Θ8.4 Θ9.3 Θ9.4 Θ9.5 Αττικού, 2001. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/159/ 49235/5-9-2003. 9. Η Μουτόπουλος,. Μονοκρούσος. Προτάσεις στερέωσης, συντήρησης και ενίσχυσης το των Πλευρικών τοίχων της Σκηνής και του υτικού Μετωπικού τοίχου του Κοίλου του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 2001. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/159/ 49235/5-9-2003. 10. Η Μουτόπουλος. Μελέτη στερέωσης και πρόταση αναστήλωσης των Κεκλιµένων Θόλων των Παρόδων και µελέτη αποκατάστασης των παρά τις Παρόδους Κλιµάκων των Κερκίδων του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 2004. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/ 1009/48702/8-6-2005. 11. Η Μουτόπουλος. Αποτύπωση & µελέτη στερέωσης του περιµετρικού τοίχου του κοίλου και προστασία των θόλων των παρασκηνίων του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 2005. Εγκεκριµένη από το Κ.Α.Σ. βάσει της απόφασης ΥΠΠΟ/ ΑΑΜ/ 378/30097/28-3- 2007. Πρόταση αναστήλωσης της υτικής κεκλιµένης θολωτής παρόδου και των ακραίων κλιµάκων του κοίλου του Ηρωδείου. (Η. Μουτόπουλος,. Μονοκρούσος). Η Μουτόπουλος. Μελέτη στερέωσης και πρόταση αναστήλωσης των Κεκλιµένων Θόλων των Παρόδων και µελέτη αποκατάστασης των παρά τις Παρόδους Κλιµάκων των Κερκίδων του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, 2004. 11
5. Υπάρχουσα κατάσταση - παθολογία Απο τις στατικές µελέτες που έγιναν σε συνδυασµό µε την λεπτοµερή αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στην οποία έχει γίνει η πλήρης καταγραφή των φθορών, ζηµιών, καταστροφών κτλ, προκύπτει ότι το µνηµείο δεν παρουσιάζει καθιζήσεις, παραµορφώσεις και γενικά µετακινήσεις που να δηµιουργούν έντονα στατικά προβλήµατα στο συνολικό φορέα. Όµως οι λιθοδοµές του µνηµείου παρουσιάζουν τοπικές ρηγµατώσεις, αποκολλήσεις, εξαλλοιώσεις και διάκενα διαφόρων διαστάσεων που έχουν δηµιουργηθεί µετά απο καταπτώσεις επιµέρους τεµαχίων, φθορές των λιθοπλίνθων που δηµιουργούν τοπικά στατικά προβλήµατα και πρέπει να αντιµετωπιστούν. Τα προβλήµατα αυτά συνοψίζονται ως ακολούθως: Οι όψεις των λιθοδοµών παρουσιάζουν προβλήµατα που οφείλονται σε ποικίλες αιτίες, µεµονωµένα ή και σε συνδυασµό, όπως η γήρανση, η διάβρωση, διάφορα µηχανικά αίτια, βίαια γεγονότα καθώς και σε µερικές περιπτώσεις οι παλαιότερες και σύγχρονες χρήσεις του µνηµείου. Αποτέλεσµα των προβληµάτων αυτών είναι οι λιθοδοµές του µνηµείου να παρουσιάζουν ετοιµορροπίες, ρήγµατα, απώλεια µεγάλων τµηµάτων, ολική ή µερική απώλεια της αρχικής επιφάνειας, διαµπερή ρήγµατα, θραύσεις, απολεπίσεις κτλ. Η σοβαρότερη αιτία φθορών