Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ι. ΚΟΥΤΟΥΜΠΑΣ Α.Ε.Μ. 1020 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Α.Π.Θ. Επιβλέπων Καθηγητής: Παναγιώτης Ι. Σκαλτσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ι. ΚΟΥΤΟΥΜΠΑΣ Α.Ε.Μ.: 1020 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009 2
3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 6 Εισαγωγή 7 Συντομογραφίες.....13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ 1. Βιογραφικά στοιχεία από την παιδική του ηλικία ως το μακάριο τέλος του..14 2. Οι λειτουργικές του εμπειρίες μέσα από τις περιηγήσεις του.28 3. Η επίδραση της μοναστικής παράδοσης στη λειτουργική του σκέψη...42 4. Οι Κολλυβάδες και τα λειτουργικά του βιώματα... 50 5. Οι λειτουργικές του εμπειρίες από την σχέση του με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη...55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ 1. Δεσποτικές Εορτές 60 α) Τα Χριστούγεννα..61 β) Η Εορτή των Φώτων. 79 γ) Το Πάσχα...86 δ) Η εορτή της Μεταμορφώσεως 92 2. Θεομητορικές Εορτές 95 α) Τα Εισόδια της Θεοτόκου και η Πανήγυρη της Παναγίας της Εικονίστριας, πολιούχου της Σκιάθου..96 β) Η Εορτή του Ευαγγελισμού στο κοινόβιο των Κολλυβάδων.100 3. Εορτές Αγίων 104 α) Των θαλασσών ο Άγιος. 105 β) Η Εορτή του Μεγάλου Βασιλείου 109 γ) Η Πανήγυρη του Γενεθλίου του Προδρόμου 112 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΔΙΑΦΟΡΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΘΙΜΑ 1. Ο Δεσπότης στο χωριό...113 2. Το ύψωμα..116 3. Η απέκδυση του ιερέα και η απόθεση των αμφίων στους πιστούς ως ευλογία..117 4. Το κτιτορικό μνημόσυνο 119 5. Τα Λαμπρόγιορτα...125 6. Ο εορτάσιμος χαρακτήρας της Κυριακής και τα Μεθέορτα..126 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ 1. Ύμνοι, Παρακλητικοί Κανόνες και άλλες Ακολουθίες Αγίων 134 2. Χαρακτηριστικά των υμνογραφικών συνθέσεων του Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη 140 3. Προοπτική του υμνογραφικού του έργου και σύγχρονη υμνογραφία..144 Επίλογος...146 Πηγές-Βιβλιογραφία 147 Πηγές...147 Βιβλιογραφία...149 Συμπληρωματική Βιβλιογραφία...155 5
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μελέτη αφορά στο έργο του σκιαθίτη ακαδημαϊκού Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη, του μετέπειτα μοναχού Ανδρονίκου. Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης καλλιέργησε όλα τα συγγραφικά είδη της εποχής του, από την ποίηση και το θέατρο, το διήγημα και το μυθιστόρημα μέχρι την ταξιδιωτική περιγραφή, το εορταστικό διήγημα, καθώς επίσης την έμμετρη εκκλησιαστική ποίηση. Εργάστηκε ακόμη και ως πρακτικογράφος και μεταφραστής. Έχοντας γαλουχηθεί στην λατρευτική παράδοση της Σκιάθου, η οποία είχε επηρεαστεί από τις πνευματικές καταβολές των κολλυβάδων, υπήρξε πάντοτε πιστό μέλος της Εκκλησίας, εραστής των παραδόσεων και των εθίμων. Στα συγγράμματά του θα καταγράψει τα λατρευτικά έθιμα της ιδιαίτερης πατρίδας του, όπως επίσης έθιμα και ήθη των πνευματικών κέντρων της Ορθοδοξίας, στην Κωνσταντινούπολη και την Ανατολή, την Παλαιστίνη και το Άγιον Όρος, σκιαγραφώντας συνάμα τις πνευματικές φυσιογνωμίες της εποχής του. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να καταδειχθεί η λειτουργική παράδοση της εκκλησίας στο έργο του Μωραϊτίδη με βάση κυρίως τρείς άξονες: τα διηγήματά του, τις ταξιδιωτικές του περιγραφές και το υμνογραφικό του έργο. Στην επιστημονική κατάρτιση της μελέτης μας πολύτιμη και σημαντική υπήρξε η αρωγή του Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Παναγιώτη Σκαλτσή, με την επικουρεία και την βοήθεια του οποίου ολοκληρώθηκε, για αυτό τον ευχαριστούμε εκ μέσου καρδίας. Συνάμα ευχαριστούμε θερμά τον Καθηγητή κ. Ανέστη Κεσελόπουλο και τον Επίκουρο Καθηγητή πατέρα Νικόδημο Σκρέττα, μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής. Ακόμη οφείλουμε θερμές ευχαριστίες στον π. Γεώργιο Σταματά, αρχιερατικό επίτροπο Σκιάθου και εφημέριο των Τριών Ιεραρχών που μαζί με τον γιό του π. Νικόλαο Σταματά, πρόεδρο του Πνευματικού Κέντρου Ενοριών Σκιάθου παρείχαν τη σχετική βιβλιογραφία αλλά και κάθε υλική βοήθεια. Στους γονείς μου και τις αδερφές μου είμαι ευγνώμων για την ψυχολογική υποστήριξη και ιδιαιτέρως στην αδερφή μου Παρασκευή για την τεχνική από μέρους της υποστήριξη. Χάρη σε ὀλους τους προαναφερθέντες το παρόν πόνημα έλαβε όχι μόνο σάρκα και οστά αλλά και ψυχήν ζώσαν. Σκιάθος, Οκτωβρίου Θ Οσίων Ανδρονίκου και Αθανασίας 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο 18 ος και 19 ος αιώνας υπήρξαν καθοριστικοί για την νεοελληνική