Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία Ενότητα 10: Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα ς Τομέας Βυζαντινής ς και Λαογραφίας
Βυζαντινοί Φιλόλογοι Διαφύλαξη και μεταβίβαση, δια της αντιγραφής, των αρχαίων κειμένων. Προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της φιλολογίας: 1) H γλωσσική εξέλιξη. 2) H μίμηση της αττικής διαλέκτου. 3) Πολιτική και κοινωνική λειτουργία της ρητορικής. 4) Σχολεία - σπουδές, απαραίτητος ο επαρκής αριθμός κειμένων, κυρίως αρχαίων συγγραφέων, προς μίμηση. Βυζαντινοί, εκδότες και σχολιαστές αρχαίων κειμένων. 2
Χειρόγραφα 4 ος αι.: Εξάπλωση χρήσης της περγαμηνής (ευχρηστότερο υλικό από τον πάπυρο). Επιτρέπει σχόλια στα περιθώρια. 7 ος -9 ος αι.: Περιορισμένη αντιγραφή. Χάνονται πολλά κείμενα. 9 ος -10 ος αι.: Καθιέρωση μικρογράμματης. Αναζήτηση των καλύτερων μεγαλογράμματων χειρογράφων για αντιγραφή, κριτικός έλεγχος, ορθογραφία, τονισμός, στίξη. Ανάγκη βοηθημάτων. Ανθολογίες. Λεξικά. 3
Λεξικά Γέννημα των Ελληνιστικών χρόνων. Αλεξανδρινοί κατάλογοι σπανίων λέξεων. Αττικισμός: Αυξημένη ανάγκη για λεξικά. Ονομαστικά λεξικά: στηρίζονται στη σημασιολογικά συνάφεια των λέξεων μιας ορισμένης ομάδας πραγμάτων. Ετυμολογικά λεξικά: προσδιορισμός της αρχικής σημασίας κάθε λέξης. Συλλογές συνωνύμων (χρήσιμα στους ρήτορες). Διγλωσσία Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: Ελληνολατινικά Λεξικά και γλωσσικές μέθοδοι - πρακτικές ανάγκες. 4
Βυζαντινά Λεξικά Λεξικό του Ησύχιου (6ος αι.). Σύντομα λήμματα (π.χ. δαιτρός μάγειρος διαιρῶν τὰ κρέα, ἢ ὁ ἐν τραπέζῃ κόπτων τὰ μέρη). Εθνικά του Στέφανου Βυζαντίου (6ος αι.). Γεωγραφικές, τοπογραφικές και εθνογραφικές πληροφορίες (π.χ. Αἰγηίς, φυλὴ τῆς Ἀττικῆς, ἀπὸ Αἰγέως τοῦ Πανδίονος). Λεξικό του Φωτίου (9ος αι.). Σούδα (10ος αι.): Το εκτενέστερο μετά τον Ησύχιο. Εγκυκλοπαιδικό και γλωσσοετυμολογικό (π.χ. α). Φάβιος Πίκτωρ, συγγραφεὺς Ῥωμαίων. οὗτος λέγει ἄρχοντι Ῥωμαίων μὴ ἐξεῖναι μηδενὶ σφετερίσασθαι ἐκ τοῦ δημοσίου ὁτιοῦν β). Φάκελλος, τὸ τῆς κεφαλῆς φόρεμα. ὃ καὶ φακιόλιον λέγεται). 5
Γραμματική Δημιούργημα Αλεξανδρινών λογίων. Διονύσιος ο Θράξ (2 ος αι.): Τέχνη Γραμματική. Θεοδόσιος Αλεξανδρινός (5 ος αι.): Κανόνες περί κλίσεως ονομάτων και ρημάτων = βασικά εγχειρίδια του βυζαντινού μαθητή. Ιωάννης Χάραξ, Γεώργιος Χοιροβοσκός: Σχόλια στους Κανόνες του Θεοδοσίου. Πραγματείες περί σολοικισμού και βαρβαρισμού. 6
Ορθογραφία Ηρωδιανός (2 ος αι. μ.χ.):βασικό εγχειρίδιο των βυζαντινών μαθητών. Ενδιαφέρον για τα πάθη συμφώνων, μακρά-βραχέα-δίχρονα, συλλαβισμός, κ.α. Οι περισσότεροι βυζαντινοί συγγραφείς γραμματικής έγραψαν σύγγραμμα περί ορθογραφίας. Συχνά οι κανόνες σε στίχους. 7
Επιμερισμοί - Σχεδογραφία Μέθοδοι διδασκαλίας. Επιμερισμός: Τα πάντα γύρω από μια λέξη (υπαγωγή σε μέρος του λόγου, σημασία, ετυμολογία, ορθογραφία). Γλωσσικό υλικό από διάφορα κείμενα (Όμηρος, Ψαλμοί κ.α.). Οι συγγραφείς Επιμερισμών ακολουθούν λέξη προς λέξη το κείμενο. Συχνά ερωταποκρίσεις π.χ. Κύριε: ποίας πτώσεως; Κλητικῆς τῶν ἑνικῶν, ἡ εὐθεία ὁ Κύριος. Πόθεν γίνεται; Παρά τὸ κύρος, ὃ γίνεται ἀπὸ τοῦ κυρόω. Σχεδογραφία: Σύντομο διδακτικό κείμενο σε πεζό ή ποιητικό λόγο, με σκοπό τη μετάδοση ορισμένων γνώσεων. Οι μαθητές καλούνται να ανασυνθέσουν τις λέξεις σε νέο κείμενο. Ανάπτυξη 11 ος -12 ος αι.. 8
Προϊόντα φιλολογικής εργασίας Εκδόσεις κειμένων. Υπομνηματισμοί αρχαίων συγγραφέων. Α Βυζαντινός Ουμανισμός (9 ος -10 ος αι.) Συγκέντρωση χειρογράφων στην Κωνσταντινούπολη. Αρέθας Καισαρείας: Αντιγραφή και σχόλια αρχαίων συγγραφέων (ευρύτητα ενδιαφερόντων π.χ. Πλάτων, Αριστοτέλης, Ευκλείδης κ.α.). Μονή Στουδίου. 11 ος αι. Φιλολογική δραστηριότητα Μιχαήλ Ψελλού (αλληγορίες στον Όμηρο). 12 ος αι. Πληθώρα φιλολόγων: Ιωάννης Τζέτζης (σχόλια στον Αριστοφάνη), Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (σχόλια στον Όμηρο), Θεόδωρος Πρόδρομος. 13 ος -14 ος αι.: Νικηφόρος Βλεμμύδης, Μάξιμος Πλανούδης. 15 ος αι. Βυζαντινοί φιλόλογοι στη Δύση: Μάρκος Μουσούρος, Ζαχαρίας Καλλιέργης, Μιχαήλ Αποστόλιος. 9
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 11
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση διαθέσιμη εδώ http://eclass.uoa.gr/courses/phil621/ 13
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Μαρίνα Λουκάκη 2015. Μαρίνα Λουκάκη. «Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Ενότητα 10:». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/phil2/ 14
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 15
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 16