οφείλεται στη γήρανση και τη διάβρωση των λίθων σε συνδυασµό µε την ποιότητα και τη δοµή του συγκεκριµένου πωρόλιθου, δηλαδή του πειραϊκού ακτίτη, που αποτελεί το βασικό υλικό δόµησης στις τοιχοποιίες του Ωδείου. Συγκεκριµένα ο πειραϊκός ακτίτης ως πέτρωµα παρουσιάζει από τη φύση του ασυνέχειες, οι οποίες ακολούθως διαβρώνονται µε αποτέλεσµα την θραύση επιµέρους τεµαχίων. Μια δεύτερη σοβαρή πηγή φθορών αποτελούν τα µηχανικά αίτια λόγω των ισχυρών φορτίσεων των λίθων σε συγκεκριµένες θέσεις. Άλλη µια σηµαντική αιτία φθορών είναι η ανάπτυξη και η δράση παρασιτικών φυτών µέσα στις ρωγµές και τις κοιλότητες. Τα προβλήµατα της ευπάθειας του πειραϊκού ακτίτη ήταν γνωστά και στους παλαιότερους και για τον λόγο αυτό χρησιµοποίησαν εξαιρετικά ισχυρά τσιµεντοκονιάµατα για τη στεγάνωση αρµών, ρηγµάτων και κοµµών καθώς και τη σταθεροποίηση αποσαθρωµένων επιφανειών. Τα κονιάµατα αυτά εφαρµόστηκαν κατά τις συντηρητικές επεµβάσεις της δεκαετίας του '30 και απο τις παρατηρήσεις που έγιναν προκύπτει το συµπέρασµα οτι η εφαρµογή τους έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην ανάσχεση της διάβρωσης των λίθων τόσο απο το νερό όσο και απο την ανάπτυξη καταστρεπτικής φυτικής δράσης µέσα στις ρωγµές και τις κοιλότητες του πωρόλιθου. Τα σωζόµενα αρχαία µαρµάρινα εδώλια στο κάτω κοίλο, παρόλο που είχαν συντηρηθεί στις επεµβάσεις της δεκαετίας του 1960, παρουσιάζουν ρηγµατώσεις, απολεπίσεις και έντονη φθορά, καταπονούµενα εκτός από τις καιρικές συνθήκες και από τους πολυάριθµους θεατές των παραστάσεων και για το λόγο αυτό έχουν ανάγκη συνεχούς συντήρησης. Επιπλέον, σε παλαιότερη εποχή είχαν καταρρεύσει οι κεκλιµένες θολωτοί πάροδοι (Ανατολική και υτική) µαζί µε τα υπερκείµενα εδώλια, τµήµα των τοίχων των παρόδων 12
στην πλευρά των ακραίων κλιµάκων και το τµήµα των κλιµάκων που εφάπτεται των παρόδων, µε αποτέλεσµα να έχει διακοπεί η συνέχεια του µνηµείου στις περιοχές αυτές. Τρισδιάστατη ψηφιακή αποτύπωση της κεκλιµένης δυτικής θολωτής παρόδου για την ακριβή σχεδίαση των θολιτών από νέο πειραϊκό ακτίτη.. 6. Εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης (2003-2008) Λόγω των προβληµάτων που προαναφέρθηκαν από το 1998 η τότε Επιτροπή Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως προχώρησε στην σύνταξη µελετών κυρίως για τους υψηλούς τοίχους της σκηνής του Ηρωδείου που παρουσίαζαν και τα σηµαντικότερα προβλήµατα. Στα πλαίσια αυτά µετά την έγκριση των µελετών και µέχρι το 2002 εκτελέστηκαν στερεωτικές εργασίες αρχικά στο Νότιο Τοίχο της σκηνής. Για την συστηµατική αντιµετώπιση των προβληµάτων του Ωδείου τον Μάιο του 