πραγματικότητα. Περίοδος πνευματικών ζυμώσεων, διαμόρφωσης ιδεολογικών ρευμάτων, κοινωνικών διεργασιών, αναταραχών αλλά και επαναστάσεων, βρίσκει το υπόδουλο Γένος να μάχεται για την ελευθερία του. Τα διδάγματα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού διαμέσου των ελλήνων λογίων της διασποράς εισρέουν άκριτα και επηρεάζουν την πνευματική αναγέννηση των Ελλήνων, προσανατολίζοντάς τους προς τα ανάλογα ιδεολογικά ρεύματα της δύσεως τα οποία άλλοτε αδιαφορούν και άλλοτε αντιμάχονται τον Χριστιανισμό, δίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην επιστροφή στο αρχαιοελληνικό ιδεώδες. Αντίρροπη κίνηση πραγματοποιήθηκε από τον ορθόδοξο κόσμο και κυρίως τον ορθόδοξο μοναχισμό, με το γνωστό φιλοκαλικό κίνημα των κολλυβάδων, που αγωνίζονταν να διασώσουν την ορθόδοξη ζωή και το ορθόδοξο λειτουργικό ήθος, μέσα από την αγιοπατερική και μυστική παράδοση της Εκκλησίας. Από τις αρχές του 18 ου αιώνα η Σκιάθος γνωρίζει πνευματική, κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Αναπτύσσει την ναυπηγική και τη ναυτιλία, ξεκινώντας δειλά δειλά το εμπόριο υπό τουρκική σημαία, ενώ ξεκινούν και υπερπόντια ταξίδια σε Αίγυπτο και Μαύρη Θάλασσα. Σκιαθίτες ναυτικοί θα λάβουν μέρος στα προεπαναστατικά κινήματα ενώ με δικά τους πλοία θα συμμετάσχουν στην Επανάσταση του 1821 1. Το 1830 η Σκιάθος βρίσκεται απελεύθερη εντός του Ελληνικού κράτους του Καποδίστρια. Το ίδιο διάστημα οι κάτοικοί της εγκαταλείπουν το μεσαιωνικό φρούριο, το Κάστρο, εντός του οποίου έζησαν πεντακόσια χρόνια και επιστρέφουν στην παλιά βυζαντινή πολίχνη, όπου και ανοικοδομούν την σημερινή κωμόπολη 2. Αλλά και σε πνευματικό επίπεδο η Σκιάθος γνωρίζει σημαντική άνοδο. Το 1794 κατ ευδοκίαν Θεού ιδρύεται το ιερό Κοινόβιο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, από τους φυγάδες ησυχαστές του Αγίου Όρους, τους περιφρονητικά καλούμενους κολλυβάδες, των οποίων ηγείτο ο φημισμένος πνευματικός παπα-νήφων εκ Χίου και ο σκιαθίτης ιερομόναχος Γρηγόριος Χατζησταμάτης. Η ιερά Μονή του Ευαγγελισμού εκτός από την ενεργό συμμετοχή της στον αγώνα της εθνεγερσίας έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πνευματική αφύπνιση της Σκιάθου αλλά και την διατήρηση των λειτουργικών της παραδόσεων. 1. Ι. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα, τομ. Α, Ιστορία της Σκιάθου, εκδ. «Ιωλκός», Αθήνα 1978, σσ. 94 εξ. 2. Όπ.π., σσ. 113 εξ. 7
Ο έγκριτος και πολυγραφότατος παπα-κώστας Καλλιανός στο άρθρο του με τίτλο Ορθόδοξη Πνευματική Γεωγραφία της Νήσου Σκιάθου κατέδειξε πως η Σκιάθος από τα μέσα του 17 ου αιώνα αποτελούσε πνευματικό λίκνο με ιδιαίτερα έντονη λειτουργική και μοναστική ζωή. Την έναρξη αυτής της περιόδου σηματοδοτεί η Εύρεση της θαυματουργού Εικόνος της Παναγίας της Εικονίστριας 3. Κάτι τέτοιο μπορεί να θεωρηθεί απολύτως σωστό, εάν συνεξεταστεί με την ίδρυση της Ιεράς Μονής του Ευαγγελισμού, του ιερού Κοινοβίου των Κολλυβάδων, ενάμιση αιώνα αργότερα. Οι εκδιωχθέντες ως νεωτεριστές αγιορείτες πατέρες δεν επέλεξαν τυχαία τη Σκιάθο ως κατοικητήριό τους. Πίσω από την ιστορική πραγματικότητα, -εγγύτητα στο Άγιον Όρος, τα έυφορα εδάφη της και η δωρεά του οικοπέδου του σκιαθίτη στην καταγωγή παπα-γρηγόριου Χατζησταμάτη ώστε να χτιστεί το νέο κοινόβιο- κρύβεται και ένας βαθύτερος λόγος. Η Σκιάθος διατηρούσε την αρχέγονη λατρευτική της παράδοση, έθιμα της οποίας διατηρούνταν τόσο στην Τάξη των μοναστηριών όσο και των ενοριών της. Έτσι το κήρυγμα των κολλυβάδων βρήκε πρόσφορο έδαφος στις καλλιεργημένες ψυχές των σκιαθίων, στην εκκλησιαστική συνείδηση των οποίων η ορθοπραξία συνδέεται άρρηκτα με την ορθοδοξία ως τρόπος ζωής που διασφαλίζει και εξασφαλίζει το ορθό βίωμα, και αναζωπύρωσε την προγενέστερη λειτουργική παράδοση. Την πνευματική καλλιέργεια και ανάπτυξη της Σκιάθου μαρτυρούν και οι σκιαθίτες λόγιοι που λαμβάνουν ενεργό ρόλο στη διδασκαλία και την αφύπνιση των σκιαθίων. Ο Επιφάνιος Δημητριάδης (1760-1826), αδερφός της γιαγιάς του Μωραϊτίδη, υπήρξε μαθητής του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη, ενός των πρωτεργατών του φιλοκαλικού κινήματος. Ανέπτυξε έντονη διδακτική και συγγραφική δραστηριότητα, ενώ η δράση του ήταν τόση που έμεινε γνωστός με την προσωνυμία λογιώτατος. Αποτελεί μια από τις εξέχουσες πνευματικές φυσιογνωμίες στον νεοελληνικό διαφωτισμό καθώς υπήρξε Διδάσκαλος του Γένους4. Γυιός του Επιφανίου Δημητριάδη υπήρξε ο επιφανής ιερομόναχος και πολυμαθής Διονύσιος ο Γέροντας(1802-1887). Απέκτησε σπουδαία μόρφωση στην Κωνσταντινούπολη και την Πάρο και εκάρη μοναχός κοντά στον Ιερομόναχο Κυριλλάκη στο Άγιον Όρος. Γνήσιος εκφραστής της κολλυβαδικής παραδόσεως, κάτοχος της θύραθεν και της εκκλησιαστικής παιδείας εργάστηκε ακούραστα ως δάσκαλος και ως πνευματικός στην Πάρο, την Κωνσταντινούπολη, την Ύδρα, τη Σύρο και τη Σκιάθο. Αγωνίστηκε για την πνευματική αφύπνιση των μαθητών του 3. Κ. Καλλιανού (πρωτοπρ.), Η Ορθόδοξη Πνευματική Γεωγραφία της νήσου Σκιάθου (17 ος -19 ος αι.) περιοδικό Ι. Μ. Σερρών καί Νιγρήτης Ο Άγιος Νικήτας, τεύχη 187-189, Μάιος-Αύγουστος 2006. 4. Ι. Φραγκούλα, Η πνευματική θεώρηση της Σκιάθου, εκδ. «Ώρες», Βόλος 1995, σσ. 6-8. και Σκιαθίτικα, τομ. Α, σσ. 264-277. 8
