ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΛΗΜΝΟΥ του Δήμου Λήμνου στο Πορτιανού

ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΛΗΜΝΟΥ του Δήμου Λήμνου στο Πορτιανού (Μουσειολογική πρόταση και περιεχόμενο του Κέντρου) Α' ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Κέντρο Ιστορικής Ενημέρωσης Λήμνου (ΚΙΕΛ) στο Πορτιανού έχει πολλαπλό στόχο: * Να γίνει κέντρο προβολής, ιστορικής και περιβαλλοντικής γνωριμίας και επισκέψεων μιας μεγάλης περιοχής της Λήμνου γύρω από το Πορτιανού και το Μούδρο, που είναι συνδεδεμένη με σημαντικές δράσεις του Παγκόσμιου πολέμου και με λαούς που είχαν εμπλακεί σ αυτές. * Να γίνει μουσειοπαιδαγωγικό κέντρο για τους μαθητές του νησιού και των επισκεπτών για την τοπική ιστορία και τη σύνδεσή της, μέσα από τη γνώση του χώρου και της εποχής, με τη διεθνή ιστορία. * Να καταγράψει και να εξάρει ένα τμήμα των Συμμάχων, το εκστρατευτικό σώμα των Αυστραλών και των Νεοζηλανδών, το ANZAC, που ξεκίνησε από τη Λήμνο και αποδεκατίστηκε στη μάχη της Καλλίπολης το 1915. * Να εντάξει τη Λήμνο στο διεθνές προσκυνηματικό - επετειακό δίκτυο της Anzac Day, της εθνικής επετείου Αυστραλών και Νεοζηλανδών που συνδέεται ιστορικά με τη Λήμνο, όπου διατηρούνται οι τάφοι δεκάδων νεκρών στα δύο κοιμητήρια του νησιού. * Να εντείνει τους ήδη σφυρηλατημένους από την εμπόλεμη περίοδο δεσμούς μεταξύ Λήμνου-Ελλάδας και Αυστραλίας που θα έχει ως συνέπεια την αύξηση των επισκέψεων στη Λήμνο από τη μακρινή ήπειρο. * Να προβάλει τις σχέσεις των Ρώσων με τη Λήμνο τόσο κατά το προεπαναστατικό κίνημα των Ορλωφικών όσο και κατά το Α' παγκόσμιο πόλεμο με τα υπάρχοντα μνημεία ρωσικού ενδιαφέροντος. * Να συνδέσει τον θεματικό τουρισμό με τις τουριστικές υποδομές της Λήμνου. * Πέρα από τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, το Κέντρο Ιστορικής Ενημέρωσης Λήμνου θα προβάλλει το νησί ως διαχρονικό ενδιάμεσο σταθμό, από την προϊστορία ως τα νεότερα χρόνια, στο δρόμο από το Αιγαίο προς τις μεταλλοφόρες περιοχές του Ευξείνου Πόντου. * Επίσης, για να εξηγηθεί καλύτερα ο στρατηγικός στόχος της Καλλίπολης του Παγκόσμιου πόλεμου, που έφερε τη Λήμνο στο διεθνές προσκήνιο, θα γίνει αδρή αναφορά στη στρατηγική σημασία των Στενών των Δαρδανελλίων όπως αποτυπώθηκε στη Μυθολογία και την Ιστορία. * Με αφορμή, τέλος, τα πολεμικά γεγονότα και τα μνημεία της περιόδου 1915-1921 στη Λήμνο, θα γίνεται αναφορά στη συνολική ιστορία και τα μνημεία του νησιού από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, ώστε ο επισκέπτης του ΚΙΕΛ να σχηματίζει μια συνοπτική εικόνα της ιστορίας και των αξιοθέατων της Λήμνου. Β ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ Α: Η διαχρονική στρατηγική σχέση Λήμνου Καλλίπολης Στενών Δαρδανελλίων 1.1 Ελέγχοντας τα Στενά Από την προϊστορία ως τα νεότερα χρόνια η Λήμνος, λόγω της εγγύτητας με την χερσόνησο της