2002 συστάθηκε Επιτροπή µε αποκλειστικό αντικείµενο την αναστήλωση, προστασία και ανάδειξη του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού και της Στοάς Ευµένους. Η Επιτροπή αυτή που συνεχίζει τη δραστηριότητά της αποτελείται από τα ακόλουθα µέλη: Χανδακάς Βασίλειος, Πολιτικός Μηχανικός, Πρόεδρος Καλλιγάς Πέτρος, Αρχαιολόγος, Επίτιµος Έφορος Αρχαιοτήτων Μάντης Αλέξανδρος, Αρχαιολόγος, ιευθυντής Α ΕΠΚΑ ηµακόπουλος Ιορδάνης, Αρχιτέκτονας, Επίτιµος Γενικός ιευθυντής Αναστηλώσεων Βαλάκου Νικολέττα, Αρχαιολόγος, ιευθύντρια Γ ΕΠΚΑ Τσάκος Κωνσταντίνος, Αρχαιολόγος Οι µελέτες και τα έργα πραγµατοποιούνται από το Τεχνικό Γραφείο της Επιτροπής που αποτελείται από τους: Μονοκρούσος ιονύσιος, Πολιτικός Μηχανικός, Υπεύθυνος Τεχνικού Γραφείου Λαζαρίδου Αναστασία, Αρχιτέκτων Μηχανικός Λεφαντζής Μιχάλης, Αρχιτέκτων Μηχανικός 13
Καρακικέ Ελένη, Πολιτικός Μηχανικός Χαµεζοπούλου Αγγελική, Αρχαιολόγος Στα πλαίσια των εγκεκριµένων από το ΚΑΣ µελετών πραγµατοποιήθηκαν οι ακόλουθες εργασίες: Α. Εργασίες στερέωσης και συντήρησης στους τοίχους της Σκηνής και του Κοίλου. Εργασίες στερέωσης και συντήρησης έγιναν στο Νότιο τοίχο, τον Ανατολικό και τον υτικό πλευρικό τοίχο της σκηνής καθώς και στον Ανατολικό και υτικό µετωπικό τοίχο του κοίλου. Οι εργασίες περιλαµβάνουν συγκολλήσεις θραυσµένων τεµαχίων λιθοπλίνθων µε ενέµατα και ανοξείδωτο µέταλλο και σφράγιση αρµών µετά τον καθαρισµό τους. Ειδικότερα οι συγκολλήσεις των µικρών τεµαχίων γίνονται µε απλή χρήση κονιάµατος, ενώ στις συγκολλήσεις των µεγαλύτερων θραυσµένων και αποκολληµένων τµηµάτων, εκτός του κονιάµατος, τοποθετούνται και βλήτρα ανοξείδωτου µετάλλου. Στα ρηγµατωµένα τµήµατα που παρουσιάζουν διόγκωση, γίνεται διάνοιξη διατρηµάτων και εισαγωγή ρευστής κονίας. Επίσης γίνεται αντικατάσταση των παλαιών αρµολογηµάτων που έχουν αποκολληθεί και εφαρµογή νέων στους ανοιχτούς αρµούς. Στην λιθοδοµή των τοίχων της Σκηνής όπου υπάρχουν ελλείποντα ή θρυµµατισµένα τµήµατα, γίνεται αποκατάσταση της δοµικής συνέχειας των λίθων, µε την τοποθέτηση συµπληρωµάτων από νέο πειραϊκό ακτίτη. Οι εργασίες αυτές τεκµηριώνονται µε την χαρτογράφηση των επεµβάσεων που έγιναν σε κάθε λιθόπλινθο ή θολίτη, όπου καταγράφεται το είδος των εργασιών. Πρέπει να τονιστεί ότι οι εργασίες αυτές είναι διακριτικές ως επεµβάσεις και δεν αλλοιώνουν την µορφή των τοίχων της Σκηνής, όπως αυτή είχε διαµορφωθεί µετά τις προγενέστερες επεµβάσεις στο µνηµείο στα µέσα του 20ου αιώνα. 14