και την άριστη χρήση της γλώσσας μέσα από τα αρχαία κείμενα με την παράλληλη μύηση στην αγιοπατερική ερμηνευτική παράδοση και τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας 5. Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, ο μετέπειτα μοναχός Ανδρόνικος, αποτελεί μαζί με τον τριτεξάδελφό του Παπαδιαμάντη τα πνευματικά απότοκα της κολλυβαδικής παράδοσης. Τα γραπτά κείμενα των κολλυβάδων υπήρξαν τὰ πρῶτα ἀναγνώσματα τῶν δύο Σκιαθιτῶν διηγηματογράφων 6. Έχοντας ως υπόδειγμα τον τελευταίο εκφραστή του κινήματος των Κολλυβάδων στη Σκιάθο, τον θείο τους παπα-διονύσιο τον Γέροντα, χρησιμοποιούν τη δύναμη του λόγου ώστε να εκφράσουν την αδιαμφισβήτητη αλήθεια της μυστηριακής ζωής της Εκκλησίας, την οποία από παιδιά βίωναν στις αναρίθμητες εξοχικές λειτουργίες, τις αγρυπνίες και τις παννυχίδες. Το έργο τους συμβαδίζει με τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν το φιλοκαλικό κίνημα, δηλαδή την ανάδειξη της λειτουργικής ακρίβειας στη διαχρονική πορεία της ορθοδόξου λατρείας καθώς και την εξασφάλιση του ορθού βιώματος και της έντονης μετοχής στη λατρεία της Εκκλησίας7. Σε μια εποχή όπου όλη η λογοτεχνική, φιλολογική και πνευματική δραστηριότητα ήταν στραμμένη στα φώτα της Εσπερίας, οι δύο Αλέξανδροι προβάλλουν την ορθόδοξη λατρευτική ζωή με την οποία επιβίωσε το Γένος στα δύσκολα χρόνια της Δουλείας. Εκμεταλλεύτηκαν την καλλιέργεια του έξω ανθρώπου για να προβάλουν τον ανακαινισμένο έσω άνθρωπο. Αξιοποίησαν τη δύναμη του λόγου τους για να περιγράψουν την εμπειρία τους στην λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας, μέσα από την έντονη λειτουργική ζωή του νησιού τους. Ομιλώντας ο Ν. Γ. Πεντζίκης περί του Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη παρατηρεί ότι ἀντιδρᾶ λοιπὸν στὸ πνεῦμα τῆς Ἀθήνας, γιατὶ ἡ Ἀθήνα τείνει νὰ προσανατολιστεῖ, ἀστοχώντας τὰ πάτρια, σὲ ἄλλη ἑνότητα ἀπὸ τὴν θρησκευτική. Αὐτό ναι τὸ βαθύτερο νόημα τῶν διαμαρτυριῶν του γιὰ τὶς ἀλλαγές, στὰ ἔθιμα καὶ τὴν τάξη τὴν ἐκκλησιαστική, ποὺ σύμφωνα μὲ δύο ἀνεκδοτολογικά του διηγήματα συντείνουν ὥστε νὰ μὴ μποροῦν νὰ χαροῦν γιορτή, αὐτὸς καὶ ὁ Παπαδιαμάντης ἀνταμώνοντας στὴν Ἀθήνα, 5. Ι. Φραγκούλα, Η πνευματική θεώρηση της Σκιάθου, σσ. 21-23. 6. Ν. Γ. Πεντζίκη, Η περίπτωση του Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη, βλ. στο συλλογικό τόμο Ν. Τριανταφυλλόπουλου( φιλολογική επιμέλεια), Ομόπλουν πλοίον, 5 κείμενα για τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, εκδ. «Γνώση και Στιγμή», Αθήνα 1990, σ. 69. 7. Βλ. εκτενώς στον πρόλογο της διδακτορικής διατριβής του π. Ν. Σκρέττα (Αρχιμ.), Η Θεία Ευχαριστία και τα προνόμια της Κυριακής κατά τη διδασκαλία των Κολλυβάδων, εκδ. «Μυγδονία», Θεσσαλονίκη 2008. 9
για αυτό και την κατηγορεί ποὺ ἀπομακρύνεται ἀπ τὸ μεγαλεῖο τῶν Βυζαντινῶν ἐνδόξων προγόνων μας 8. Στη πνευματική διεργασία του θείου του επάνω στην εφηβική ψυχή του οφείλει ο Μωραϊτίδης την ελευθερία νὰ νιώθει πὼς ἀνήκει σ ἕναν τόπο, σ ἕνα λαό, σὲ μιὰ θρησκεία, πρ ᾶγμα ποὺ ἐξηγεῖ καὶ τὴν ἀγάπη του στὰ ἰδιωτικὰ καὶ θρησκευτικὰ ἔθιμα τῶν προηγηθεισῶν γενεῶν. Διὰ μέσου τοῦ θείου του... συνδέεται μὲ τὶς γενιὲς τῶν προυχόντων τοῦ Κάστρου, τοῦ ἀρχαίου στὰ βόρεια τῆς νήσου οἰκισμοῦ 9. Ο Μωραϊτίδης όπως και ο Παπαδιαμάντης αξιοποιεί την επιστημονική του γνώση και λογοτεχνική κατάρτιση ώστε να εκφράσει την εμπειρία του στην εν Χριστώ ζωή. ΤΟ ΕΡΓΟ τοῦ Μωραϊτίδη, θα γράψει ο Πεντζίκης, ἀνακινεῖ πλῆθος πνευματικὰ θέματα ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς τέχνης. Εἶναι ἡ ἐξομολόγηση ἑνὸς πιστοῦ Χριστιανοῦ. Παρουσιάζει μιὰ προσωπικότητα μὲ πολλὲς ἐνδιαφέρουσες πλευρὲς γιὰ τὸν μελετητή 10. Με αφετηρία το ορθόδοξο βίωμα δρα ως αληθής θεολόγος, περιγράφοντας την βιωμένη αλήθεια. Δὲν ἐπιδιώκει τὰς ἀφῃρημένας ἰδέας, παρατηρεί ο Κωστής Παλαμάς. Ἐπιζητεῖ τὰ συγκεκριμένα καὶ τὰ χειροπιαστά! Ὅ,τι τὸν ἐμπνέει καλὰ τὸ γνωρίζει. Ἀλλ ὅ,τι περιγράφει εἶναι ὡς νὰ τὸ ψάλλῃ. Ὁ ἑλληνικὸς βίος