Καλλίπολης, έπαιζε το ρόλο ενδιάμεσου σταθμού και προγεφυρώματος για τον έλεγχο των Στενών των Δαρδανελλίων, στις επιχειρήσεις πολλών στρατών και θαλασσοπόρων να κατακτήσουν το φυσικό πλούτο και τις μεταλλοφόρες περιοχές του Ευξείνου Πόντου. Εξάλλου, η Πολιόχνη της Λήμνου ήταν η σημαντικότερη προϊστορική πόλη του βόρειου Αιγαίου με μεγάλη χρονική διάρκεια, κατά χίλια χρόνια αρχαιότερη από την Τροία, και είχε στρατηγική θέση στη διακίνηση πολύτιμων μετάλλων και πολιτιστικών αγαθών μεταξύ μικρασιατικής και αιγαιακής κοινωνίας. 1.2 Στο πέρασμα του μύθου Ο ρόλος που έπαιξε η Λήμνος σε γεωστρατηγικά γεγονότα, ήταν σημαντικός από την αρχαιότητα, όπως φαίνεται από τις πολλαπλές ιστορικές και μυθολογικές αναφορές. -*Το αρχαιότερο όνομα Ελλήσποντος πήρε από την Έλλη, κόρη του βασιλιά που έπεσε και πνίγηκε στα νερά από το χρυσόμαλλο κριάρι στο οποίο επέβαινε μαζί με το αδερφό της Φρίξο. Τα δυο παιδιά είχαν περάσει από τη Λήμνο. -* Ο Τρωικός Πόλεμος είχε ως πεδίο μάχης την πόλη Τροία που βρίσκεται κοντά στη νότια είσοδο του στενού. - * Η Αργοναυτική εκστρατεία. 1.3 Πρωταγωνίστρια στην ιστορία του Αιγαίου * Η Σύγκρουση Σπαρτιατών -Αθηναίων στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου στον οποίο οι Αθηναίοι ηττήθηκαν στη ναυμαχία παρά τους Αιγός ποταμούς στην Καλλίπολη - Δαρδανέλλια. -* Η Ενετοκρατία στο Αιγαίο. *- Ο Κριμαϊκός πόλεμος. -* Η πρώτη ελληνοτουρκική σύρραξη το 1912 με τη ναυμαχία της Έλλης (ακρωτήριο της Καλλίπολης). -* Η μάχη της Καλλίπολης μεταξύ των Συμμάχων της Αντάντ και των Τούρκων. -* Κατά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο,λόγω της ουδετερότητας της Τουρκίας, τα Στενά παρέμειναν κλειστά, αλλά η Λήμνος ως στρατηγικός στόχος είχε οχυρωθεί από τους Γερμανούς. ΕΝΟΤΗΤΑ Β: Οι εγκαταστάσεις του Συμμαχικού στρατού στη Λήμνο 2.1 Στρατιωτική πειθαρχία

Το Πορτιανού είναι το γεωγραφικό κέντρο των χερσαίων υποδομών στρατοπέδευσης και περίθαλψης των Συμμάχων της Αντάντ στη Λήμνο κατά τον Α παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα κατά της περίοδο της μάχης της Καλλίπολης (1915-1916). Η ναυτική βάση και οι ναυτικές και λιμενικές υποδομές των Συμμάχων είχαν αναπτυχθεί στο Μούδρο. Ανατολικά του κόλπου του Μούδρου, μια μεγάλη ζώνη στις ακτές και τα γύρω υψώματα όπου τα χωριά Καλλιθέα (Σαρπί), Πεδινό, Τσιμάντρια, Πορτιανού και η μικρή χερσόνησος Πούντα στρατοπέδευσαν δεκάδες χιλιάδες στρατιώτες των Συμμάχων σε ζώνες. Υπολογίζεται ότι μεταφέρθηκαν στη Λήμνο 60-70.000 στρατιώτες του στρατού της Αντάντ που στάλθηκαν τμηματικά στην Καλλίπολη. 2.2 Μια νησιώτικη κοσμόπολη Στο αρχοντικό Γ. Κωνσταντίνου στο Πορτιανού έμεινε για μικρό χρονικό διάστημα ο εμπνευστής της μάχης της Καλλίπολης Ουίνστον Τσόρτσιλ, η πολυθρόνα του οποίου φυλάσσεται στο λαογραφικό Μουσείο Πορτιανού. Στην περιοχή έγιναν δρόμοι, σιδηροτροχιές για βαγονέτα, μονάδα αφαλάτωσης νερού, φούρνοι, εστιατόρια και νοσοκομεία. Ήταν ένας απέραντος καταυλισμός με σκηνές, κτήρια και παραπήγματα, μια πραγματική ''κοσμόπολη''. Το πλήρες πληροφοριακό υλικό των θεματογραφικών τομέων θα δίνεται ηλεκτρονικά από τράπεζα δεδομένων που θα συγκεντρωθεί σε δεύτερη φάση. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό θα προέρχεται κυρίως από τα δύο μεγάλα μουσεία, το Australian War Memorial στην Καμπέρα της Αυστραλίας και το Aukland War Museum, στο 'Οκλαντ της Νέας Ζηλανδίας. Επίσης φωτογραφικό και αρχειακό υλικό για τα συμμαχικά νοσοκομεία και το νοσηλευτικό προσωπικό, τις νοσοκόμες της Αυστραλιανής Στρατιωτικής Νοσηλευτικής Υπηρεσίας (Australian Army Nursing Service υπάρχει στα αρχεία της Κρατικής Βιβλιοθήκης της Νέας Νότιας Ουαλίας (State Library of New South Wales). Σχετικό υλικό θα προέρχεται και από βρετανικά και ελληνικά αρχεία. ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: Το ANZAC στη Λήμνο 3.1 Αντιπόδειοι μαχητές Το Κέντρο Ενημέρωσης δίνει έμφαση στην υπόθεση του ANZAC που είναι τα αρχικά του Australian and New Zealand Army Corps, του στρατιωτικού εκστρατευτικού σώματος Αυστραλών και Νεοζηλανδών στον Α παγκόσμιο πόλεμο. Το ANZAC ήταν το πρώτο αποβατικό στρατιωτικό τμήμα στη μάχη της Καλλίπολης που ξεκίνησε από τη Λήμνο, ενώ πολλοί τραυματίες του νοσηλεύτηκαν και πέθαναν στο νησί. Ο τραγικός αποδεκατισμός του στρατιωτικού Αυστραλιανού και Νεοζηλανδικού σώματος στην εκστρατεία της Καλλίπολης οδήγησε στην καθιέρωση ημέρας μνήμης -εθνικής επετείου, την Anzac Day, που εορτάζεται κάθε χρόνο στις 25 Απριλίου. Το ΑΝΖΑΚ συγκροτήθηκε το 1915 κυρίως από εθελοντές και αποτελούνταν αρχικά από δύο μεραρχίες: την 1η αυστραλιανή μεραρχία πεζικού (the Australian 1st Division) και την μεραρχία Αυστραλών και Νεοζηλανδών (New Zealand and Australian Division) και υπηρέτησε υπό τις διαταγές του στρατηγού Γουίλιαμ Μπέρντγουντ (William Birdwood). Επίσης, στο σώμα

μετείχαν μονάδες μηχανικού, τραυματιοφορέων και συλλογής τραυματιών, μεταφορικά μέσα και υπαίθριο μαγειρείο. Οι άνδρες του ANZAC διακρίνονταν από τους άλλους συμμάχους από τη στολή τους. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία της στολής ήταν το μακρύ ως τους μηρούς χιτώνιο (χακί φανέλα με γκρίζα-μπλε απόχρωση) με μεγάλες τσέπες και το χακί πλατύγυρο καπέλο με ανασηκωμένο το μπορ στην αριστερή πλευρά του. Στο καπέλο αλλά και στο κολάρο του χιτωνίου ήταν καρφιτσωμένο το εθνικό έμβλημα, ο μπρούτζινος ανατέλλων ήλιος της Αυστραλιανής Αυτοκρατορικής Δύναμης (Austρalian Imperial Force, A.I.F). 