Εργασίες στερέωσης του Νότιου και των µετωπικών Τοίχων της Σκηνής του Ωδείου. Β. Εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης στο Ανατολικό και το υτικό τόξο του Νοτίου τοίχου της Σκηνής Τα ακραία τόξα του Νότιου τοίχου της σκηνής παρουσίαζαν σοβαρά προβλήµατα φθορών και ρηγµατώσεων µε αποτέλεσµα την αποκόλληση τµηµάτων τους και τον κίνδυνο κατάρρευσης. Επίσης αρκετοί εκ των λιθοπλίνθων και των θολιτών της πρόσοψης παρουσίαζαν σηµαντική απώλεια µάζας. Για την προσωρινή εξασφάλιση τους είχαν κατασκευαστεί ξύλινοι τοξωτοί νάρθηκες εδραζόµενοι σε µεταλλικά υποστυλώµατα. Στο πλαίσιο της εφαρµογής της αντίστοιχης µελέτης στερέωσης του Ανατολικού τόξου έγινε η αφαίρεση των λιθοπλίνθων υπεράνω των θολιτών, δύο θραυσµάτων του παρακείµενου λιθόπλινθου και των αποσαθρωµένων τµηµάτων ενός θολίτη. Για την διαµόρφωση των συµπληρωµάτων του θολίτη λήφθηκε εκµαγείο και µε χρήση παντογράφου κατασκευάστηκαν αντίγραφα των ελλειπόντων τµηµάτων από νέο πειραϊκό ακτίτη. Τοποθετήθηκε η κάτω παρειά του θολίτη που διαµορφώνει το εσωρράχιο και ακολούθως το µέτωπο του. Η τελική διαµόρφωση των επιφανειών των συµπληρωµάτων έγινε µε λάξευση επιτόπου. Με την ίδια µέθοδο των εκµαγείων κατασκευάστηκαν τα συµπληρώµατα των υπολοίπων θολιτών, των πεσσών και των υπερκείµενων λιθοπλίνθων. Ακολούθως συγκολλήθηκαν µε κονίαµα και βλήτρα ανοξείδωτου µετάλλου τα επιµέρους θραύσµατα των λιθοπλίνθων. Με παρόµοιο τρόπο έγινε η στερέωση και αποκατάσταση του ακραίου υτικού τόξου. 15
Το Ανατολικό τόξο του Νότιου τοίχου της σκηνής πριν και µετά την στερέωση και αποκατάσταση του. Εργασίες στερέωσης κα ι αποκατάστασης. Το υτικό τόξο του Νότιου τοίχου της σκηνής πριν και µετά την στερέωση και αποκατάσταση του. Γ. Αναστήλωση των κεκλιµένων θόλων των παρόδων. Οι εργασίες αναστήλωσης περιλαµβάνουν την συµπλήρωση των κεκλιµένων οροφών των θολωτών παρόδων που έχουν καταπέσει, µε την τοποθέτηση θολιτών από νέο πειραϊκό ακτίτη. 16
Η κεκλιµένη υτική Πάροδος του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού πριν και µετά την αναστήλωση. Η κάλυψη των δύο παρόδων γίνεται µε µια σύνθετη διάταξη θόλων. Τα τµήµατα των θόλων που αντιστοιχούν στην υψηλότερη στάθµη του δαπέδου των παρόδων είναι οριζόντια και οι αλληλοτοµίες µε τα εγκάρσια τµήµατα των θόλων εισόδου από τα παρασκήνια έχουν τη µορφή ηµισταυροθολίων. Η οριζόντια θόλος µετατρέπεται σε κεκλιµένη πάνω από το τµήµα εξόδου των παρόδων προς την ορχήστρα ακολουθώντας την κλίση του κοίλου, όπου προκύπτουν και αλληλοτοµίες µεταξύ οριζοντίων και κεκλιµένων θόλων. Όλες οι γενέτειρες του συστήµατος των θόλων που καλύπτουν τις παρόδους και τις εισόδους από τα παρασκήνια προεξέχουν κατά 30 έως 35 εκατοστά από τις παρειές των λιθοδοµών, µε αποτέλεσµα