εἶναι καὶ βίος του 11. Κοινός τόπος και σημείο αναφοράς, η ορθόδοξη γιορτή, το πανηγύρι. Κατὰ κανόνα ὅλοι οἱ ἑορτασμοὶ τελοῦνται παράδιπλα σ ἐκκλησίες. Ὁλόκληρη ἡ Σκιάθος, ποὺ τ ὄνομά της παρετυμολογήθη ὡς σκιὰ τοῦ Ἄθω, εἶναι κατάσπαρτη μὲ γραφικὰ Ναΰδρια, στὴ σκιὰ ὑψικάρηνων δένδρων, δροσοκρατούντων πλατάνων, σὲ συνηρεφεῖς γραφικὲς ρεματιές 12. Για αυτό και δεν έχασε ποτέ τὴν ἐπαφὴ μὲ τὸ περιβάλλον. Περιβάλλον του βέβαια, κατὰ βάθος, εἶναι ἡ πραγματικότητα τῆς Σκιάθου. Ἀλλὰ ὅπως εἴπαμε, εἰσχωρώντας πέρα ἀπὸ τὴν ἠθογραφικὴ φωτογράφηση, διέγνωσε ὡς πνεῦμα τῆς πραγματικότητας αὐτῆς καὶ ἑνότητα τὴν Ἐκκλησία σύμφωνα μὲ τὴ θρησκεία τῶν προγόνων μας. Ἔτσι λοιπὸν περιβάλλον του ἔγιναν ὅλοι οἱ φίλοι τῆς ἐκκλησίας 13. Για αυτό και δεν είναι αρνητής της ζωής, όπως αφελώς σχηματοποιείται η έννοια του χριστιανού, αλλά πρόκειται για χριστιανό που ἀρνιέται τὰ ἀτομικὰ ὄχι ὅμως τὴ ζωὴ γενικά 14. Η χριστιανική του ευλάβεια γίνεται «χρυσή καδένα» κατά τον παραλληλισμό του Κ. Παλαμά με το ομώνυμο διήγημα του σκιαθίτη, που 8. Ν. Γ. Πεντζίκη, όπ. π., σσ. 76-77. 9. Όπ.π., σ. 70. 10. Όπ. π., σ. 63. 11. Κ. Παλαμά, Λόγος περί του Αλεξάνδρου Μωραϊτίδου, στο Ομόπλουν πλοίον, σ. 43. 12. Ν. Γ. Πεντζίκη, όπ. π., σ. 67. 13. Όπ. π., σ. 79. 14. Όπ. π., σ. 76. 10
ως βυζαντινό περιδέραιο κοσμεί όλο το έργο του. Μέσω αυτής βιώνει και εκφράζει την αρμονική συνύπαρξη ελληνισμού και ρωμιοσύνης στον ελληνορθόδοξο πολιτισμό. Ἡ χριστιανικὴ πίστις δὲν καταπνίγει τὴν καλαισθητικὴν προσήλωσιν, τὸν θρησκόληπτον δὲν ἀντιμάχεται ὁ φοιβόληπτος, ὁ προφήτης Ἐλισσαῖος δὲν ἀντιπαθεῖ τὸν Ἀπολλωνίδην 15. Αξιοποιεί την εμπειρία του στη λειτουργική παράδοση και ευσέβεια στο λογοτεχνικό του έργο, το οποίο γίνεται ένα ανάλαφρο λαϊκό συναξάρι πνευματικής ζωής16. Συνθέτει ως εμπειρικός θεολόγος και μύστης της λειτουργικής παράδοσης της Ορθοδοξίας με τα όπλα της λογοτεχνικής του σπουδής και καλλιέργειας, μέσα από σχήματα λόγου που ὑποθέτουν μιὰ κατάσταση σὰν ἔκσταση, ὅπου, καθὼς ὁ ἴδιος πάλι μᾶς λέει, ἐκεῖ ποὺ γράφει τὸν παίρνουν τὰ δάκρυα. Ὕστερα, βγαίνοντας ἀπὸ τὶς ἀναπολήσεις, τὶς νιώθει σὰν μιὰ ἐξ Οὐρανοῦ ἀμοιβή, γιὰ τὴν ἀφοσίωσή του στὰ ἔθιμα τῆς πατρίδας του 17 Η ολοκλήρωσή του ως προσώπου, καθώς αντανακλάται στα συγγράματά του διεγείρει ἀπόλυτο τὸν ἔπαινο, γιὰ τὴν πνευματικὴ γονιμότητα τοῦ ἐδάφους τῆς Σκιάθου 18. Αντικείμενο λοιπόν της παρούσας μελέτης αποτελεί το συγγραφικό έργο του εκλεκτού τέκνου της Σκιάθου και σκοπός όπως προαναφέραμε να καταδειχθεί η λειτουργική παράδοση της ορθόδοξης Σκιάθου αλλά και της Οικουμενικής Ορθοδοξίας, με βάση τρείς άξονες: τα διηγήματά του, τις ταξιδιωτικές του περιγραφές και το υμνογραφικό του έργο. Η έρευνά μας έγινε με βάση το μεγαλύτερο μέρος των συγγραμμάτων του Μωραϊτίδη, από το οποίο εξαιρέσαμε τα έργα της πρώιμης συγγραφικής του δραστηριότητας (θεατρικά έργα και ερωτική ποίηση) καθώς και το ερμηνευτικό του έργο σε κείμενα των πατέρων της Εκκλησίας. Όπου κρίναμε απαραίτητο παραθέσαμε αυτούσια τα κείμενα της Μωραϊτίδειας γραφίδας. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται η προσωπικότητα και η λειτουργική σκέψη του Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη μέσα από τη βιογραφία του καθώς και τις λειτουργικές του εμπειρίες κατά τις περιηγήσεις του στον ορθόδοξο κόσμο, ακόμη οι επιδράσεις που δέχτηκε τόσο από την κολλυβαδική παράδοση και τον εν γένει ορθόδοξο μοναχισμό όσο και από τις κοινές λειτουργικές εμπειρίες του με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, στη Σκιάθο ως παιδιά και στην Αθήνα ως ενήλικες. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται μερικές από τις μεγαλύτερες εορτές του εορτολογικού κύκλου της Εκκλησίας, ενταγμένες στις 15. Κ. Παλαμά, όπ. π., στο Ομόπλουν πλοίον, σσ. 44-45. 16. Ν. Γ. Πεντζίκη, όπ. π., στο Ομόπλουν πλοίον, σ. 69. 17. Όπ. π., σ. 78. 18. Όπ. π., σ. 71. 11
ευρύτερες λειτουργικές ομάδες τους (δεσποτικές, θεομητορικές, αγίων) καθώς επίσης λειτουργικές παραδόσεις, ήθη και έθιμα που συνδέονται με αυτές αλλά και ο απόηχος που αφήνουν στο εκκλησιαστικό πλήρωμα τα τοπικά λατρευτικά έθιμα. Στο τρίτο κεφάλαιο σημειώνονται διάφορα λατρευτικά έθιμα γύρω από τη Θεία Λειτουργία και γενικότερα την Τάξη της εκκλησιαστικής ακολουθίας, η ιδιαιτερότητα του αναστάσιμου χαρακτήρα της Κυριακής αλλά και παρατηρήσεις του Μωραϊτίδη επάνω στο Τυπικό και τις έντυπες λειτουργικές εκδόσεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το υμνογραφικό έργο του Μωραϊτίδη, οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες συνθέτει νέους ύμνους καθώς και η προοπτική των έργων του σε σχέση με τη σύγχρονη εξέλιξη της υμνογραφίας. 12