3.2 Μνήμες πολέμου Το ΚΙΕΛ θα δίνει πρακτικές πληροφορίες, με χάρτες και ενημερωτικό υλικό, για το δίκτυο επισκέψεων στην περιοχή και θα αποτελεί το ιστορικό πανόραμα με έντυπο και διαδραστικό υλικό της πορείας του ANZAC από την Αυστραλία, το διάστημα παραμονής τους στη Λήμνο μέχρι το θέατρο των συγκρούσεων και της θυσίας των ανδρών του στην Καλλίπολη. Ο επισκέπτης θα ενημερώνεται για την πολεμική περίοδο, το δίκτυο στρατοπέδευσης-διαβίωσης των Αντζάκων στην περιοχή, τις σχέσεις με τους ντόπιους και τις επιπτώσεις σε περιβαλλοντικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, τις εντυπώσεις και μνήμες των στρατιωτών από τη Λήμνο. Θα δίνονται οι νοσοκομειακές υποδομές των Αυστραλών, δράσεις, πρόσωπα και μνήμες από τις Αυστραλές νοσοκόμες που αποτελούσαν το νοσηλευτικό σώμα των νοσοκομείων στη Λήμνο όπου νοσηλεύτηκαν πάνω από 4.000 Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί μαχητές της Καλλίπολης, αρκετοί από τους οποίους είναι θαμμένοι στα δύο συμμαχικά νεκροταφεία της Λήμνου, του Πορτιανού και του Μούδρου. Επίσης θα παρουσιάζεται η απόβαση του ANZAC στην Καλλίπολη στις 25 Απριλίου 1915, οι αιματηρές συγκρούσεις, οι εχθροπραξίες με τον αντίπαλο τουρκικό στρατό ως την αποχώρηση των Συμμάχων από τη χερσόνησο το Δεκέμβριο του 1915. Θα προβάλλονται με χάρτες και ενημερωτικά στοιχεία τα πεδία των μαχών, οι στρατιωτικές μονάδες των μαχητών, ο αριθμός των θυμάτων, οι πράξεις ηρωισμού, τα κοιμητήρια και τα ηρώα του ANZAC στη χερσόνησο της Καλλίπολης. 3.3 Οι δεσμοί με τη Λήμνο Στη Λήμνο έφτασε την πρώτη εβδομάδα του Μαρτίου του 1915 μια πρώτη δύναμη από 3.200 άνδρες, προερχόμενη από την Αλεξάνδρεια, και ακολούθησαν ως τον Αύγουστο και άλλες αποστολές. Η παραμονή των Αυστραλών και Νεοζηλανδών στρατιωτών στη Λήμνο ήταν ευχάριστη και δεν προμηνούσε τη δραματική συνέχεια. Υπάρχουν αρκετές καταγραφές εντυπώσεων από τη ολιγόμηνη παραμονή τους στο νησί. Παρά την τραγική κατάληξη της εκστρατείας οι Αυστραλοί και οι Νεοζηλανδοί έφυγαν με αγαθές αναμνήσεις από τη Λήμνο, από τις περιποιήσεις και τη συμπεριφορά των κατοίκων. Οι μνήμες αυτές βοήθησαν μεταγενέστερα στην ομαλή ένταξη των Λημνίων μεταναστών στην Αυστραλία. Σε ανάμνηση της ζωής στη Λήμνο, δόθηκε η ονομασία Λήμνος σε προάστιο στην πολιτεία Βικτόρια. Μεταξύ των στρατιωτών του ANZAC υπήρξαν χιλιάδες νεκροί και τραυματίες, οι οποίοι είναι θαμμένοι σε στρατιωτικά νεκροταφεία, στην χερσόνησο της Καλλίπολης. Οι τραυματίες νοσηλεύονταν στη Λήμνο, σε νοσοκομείο εκστρατείας καθώς και σε πλοία. Όμως, πολλοί πέθαναν και θάφτηκαν στα δύο συμμαχικά νεκροταφεία της Λήμνου, του Μούδρου και του Πορτιανού. Συνολικά είναι θαμμένοι 148 Αυστραλοί και 76 Νεοζηλανδοί. Οι τελευταίοι

Αυστραλοί αποχώρησαν από τη Λήμνο το 1917. Ένα αυστραλιανό μνημείο έχει στηθεί στην είσοδο του λιμανιού του Μούδρου ως ελάχιστος φόρος τιμής στους «Ήρωες της Λήμνου» και στους ισχυρούς πολιτισμικούς και ιστορικούς δεσμούς μεταξύ της Αυστραλίας και της Ελλάδας. Επίσης, οι δυο δρόμοι που οδηγούν προς τα συμμαχικά νεκροταφεία Μούδρου και Πορτιανού έχουν ονομαστεί «Οδός ΑNZAC». ΕΝΟΤΗΤΑ Δ: Οι επιχειρήσεις του ANZAC στην Καλλίπολη 