όλοι οι θολίτες να εδράζονται εν προβόλω. Στην υτική Πάροδο σώζονταν µόνον οι γενέτειρες των δύο πλευρών και τρεις θολίτες της ακραίας σειράς που είναι πακτωµένοι στον υτικό µετωπικό τοίχο του κοίλου. Για την στερέωση, αποκατάσταση και αναστήλωση της υτικής παρόδου εξυγιάνθηκαν και συµπληρώθηκαν οι γενέτειρες της κεκλιµένης θόλου προκειµένου να διαµορφωθούν οι επιφάνειες έδρασης των θολιτών. Κατασκευάστηκαν εκµαγεία των θολιτών της νότιας και της βόρειας γενέτειρας και ακολούθως τα αντίγραφά τους από νέο πειραϊκό ακτίτη, τα οποία στην συνέχεια τοποθετήθηκαν στην θέση τους στο µνηµείο. Το υπόλοιπο τµήµα της υτικής Παρόδου αποτελείται από 6 σειρές θολιτών. Για κάθε σειρά θολιτών ελήφθησαν εκµαγεία και κατασκευάστηκαν αντίγραφα από νέο πειραϊκό ακτίτη. 17
Τοποθέτηση των θολιτών του κλειδιού και προσαρµογή στην τελική τους θέση. Για την προσωρινή στήριξη των θολιτών, κατασκευάστηκε ο ξυλότυπος της καµπύλης του εσωρραχίου της κεκλιµένης θόλου, εδραζόµενος σε µεταλλικό πλαίσιο, ικανό να παραλάβει τα φορτία των θολιτών µέχρι την τοποθέτηση των κλειδιών. Οι νέοι λίθοι ανυψώνονται πάνω από τον υτικό µετωπικό τοίχο του κοίλου µε την βοήθεια ανυψωτικού συστήµατος και τοποθετούνται στην θέση τους στον ξυλότυπο της καµπύλης του εσωρραχίου. Η τελική διαµόρφωση της καµπύλης του εσωρραχίου γίνεται µε λάξευση επιτόπου. Η τοποθέτηση της κεκλιµένης θολωτής παρόδου διαµορφώνει και το χώρο για τον εγκιβωτισµό της ακραίας δυτικής κλίµακας του κοίλου. Με παρόµοιο τρόπο έγιναν οι εργασίες αποκατάστασης και αναστήλωσης στην Ανατολική πάροδο. Για την στερέωση, αποκατάσταση και αναστήλωση της Ανατολικής παρόδου εξυγιάνθηκαν και συµπληρώθηκαν οι γενέτειρες της κεκλιµένης θόλου προκειµένου να διαµορφωθούν οι επιφάνειες έδρασης των θολιτών. Κατασκευάστηκαν εκµαγεία των θολιτών της νότιας και της βόρειας γενέτειρας και ακολούθως τα αντίγραφά τους από νέο πειραϊκό ακτίτη, τα οποία στην συνέχεια τοποθετήθηκαν στην θέση τους στο µνηµείο. Το υπόλοιπο τµήµα της Ανατολικής Παρόδου αποτελείται από 6 σειρές θολιτών. Για κάθε σειρά θολιτών ελήφθησαν εκµαγεία και κατασκευάστηκαν αντίγραφα από νέο πειραϊκό ακτίτη. 18
Η κεκλιµένη Ανατολική Πάροδος του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού πριν και µετά την αναστήλωση Τοποθέτηση των θολιτών και προσαρµογή του κλειδιού στην τελική τους θέση. 19