Συντομογραφίες Βλ. =βλέπε εκδ. =εκδόσεις μτφρ. =μετάφραση Όπ. π. =όπως παραπάνω παρ. =παραπομπή πρβλ =παράβαλε σ. =σελίδα σσ. =σελίδες υποσημ. =Υποσημείωση χ.τ. =χωρίς τόπο χ.χ. =χωρίς χρόνο 13
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗ 1. Βιογραφικά στοιχεία από την παιδική του ηλικία ως το μακάριο τέλος του Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης γεννήθηκε στη Σκιάθο στις 15 Οκτωβρίου του 1850. Ο πατέρας του, Δημήτριος Μωραϊτίδης, καταγόταν από την περίφημη οικογένεια των Μωραϊταίων, που εγκαταστάθηκαν στη Σκιάθο στις αρχές του 18ου αιώνα με πρώτο τον παπα-διαμαντή που καταγόταν από το Μιστρά. Ο παππούς του Γεωργάκης Μωραΐτης παντρεύτηκε την Αρετίτσα, που ήταν αδερφή του γνωστού διδασκάλου του Γένους Επιφανίου Δημητριάδη, τον οποίο ονόμαζαν λογιώτατο. Ο υιός του Επιφανίου Δημητριάδη και επομένως θείος του Μωραϊτίδη, ο Δημήτριος Επιφανίου, θα αναδειχθεί σε μια από τις πλέον πνευματικές φυσιογνωμίες του τόπου του και τις εποχής του, στον μετέπειτα Ιερομόναχο Διονύσιο, τον τελευταίο των κολλυβάδων, γνωστό ως Γέροντα Διονύσιο. Ο επιθετικός προσδιορισμός Γέροντας τον συνόδευε από παιδί γιατί είχε ιδιαίτερη ευχέρεια λόγου, για αυτό και όλοι έλεγαν ότι μιλάει σαν γέροντας. Το ήθος του και η πνευματική του υπόσταση θα επηρεάσει τόσο το έργο του Μωραϊτίδη, όσο και το έργο του Παπαδιαμάντη. Η μητέρα του Συνιώρα, ήταν κόρη του παπά-αλεξάνδρου Νικολάου, ο οποίος ήταν εφημέριος σε ναό του Κάστρου και από τους πρώτους εφημερίους της νέας πολίχνης. Αλλά και ο προπάππος του Δημήτριος Οικονόμου έγινε μοναχός με το όνομα Δαυίδ στο μοναστηράκι των Γενεθλίων του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, το οποίο θα ανακαινίσει ο ίδιος ο Μωραϊτίδης. Θείος του επίσης ήταν ο Ιερομόναχος Αλύπιος, του οποίου την πολυτάραχη ζωή θα περιγράψει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημά του Μαύρα Κούτσουρα, ανιψιός και αυτός του γέροντα Διονυσίου. Το περιβάλλον του Μωραϊτίδη ήταν πραγματικά θρησκευτικό και επέδρασε καταλυτικά στην ψυχοσύνθεση του και την πνευματική του ωρίμανση. Η ζωή του Μωραϊτίδη συνδέθηκε εξ απαλών ονύχων με τη ζωή της Εκκλησίας. Το σπίτι όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, δίπλα στην ενορία των Τριών Ιεραρχών, οδηγούσε καθημερινά τα βήματά του στο Ναό, όπου διέτριβε και γαλουχούνταν στις θρησκευτικές παραδόσεις του νησιού του, μαζί με τον εξάδελφό του Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Εκεί έμαθαν να 14
προσεύχονται, να αγρυπνούν και να συλλειτουργούν τους Ιερείς και μυήθηκαν στην αυστηρή τάξη και το κολλυβαδικό τυπικό που μέχρι σήμερα κρατούν οι ενορίες της Σκιάθου. Με νοσταλγία αναπολεί τα παιδικά του χρόνια όταν το 1884 δημοσιεύει τις περίφημες Εικόνες του, περιγράφοντας στιγμές από την ενοριακή ζωή. Η εγγύτητα του πατρικού του σπιτιού στον Ναό των Τριών Ιεραρχών τον επηρέασε τόσο, ώστε να γράψει ακόμη και για τον ήχο των καμπάνων τα εξής: Ὦ τῆς ἐνορίας μου κώδων! Ἀγαπητέ μου σύντροφε, ὅστις καθ ἑκάστην πρωίαν μ ἐξήγειρε ς τοῦ ὕπνου, καί ὅστις πρῶτος μὲ ἐδίδαξες τὴν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ! Νομίζω ὅτι σὲ ἀκούω, ὅτι ὁ γλυκὺς ἐκεῖνος ἦχος σου ὡς ἀντιλάλημα ἡδονικῆς μουσικῆς εἰσδύει εἰς τὰ βάθη τῆς καρδίας μου. Καὶ μετὰ τόσα ἔτη, ἅτινα μ ἐγήρασαν πλέον, μοὶ φαίνεται ὅτι εἶμαι εἰς τὰς νεανικάς μου ἡμέρας καὶ ὅτι τὸ μακρὸν τῶν ἐτῶν μου διάστημα εἰς μίαν στιγμὴν διατρέχει τὸ ἀντιλάλημα τοῦ ἤχου σου. Τὸ χωρίον πάραυτα ἐγείρεται 19. Από μικρός συνδέθηκε με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και μαζί με τον Δ. Δημητριάδη, θα αποτελέσουν την περιφανῆ τῆς Σκιάθου τριανδρίαν 20. Για τους δύο Αλέξανδρους όμως, τα κοινά τους ενδιαφέροντα, θα καθορίσουν το μέλλον τους. Ο ίδιος ο Μωραϊτίδης αναφέρει ότι ἀντὶ νὰ τρέχωμεν εἰς τὰς ἀκτὰς τῆς ὡραίας νήσου μας καὶ νὰ διασκεδάζομεν μὲ τὴν ἄγραν ἰχθύων ἢ κυνηγοῦντες εἰς τὰς ὑφάλους τοὺς καρκίνους, μαθηταὶ τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου, ἐγυμναζόμεθα, τὰς ὥρας τῆς σχολῆς, συνθέτοντες στίχους ἤ γράφοντες λόγους! Δὲν ξέρω τὶ νὰ εἰπῶ. Ἔτσι μερικὰ πράγματα γίνονται μόνα των. Ἔτσι, ἀπὸ ἄνωθεν, καθὼς λέγουν εἰς τὸ νησάκι μας 21. Το 1860 ο Μωραϊτίδης τελειώνει το δημοτικό σχολείο και ακολούθως φοιτά στο Ελληνικό σχολείο με συμμαθητή τον Παπαδιαμάντη. Ήταν άριστος μαθητής και στους ελέγχους χαρακτηριζόταν ως επιμελής και εύτακτος μαθητής. Το 1862 όμως καταργήθηκε η Τρίτη τάξη του Ελληνικού σχολείου στη Σκιάθο καθώς δεν είχε τοποθετηθεί σχολάρχης το έτος εκείνο. Η οικογένειά του διερχόταν οικονομική κρίση και δεν υπήρχε η δυνατότητα να συνεχίσει το σχολείο σε άλλη πόλη. Για τα επόμενα τέσσερα χρόνια παραμένει άπραγος στο νησί όπου εργάζεται ως βοηθός του Δημογραμματέα, ενώ καταφέρνει να τελειώσει το σχολαρχείο στην Αθήνα το 1867. Την ίδια χρονιά ο Μωραϊτίδης εγγράφεται στο Α Γυμνάσιο της Αθήνας, το μετέπειτα Βαρβάκειο. Θα εγκαταλείψει όμως τα μαθήματά του δύο χρόνια αργότερα και θα καταφύγει στον θείο του Διονύσιο τον Γέροντα, ο 19. Αλ. Μωραϊτίδη, Τα Διηγήματα, τόμ. Α, Προλεγόμενα, εκδ. «Γνώση και Στιγμή», Αθήνα 1990, σ. 48. 20. Ι. Φραγκούλα, Αλ. Μωραϊτίδης, ο άνθρωπος ο λογοτέχνης, εκδ. «Ιωλκός», Αθήνα 1982, σ. 10. 21. Όπ. π., σσ. 12-13. 15
οποίος εκείνη την εποχή βρισκόταν στη Σύρο και ανακαίνιζε το μοναστηράκι της Αγίας Παρασκευής. Η οικονομική ανέχεια της οικογένειάς του ώθησε τον πατέρα του να τον στείλει στην Σύρο κοντά στο θείο του, με σκοπό να τελειώσει εκεί την Ιερατική σχολή. Ο μικρός Αλέξανδρος όμως σκεφτόταν ήδη τον μοναχισμό. Ήθελε να μείνει κοντά στον θείο του και να ασκηθεί στη μοναχική ζωή δίπλα σε έναν αληθινό κολλυβά. Την συνάντησή του με τον Γέροντα Διονύσιο θα την καταγράψει ο ίδιος πολύ αργότερα στις ταξιδιωτικές του περιγραφές, το 1922. Έφηβος, μόνος χωρίς συνοδεία ξεκίνησε από την Αθήνα για το νησί της Σύρου. Με μεγάλη συστολή και φόβο έφτασε έξω από το μικρό μοναστηράκι της Αγίας Παρασκευής, αγωνιώντας να συναντήσει τον ξακουστό Γέροντα. Μπήκε στο ασκητικό κελλί του γονατίζοντας εμπρός του και ζητώντας την ευχή του. Όταν συστήθηκε, ο Γέροντας Διονύσιος χάρηκε όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τον ανιψιό του. Η χαρά του όμως αμβλύνθηκε αμέσως και μετετράπη σε επίπληξη, μετά την εξομολόγηση του Αλέξανδρου. Ὅταν ὅμως ἐξομολογηθεὶς τοῦ ἐφανέρωσα τὸν σκοπὸν τοῦ ἐρχομοῦ μου καὶ ὅτι ἀπεφάσισα νὰ μείνω πλησίον του, ὑψώσας αἴφνης τὴν φωνή του βροντήν, καὶ τὰς δύο χεῖρας του τὰς μαλθακὰς ὡσὰν δύο ραβδία, ἐκραύγασε στεντορείως ὡς συνήθιζεν εἰς σημαντικὰς περιστάσεις: Πήγαινε νὰ μάθῃς γράμματα! Πήγαινε νὰ μάθῃς γράμματα! 22 Δίχως λοιπόν να επιτύχει το σκοπό του ο γύρισε πίσω στην Αθήνα και συνέχισε το σχολείο. Την επόμενη χρονιά όμως προσπαθεί πάλι να διακόψει το σχολείο και να γυρίσει στη Σκιάθο, προφασιζόμενος να εργαστεί ως γραμματέας στην Μονή του Ευαγγελισμού στη Σκιάθο. Ο πατέρας του με γράμμα του προσπάθησε να τον μεταπείσει τονίζοντας ότι θα ήταν αμαρτία να αφήσει το μέλλον του και τις σπουδές του στην Αθήνα, όπου τόσοι άλλοι πτωχοί...οἰκονομῶνται εἰς τὰς Ἀθήνας, καὶ ἐσὺ μὲ τόσας συστάσεις, νὰ ἀδυνατῇς εἰς τοῦτο 23. Πιθανώς όμως να χάνει και εκείνη τη χρονιά, γιατί εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο το 1872 και όχι το 1871. Γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας. Την απόφασή του αυτή τη θεώρησε αυθόρμητη καθώς ο ίδιος σημειώνει....ἠσθανόμην ὅτι εἶχα μέσα μου ἕναν πόθον βαθὺν νὰ μάθω λόγους, νὰ σπουδάσω τοὺς λόγους. Νὰ μάθω τὴν γλῶσσαν. Νὰ μάθω νὰ γράφω 24. Το πραξικόπημά του το αποδίδει σε δύο πιθανές αιτίες, την επιρροή της διδασκαλίας του καθηγητή του Πανταζίδου στο Α Γυμνάσιο, καθώς και 22. Αλ. Μωραϊτίδη, Με του Βορηά τα κύματα, σειρά Α, «Ιω. Σιδέρη», Αθήναι 1922, σσ. 111-112. 23. Ι. Φραγκούλα, όπ.π., σ. 12. 24. Όπ.π. 16
τις παιδικές του αναμνήσεις, όταν συνέθετε λόγους μαζί με τον Παπαδιαμάντη. Την εποχή αυτή κλονίζονται ξανά τα οικονομικά του σπιτιού του, αυτή τη φορά για λόγους κομματικούς. Ο πατέρας του απολύεται από την εργασία του και έτσι τα πράγματα χειροτερεύουν για τον Μωραϊτίδη, που αδυνατεί να πληρώσει ακόμη και το φοιτητικό ξενοδοχείο στο οποίο διέμενε. Από την οικτρή αυτή κατάσταση θα τον περισώσει ο βουλευτής Ύδρας Θεόδωρος Γκίκας ο οποίος τον διόρισε γραμματέα στη Βουλή των Ελλήνων, ενώ παράλληλα των προσέλαβε ως ιδιαίτερο γραμματέα του. Ο διορισμός αυτός του Μωραϊτίδη υπήρξε καταλυτικός για την περαιτέρω εξέλιξή του, γιατί εκτός από την οικονομική δυνατότητα που απέκτησε να τελειώσει τις σπουδές του, αρχίζει να γίνεται γνωστός στους συγγραφικούς κύκλους της Αθήνας. Το ίδιο έτος γίνεται μέλος του φιλολογικού συλλόγου Παρνασσός, που μόλις είχε ιδρυθεί. Εκεί σχετίζεται με..