Το χρησιµοποιούµενο υλικό για τις αναστηλώσεις είναι ο πειραϊκός ακτίτης. Η προσφερόµενη θέση για την απόκτηση του είναι ο προαύλιος χώρος του Χατζηκυριάκειου Ιδρύµατος στον Πειραιά το οποίο προσφέρθηκε ευγενώς να τον παραχωρήσει για την εξόρυξη του πετρώµατος. Εργασίες λατόµευσης πειραϊκού ακτίτη στο Χατζηκυριάκειο Ίδρυµα. Στα πλαίσια αυτά έγιναν οι εργασίες υποδοµής και εγκατάστασης εργοταξίου και ακολούθως οι εργασίες εξόρυξης. Τα παραγόµενα τµήµατα εξορύσσονται σε µεγαλύτερες διαστάσεις από τις απαιτούµενες και ακολούθως κόβονται σύµφωνα µε τις αναγκαίες συµπληρώσεις που γίνονται στο µνηµείο.. Αναστήλωση των ακραίων κλιµάκων του κοίλου Για την αποκατάσταση της ακραίας υτικής και Ανατολικής κλίµακας έγινε συντήρηση των σωζόµενων αρχαίων βαθµίδων στα κατώτερα τµήµατα τους, µε συγκολλήσεις µε συνεκτική κονία και µε βλήτρα ανοξείδωτου µετάλλου. Ελήφθησαν γύψινα εκµαγεία και λαξεύτηκαν µαρµάρινα αντίγραφα των ελλειπόντων τµηµάτων των βαθµίδων από πεντελικό µάρµαρο. Τοποθετήθηκαν και συγκολλήθηκαν τα µαρµάρινα αντίγραφα στην ακριβή τους θέση στην αρχαία κλίµακα και έγινε η τελική λάξευση της επιφάνειας. Οι ελλείπουσες βαθµίδες κατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου από νέο πεντελικό µάρµαρο. Η κοπή και διαµόρφωση των βαθµίδων έγινε µετά από ακριβή αποτύπωση κάθε µιας ώστε να προσαρµοστεί στο ύψος και πλάτος των εδωλίων του κοίλου. Κατασκευάστηκαν 21 ολόσωµες βαθµίδες στην υτική και 24 στην Ανατολική κλίµακα. 20
Η ακραία Ανατολική κλίµακα πριν και µετά την αναστήλωση. Ε. Αναστήλωση πώρινου στηθαίου της ακραίας υτικής και Ανατολικής κλίµακας. Οι λιθόπλινθοι στη στέψη του πώρινου στηθαίου είχαν θραυστεί και τµήµατά τους είχαν απωλεσθεί. Το πώρινο στηθαίο της ακραίας δυτικής κλίµακας πριν και µετά την αναστήλωση. Για την συµπλήρωση των ελλειπόντων τµηµάτων έγινε εξυγίανση των θραυσµένων επιφανειών, ελήφθησαν εκµαγεία και κατασκευάστηκαν συµπληρώµατα από νέο πειραϊκό ακτίτη. Τα συµπληρώµατα κατασκευάστηκαν µε χρήση παντογράφου, 21
ακολούθως τοποθετήθηκαν στις θέσεις των ελλειπόντων τµηµάτων και συγκολλήθηκαν µε εφαρµογή κονιάµατος και βλήτρα ανοξείδωτου µετάλλου. Η κατακόρυφη επιφάνεια των προσθηκών διαµορφώθηκε µε λάξευση, ενώ έγινε λείανση της κεκλιµένης για την υποδοχή του µαρµάρινου στηθαίου. Με παρόµοιο τρόπο έγινε η συµπλήρωση των πώρινων στηθαίων στην ακραία Ανατολική κλίµακα. Το πώρινο στηθαίο της ακραίας Ανατολικής κλίµακας συµπληρώθηκε επιπρόσθετα µε ολόκληρους λιθόπλινθους από νέο πειραϊκό ακτίτη. ΣΤ. Συµπλήρωση του κεκλιµένου στηθαίου στις ακραίες κλίµακες µε ολόσωµα τµήµατα από νέο πεντελικό µαρµάρου. Η τοποθέτηση των µελών του µαρµάρινου στηθαίου έγινε από κάτω προς τα επάνω. Τα ορθογώνια τµήµατα που είχαν κατασκευαστεί, πριν την τοποθέτηση τους στην κεκλιµένη πώρινη στέψη κόπηκαν στις δύο άκρες ώστε οι αρµοί να είναι κατακόρυφοι. Για τις