ὅλους τοὺς λογίους νέους τῶν τότε χρόνων, καὶ μὲ τὴν σεμνὴν Πλειάδα τῶν ποιητῶν μας 25. Με αυτές τις αφορμές ξεκινά και ο ίδιος συγγραφική δραστηριότητα γράφοντας το πρώτο του δράμα Μιχαήλ Κομνηνός Δεσπότης της Ηπείρου το 1872, και δημοσιεύοντας το πρώτο του ποίημα Βερενίκης κόμη το 1873. Την επόμενη χρονιά, ο Μωραϊτίδης πήρε το βάπτισμα του πυρός ως δημοσιογράφος. Ο Μίκιος Λάμπρος, γενικός γραμματέας του Παρνασσού, του πρότεινε να επισκεφτεί τα γραφεία του Εκδοτικού Οίκου Κορομηλά. Ο Μωραϊτίδης επισκέπτεται τον Δημήτριο Κορομηλά ο οποίος του προτείνει να αναλάβει την στήλη των Πρακτικών της Βουλής, δίνοντάς του ως πρότυπο εργασίας τη γαλλική εφημερίδα Libertè. Η κοπιώδης εργασία του ως πρακτικογράφου θα αναγνωριστεί ακόμη και από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη. Ωστόσο θα καταστήσει δέσμιο τον Αλέξανδρο ἐπάνω ἰς ε ἕ να γραφεῖον, ἄλλον Προμηθέα δεσμώτην αἰχμάλωτον μιᾶς ἀδυσωπήτου πέννας, ἀνοικτίρμονος καὶ ἀνηλεοῦς 26. Παράλληλα με την εργασία του, συνέχισε να γράφει δημοσιεύοντας δύο ακόμη δραματικά έργα. Τον Βάρδα Καλλέργη και την Καταστροφή των Ψαρών. Το τελευταίο βραβεύτηκε στο Νικομήδειο δραματικό αγώνα και παίχτηκε το 1877 στην Αθήνα από το θίασο Βαρβέρη-Αρνιωτάκη, προς τιμήν του Πρίγκηπος της Ουαλίας Γεώργιο. Στα δράματα αυτά συναντούμε επιδράσεις από το έργο του Σαίξπηρ. Το 1876 δημοσίευσε το μυθιστόρημα Δημήτριος ο πολιορκητής, έργο ιστορικό με δραματικούς διαλόγους. Την ίδια περίοδο γράφει και 24 λυρικά ποιήματα με ερωτικό περιεχόμενο, που τραγουδούν τον έρωτα και τη ζωή. 14 από αυτά είχαν δημοσιευτεί με διάφορα ψευδώνυμα όπως Ούτις, Σφιγξ, και Κλέων. 25. Όπ. π., σ. 13. 26. Ὀπ. π. 17
Από το 1874 έως το 1876 εξέδιδε δική του σατυρική εφημερίδα με το όνομα Αγορά, που είχε σκωπτικό περιεχόμενο. Τα συγγράμματα όμως εκείνα που τον ξεχώρισαν και ανέδειξαν το λαμπρό μέλλον του υπήρξαν οι επιφυλλίδες της εφημερίδας Ακρόπολη με αφορμή τις εορτές, των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανείων κατά τα έτη 1884 και 1885, με τον τίτλο Εικόνες. Πρόκειται για προδρομική συγγραφή εορταστικού διηγήματος και μπορούμε να πούμε ότι ο Μωραϊτίδης συνέβαλε στην καθιέρωσή του ως συγγραφικό είδος στη σύγχρονη λογοτεχνία. Η πρώιμη αυτή συγγραφική περίοδος, ἡ θορυβώδης, ἡ κοσμικὴ, ἡ νεανική, ἡ γελῶσα, όπως σημειώνει ο Γαβριηλίδης, σηματοδοτήθηκε από ένα περιστατικό. Ο Μωραϊτίδης είχε καθώς φαίνεται ερωτευτεί μια γνωστή Αθηναία κόρη, επιφανούς καταγωγής. Η ερωτική απογοήτευση που υπέστη, μετά τον αιφνίδιο θάνατό της, επηρέασε τον βαθύ αισθηματικό χαρακτήρα του. Αυτό μαρτυρούν τόσο ο Κωστής Παλαμάς, όσο και ο Ηλίας Βουτιερίδης, ο οποίος συνδέει το περιστατικό αυτό με δύο ποιήματα του Μωραϊτίδη με τίτλους Η Ξανθή και Εις θανούσαν κόρην. Τα ποιήματα αυτά εμπνέονται από τον ρομαντισμό και έχουν ιδιαίτερα μελαγχολική διάθεση. Το 1880 διορίστηκε καθηγητής στο β Γυμνάσιο της Αθήνας και το 1881 ονομάστηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας με βαθμό λίαν καλώς. Ως καθηγητής υπήρξε πολύ αγαπητός στους μαθητές του. Η άρτια επιστημονική του κατάρτιση, σε συνδυασμό με την αγάπη του για την ελληνική γλώσσα και τα αρχαία κείμενα, καθιστούσε τη διδασκαλία ευχάριστη, ενώ με την αγάπη και την καλοσύνη που εξέπεμπε προς τους μαθητές του κέρδιζε την εμπιστοσύνη τους. Δούλεψε συνολικά είκοσι χρόνια στη μέση εκπαίδευση, υπηρετώντας στην Αθήνα στο Β και Α Γυμνάσιο 9 και 7 έτη αντίστοιχα, 2 έτη στο Δ Γυμνάσιο, τρεις μήνες στο Γυμνάσιο της Χαλκίδας και 2 έτη στη Σκιάθο ως σχολάρχης. Το Σεπτέμβριο του 1900 παραιτήθηκε από καθηγητής, ενώ του εκφράστηκε η βασιλική ευαρέσκεια για τις υπηρεσίες του στην εκπαίδευση. Ο Παύλος Νιρβάνας θα τονίσει ότι το χαμογελαστό πρόσωπό του ἔδινε θάρρος καὶ γεννοῦσε τὴν ἐμπιστοσύνη, ενώ ο Πέτρος Δειλινός θα ομολογήσει ότι...ὅσοι ἐμαθήτευσαν εἰς τὸν Μωραϊτίδην, ἐκοπίασαν μέν, ἀλλ ἐστερέωσαν καλὰ τὰ κοινωνικά τους θεμέλια 27. Όση αγάπη διέθετε για τους μαθητές που προσπαθούσαν πραγματικά, τόσο δεν χαριζόταν στους μαθητές που βασίζονταν περισσότερο στο πορτοφόλι του πατέρα τους παρά στις δυνατότητές τους. Για αυτό και απολύθηκε δεκαπέντε μέρες μετά τον επαναδιορισμό του στο Βαρβάκειο, το 1903. Αιτία ο τότε Υπουργός Παιδείας, ο οποίος διατηρούσε προσωπικό μένος εναντίον του, γιατί στο παρελθόν απέρριπτε διαρκώς τον γιό του ως αμελή μαθητή. 27. Όπ. π., σ. 27. 18