εργασίες συναρµογής έγινε χρήση ειδικού ικριώµατος µε µεταλλικό πλαίσιο και παλάγκο που µεταφερόταν κάθε φορά στην απαιτούµενη θέση. Η σύνδεση του µαρµάρινου στηθαίου µε το πώρινο υπόβαθρο έγινε µε την τοποθέτηση βλήτρων ανοξείδωτου µετάλλου. Εργασίες τοποθέτησης του µαρµάρινου στηθαίου στην Ανατολική ακραία κλίµακα του κοίλου. Το µαρµάρινο στηθαίο µετά την ολοκλήρωση των εργασιών. Επίσης κατασκευάστηκε η µαρµάρινη απόληξη του πώρινου στηθαίου και η αντίστοιχη οριζόντια µαρµάρινη κουπαστή στην Ανατολική και τη υτική ακραία κλίµακα. 22
Η µαρµάρινη απόληξη του πώρινου στηθαίου και η οριζόντια µαρµάρινη κουπαστή. Ζ. Τοποθέτηση κιγκλιδώµατος από ανοξείδωτο χάλυβα. Πάνω στο µαρµάρινο στηθαίο τοποθετήθηκε κιγκλίδωµα από ανοξείδωτο χάλυβα, όπως Το νέο από ανοξείδωτο χάλυβα κιγκλίδωµα στις ακραίες κλίµακες του κοίλου. 23
είχε προταθεί στην εγκεκριµένη από το ΚΑΣ µελέτη. Το κιγκλίδωµα επεκτάθηκε στο όριο της κεκλιµένης θολωτής παρόδου για την προστασία των θεατών που θα χρησιµοποιούν τα νέα εδώλια της υτικής παρόδου. Παρόµοιας µορφής κιγκλίδωµα τοποθετήθηκε στον διάδροµο του άνω διαζώµατος στην περιοχή της κεκλιµένης παρόδου. Η. Αποκατάσταση εδωλίων στην υτική κεκλιµένη θολωτή πάροδο. Για την αποκατάσταση της µορφής στην περιοχή των θολωτών παρόδων τοποθετήθηκαν οι ελλείπουσες έξι σειρές εδωλίων από νέο πεντελικό µάρµαρο. Με την τοποθέτηση αυτή αποκαθίσταται η συνέχεια του µνηµείου µέχρι την στάθµη του διαζώµατος. Τα νέα εδώλια κατασκευάστηκαν σε εργοστάσιο µαρµάρων σύµφωνα µε τις διαστάσεις των αρχαίων. Πριν την τοποθέτησή τους έγινε λάξευση του κυµατίου και διαµόρφωση της επιφάνειας του µετώπου. Στη θέση τοποθέτησης συµπληρώθηκε λιθόδεµα παρόµοιο µε το αρχαίο, ώστε να εξασφαλιστεί η πλήρης έδραση τους. Ακολούθως τα εδώλια τοποθετήθηκαν στην ακριβή τους θέση µε χρήση αυτοκινούµενου γερανοφόρου οχήµατος. Επιτόπου έγινε η διαµόρφωση των εσοχών των πατηµάτων στη στάθµη των βαθµίδων της κλίµακας και η τελική λάξευση των επιφανειών. Οι προαναφερθείσες εργασίες έγιναν στα πλαίσια δύο προγραµµάτων εκ των οποίων το πρώτο χρηµατοδοτήθηκε από το ΠΕΠ Αττικής (2003-6/2007) και το δεύτερο από το ΕΠ Πολιτισµός (7/2007-6/2009). Εργασίες κατασκευής και τοποθέτησης 6 νέων σειρών εδωλίων στη υτική πάροδο. 24
Τα νέα εδώλια της υτικής Παρόδου µετά την ολοκλήρωση της κατασκευής. 25
7. Απαιτούµενες εργασίες αποκατάστασης Για το προσεχές διάστηµα προγραµµατίζεται στα πλαίσια των εγκεκριµένων µελετών να γίνουν άµεσα τα ακόλουθα: 1. ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΙΝΩΝ Ε ΩΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΚΕΚΛΙΜΕΝΗΣ ΠΑΡΟ ΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΙΝΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑ ΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΥ ΘΥΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΑΡΟ Ο. Για την αποκατάσταση της µορφής στην περιοχή της ανατολικής κεκλιµένης παρόδου προβλέπεται να τοποθετηθούν οι ελλείπουσες έξι σειρές εδωλίων από νέο πεντελικό µάρµαρο. Με την τοποθέτηση αυτή αποκαθίσταται η συνέχεια του µνηµείου µέχρι την στάθµη του διαζώµατος. Με τον τρόπο αυτό θα αυξηθούν οι θέσεις των θεατών για τις παραστάσεις του Ηρωδείου. Τα νέα εδώλια θα κατασκευαστούν σύµφωνα µε τις διαστάσεις των αρχαίων και θα τοποθετηθούν στην ακριβή τους θέση. Επίσης θα γίνει µορφολογική αποκατάσταση του θυρώµατος της Ανατολικής παρόδου από νέο πεντελικό µάρµαρο, που περιλαµβάνει την συµπλήρωση των ελλειπόντων τµηµάτων των παραστάδων, την τοποθέτηση νέων επικράνων κορινθιακού ρυθµού, την τοποθέτηση νέου τοξωτού υπέρθυρου και της επένδυσης του µετώπου της κεκλιµένης θολωτής παρόδου. Ωριµότητα: µελέτη εγκεκριµένη από το ΚΑΣ Προϋπολογισµός: 390.000,00 Χρονοδιάγραµµα: 3 χρόνια 2. ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΟΥ ΤΟΙΧΟΥ ΤΟΥ ΚΟΙΛΟΥ. Θα γίνουν εργασίες στερέωσης, συντήρησης και µερικής αποκατάστασης στον περιµετρικό τοίχο του κοίλου. Οι εργασίες περιλαµβάνουν συγκολλήσεις θραυσµένων τεµαχίων λιθοπλίνθων µε ενέµατα και ανοξείδωτο µέταλλο και σφράγιση αρµών µετά τον καθαρισµό τους. Επίσης γίνεται αντικατάσταση των παλαιών αρµολογηµάτων που έχουν αποκολληθεί και εφαρµογή νέων στους ανοιχτούς αρµούς. Στην λιθοδοµή όπου υπάρχουν ελλείποντα ή θρυµµατισµένα τµήµατα, γίνεται αποκατάσταση της δοµικής συνέχειας των λίθων, µε την τοποθέτηση συµπληρωµάτων από νέο πειραϊκό ακτίτη. Ωριµότητα: µελέτη εγκεκριµένη από το ΚΑΣ Προϋπολογισµός: 410.000,00 Χρονοδιάγραµµα: 3 χρόνια 26
3. ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΥΤΙΚΟΥ ΜΕΤΩΠΙΚΟΥ ΤΟΙΧΟΥ ΤΟΥ ΚΟΙΛΟΥ. Θα γίνουν παρόµοιες εργασίες στερέωσης, συντήρησης και µερικής αποκατάστασης όπως αυτές του περιµετρικού τοίχου του κοίλου. Για τις συµπληρώσεις θα χρησιµοποιηθεί και εδώ νέος πειραϊκός ακτίτης που θα ληφθεί από τον προαύλιο χώρο του Χατζηκυριάκειου Ιδρύµατος Παιδικής Προστασίας, που ευγενώς παραχωρεί για την αναστήλωση των µνηµείων. Πρέπει να τονιστεί ότι όλες οι εργασίες είναι διακριτικές ως επεµβάσεις και δεν αλλοιώνουν την µορφή του µνηµείου, όπως αυτή είχε διαµορφωθεί µετά τις προγενέστερες επεµβάσεις στα µέσα του 20ου αιώνα. Ωριµότητα: µελέτη εγκεκριµένη από το ΚΑΣ Προϋπολογισµός: 480.000,00 Χρονοδιάγραµµα: 4 χρόνια 27