Το 1886 βρίσκει ευκαιρία να επιστρέψει στο νησί του με την ιδιότητα του σχολάρχη. Παρέμεινε στη Σκιάθο ως τον Αύγουστο του 1888, όπου βρήκε την ευκαιρία να ξαναζήσει τα ήθη, τα έθιμα και την εκκλησιαστική παράδοση του τόπου του, όσο πιο έντονα μπορούσε. Ἔλαβον μέρος, σημειώνει ο ίδιος, εἰς ὅλας τὰς ἑορτάς της καὶ πανηγύρεις. Έζησε όπως ήξερε από παιδί να ζει τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά, το Πάσχα. Συμμετείχε σε λιτανείες αλλά και χορούς, όπως τὸν ἀρχαιοπρεπῆ αὐτῆς χορόν, τὴν θέλγουσαν μὲ τὴν δυσπερίγραπτον πρωτοτυπίαν της Καμάραν. Περιηγήθηκε σε όλο το νησί. Από τις όμορφες ακρογιαλιές του εἰς κορυφὰς βουνῶν και πλουσιωτάτας ποίμνας. Δεν άφησε δρυμούς καὶ κοιλάδας, ὅρμους καὶ λιμενίσκους όπου κάθε κλαρὶ μυρτιᾶς ἤ πεύκης, του διηγούνταν καὶ μίαν παλαιὰν ἱστορίαν, καὶ κάθε λιμενίσκος... καὶ ἕνα παραμῦθι. Στα εξωκκλήσια του νησιού τα οποία ὡσὰν ἔμψυχα μ ἐχαιρετοῦσαν καὶ μοῦ ἔλεγαν Καλῶς μᾶς ἦλθες. Καλῶς μᾶς ἦλθες. Μέχρι και στα τριγύρω μικρά νησάκια, όπου το καθένα ξεύρει νὰ διηγηθῇ καὶ μίαν ἱστορίαν, ἕνα ναυάγιον, ἕνα τρακάρισμα, ἕνα ὡραῖον παραμύθι 28. Από τη Σκιάθο θα ξεκινήσει τις περιηγήσεις του στα ιερά Προσκυνήματα της Ορθοδοξίας για τα επόμενα δύο χρόνια. Η παραμονή του στη Σκιάθο θα ανανεώσει τη συγγραφική του πνοή και οι εμπειρίες που αποκομίζει από τα ιερά προσκυνήματα της Ορθοδόξου Ανατολής θα του προσφέρουν πλούσιο υλικό. Οι ωχρές Εικόνες του, το πρωτόλειο σχεδίασμα εορταστικού διηγήματος, ζωντανεύουν και αποκτούν ζωή και κίνηση29. Το 1888 επέστρεψε στην Αθήνα όπου συνέχισε να διδάσκει στο Β Γυμνάσιο. Έχοντας τακτοποιηθεί και ζώντας μια ήρεμη, ισορροπημένη ζωή, ανανεωμένος από το πρόσφατο ταξίδι του, άρχισε να γράφει τα διαθεόμενα ὑ πὸ σαιξπηρείου πράγματι εὐθυμίας καὶ χρυσῶν φλεβῶν χριστιανικῆς ἀρετῆς καὶ εὐσεβείας 30 εορταστικά διηγήματά του, που φιλοξενήθηκαν στις εφημερίες Ακρόπολις και Νέα εφημερίς. Έτσι ξεκινά η δεύτερη συγγραφική περίοδος του Μωραϊτιδη, η πιο αξιόλογη από λογοτεχνική άποψη (1888-1907). Την περίοδο αυτή έγραψε, εκτός από τα διηγήματά του, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και χρονογραφήματα. Έλαβε μέρος δύο φορές στο Λασσάνειο δραματικό αγώνα, το 1888 με το δράμα του Πόλεως Άλωσις, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδες Ραμπαγάς και Νέα Εφημερίς, και το 1896 με το έργο του ο Χαμάρετος. Έγραψε ακόμη τρία δράματα, Πειραταί Τιμολέων Κόρη της Λίμνου και μια κωμωδία Το προς υπανδρείαν ταξίδιον που χάθηκαν. 28. Όπ. π., σ. 19. 29. Όπ. π., σ. 20. 30. Όπ. π. 19
Τα ιστορικά μυθιστορήματά του Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και Λέων ο Ίσαυρος ο πρώτος εικονομάχος βασιλεύς της Κωνσταντινουπόλεως, δημοσιεύτηκαν στην Ακρόπολη μεταξύ των ετών 1903-1905. Το 1898, μεταφράστηκε στα γερμανικά το έργο του Το όνειρον των Χριστουγέννων από τον Karl Dieterich. Κατά την πορεία του στα νεοελληνικά γράμματα, συνδέθηκε με πολλά πνευματικά πρόσωπα της εποχής του τόσο από τον χώρο της λογοτεχνίας όσο και της Εκκλησίας. Το 1880 γνωρίστηκε με τον Βλάση Γαβριηλίδη, μέσω του ευθυμογράφου Κλεάνθους. Για μια περίοδο, συγκατοίκησαν στην Αθήνα. Δυο τους, ξεκίνησαν να εκδίδουν την εφημερίδα Μη Χάνεσαι, δαπανώντας ο καθένας 10 δραχμές. Κατόπιν, όταν ο Γαβριηλίδης δημιούργησε την εφημερίδα Ακρόπολις, ο Μωραϊτίδης βρέθηκε στο εκλεκτό επιτελείο της, ανάμεσα σε πολλούς νέους λογίους της εποχής του, όπως τον Κωστή Παλαμά, τον Δ. Κακλαμάνο, τον Γ. Δροσίνη και άλλους. Το 1892 ο Βλάσης Γαβριηλίδης πρόβαλε και ανέδειξε τον Μωραϊτίδη ως συγγραφέα επιβάλλοντάς τον στη λογοτεχνία με εκτενές κριτικό άρθρο του. Το 1895 διατέλεσε τακτικό μέλος του Καλλιτεχνικού Κέντρου Αθηνών, ενώ το 1905 της Εταιρείας των Γραμμάτων και των Τεχνών. Φύση βαθιά θρησκευτική και γεμάτη αγάπη, ο Μωραϊτίδης κατέκτησε από νωρίς το σεβασμό και την εκτίμηση όλων όσοι των γνώριζαν. Πολλοί αναγνώρισαν από νωρίς τη λογοτεχνική του αξία, όπως οι Γ. Φουσάρας, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Καραντώνης, Στέλιος Αρτεμάκης, Αλέκος Βασιλείου, Μαν. Γιαλουράκης, Ηλίας Βουτιερίδης, Τέλλος Άγρας, Γ. Φτέρης, Πέτρος Χάρης, Άγγελος Φουριώτης. Επίσης ο Κ. Παλαμάς, ο Ζ. Παπαντωνίου και ο Γ. Δροσίνης. Αλλά και από το χώρο της εκκλησίας ο Μωραϊτίδης γνώριζε εξέχουσες πνευματικές μορφές της εποχής του. Στο Άγιον Όρος γνώρισε την μεγάλη πνευματική φυσιογνωμία των νεωτέρων χρόνων, τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ τον Γ, όταν βρισκόταν εξόριστος από τον Σουλτάνο στη σκήτη του Μυλοποτάμου. Το 1899 δημοσίευσε στην Ακρόπολι άρθρο του με τίτλο Ο ησυχαστής του Μυλοποτάμου Ιωακείμ ο Γ. με το ψευδώνυμο ο Ταξιδιώτης. Ο Πατριάρχης του αποστέλλει ευχαριστήρια επιστολή στις 3 Ιουλίου του 1901. Επίσης περιγραφές του ήθους και της πνευματικής φυσιογνωμίας του Ιωακείμ του Γ συμπεριέλαβε στην έκδοση των ταξιδιωτικών του περιγραφών Με του Βορηά τα Κύματα, στην Β και Γ σειρά. Το 1903 δημοσίευσε το άρθρο του Εις την Παναγίαν της Τήνου. Πιθανώς την χρονιά εκείνη επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Ι. Μονή της Κυρίας των Αγγέλων, στο όρος Κεχροβούνιο της Τήνου, όπου είχε ασκηθεί η Οσία Πελαγία. Έκτοτε επισκεπτόταν τακτικά την Μονή μαζί με την 20