4.1 Απόβαση στην Καλλίπολη Οι ναυτικές επιχειρήσεις των Συμμάχων προς την Καλλίπολη, στα Στενά των Δαρδανελλίων, που άρχισαν τον Μάρτιο του 1915, είχαν πολλές απώλειες και τελικά απέτυχαν. Έτσι αποφασίστηκε η απόβαση χερσαίων δυνάμεων των Συμμάχων στη χερσόνησο. Το πρώτο αποβατικό τμήμα ήταν ένα τάγμα της 3ης Αυστραλιανής Ταξιαρχίας στην βόρεια ακτή της χερσονήσου, στον όρμο Ari Burnu που ονομάστηκε κατόπιν όρμος της Anzac. Η απόβαση έγινε νοτιότερα από την καθορισμένη ανοιχτή ακτή, με αποτέλεσμα οι μονάδες να αποβιβαστούν σε ένα στενό όρμο και να αποδεκατιστούν από τα υπερκείμενα τουρκικά πολυβολεία. Συγχρόνως έγιναν και άλλες αποβάσεις Βρετανών και Γάλλων γύρω από το ακρωτήρι της χερσονήσου. Ο όρμος του Anzac ήταν μια δύσβατη περιοχή. Οι άνδρες που επέβαιναν σε μεγάλες βάρκες και έφεραν ελαφρύ οπλισμό αποβιβάστηκαν το πρωί της Κυριακής 25 Απριλίου, κάτω από τα καταιγιστικά πυρά τουρκικών πυροβόλων που ήταν ακροβολισμένα στα ψηλότερα σημεία της λοφοσειράς. Ακολούθησαν ως το μεσημέρι και άλλες μονάδες Αυστραλών και Νεοζηλανδών υπό τις διαταγές του στρατηγού Birdwood. Οι σφοδρές συγκρούσεις που ακολούθησαν σε χαράδρες και δύσβατα εδάφη ήταν αμφίρροπες και δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν προγεφύρωμα. Οι απώλειες των επιτιθεμένων ήταν τεράστιες. Καταγράφηκε ότι εκατοντάδες άνδρες σκοτώθηκαν στις πρώτες ώρες της απόβασης. 4.2 Η εκατόμβη που έπλασε ένα έθνος Οι άνδρες της ANZAC, παρόλο που ήταν απειροπόλεμοι εξελίχτηκαν στις επιχειρήσεις της Καλλίπολης σε σκληροτράχηλους πολεμιστές και η φήμη του ηρωισμού τους πήρε θρυλικές διαστάσεις. Ακολούθησαν πολύμηνες εχθροπραξίες και σε άλλα μέτωπα της χερσονήσου, χωρίς αποτέλεσμα για τους Συμμάχους. Τελικά στις 18 Δεκεμβρίου οι συμμαχικές δυνάμεις αποσύρθηκαν από την Καλλίπολη. Στις τεράστιες απώλειες των νεκρών Συμμάχων και Τούρκων της Καλλίπολης συγκαταλέγονται 7.300 Αυστραλοί και 2.400 Νεοζηλανδοί. (Συνολικά σκοτώθηκαν 21.255 Βρετανοί, 10.000 Γάλλοι, 1.358 Ινδοί και 86.692 Τούρκοι. Δεκάδες χιλιάδες ήταν οι τραυματίες και οι αγνοούμενοι). Η δραματική περιπέτεια του ANZAC στην Καλλίπολη και τη Λήμνο συνέβαλε στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία και σφυρηλάτησε την έννοιας της εθνικής ταυτότητας στη νέα ήπειρο. ΕΝΟΤΗΤΑ Ε: Η παρουσία των Ρώσων στη Λήμνο 5.1 Από τις στέπες στο Αιγαίο Το ρωσικό ενδιαφέρον για τον εντοπισμό των ιστορικών χώρων και την ανέγερση μνημείων

στη Λήμνο όπου έδρασαν Ρώσοι στο παρελθόν εγκαινιάστηκε μόλις τα τελευταία χρόνια. Κάθε Οκτώβριο μάλιστα γίνονται στο νησί σχετικές εκδηλώσεις στις Ημέρες Ρωσο-Ελληνικής φιλίας. Οι Ρώσοι εμφανίζονται σε δύο ιστορικές περιόδους στη Λήμνο. Την πρώτη, κατά τον ρωσοτουρικό πόλεμο του 1770 όταν ο ρωσικός στόλος με τον κόμη Αλέξιο Ορλώφ έφτασε στο νησί και πολιόρκησε το Καστρο. Στις συγκρούσεις με ισχυρές τουρκικές δυνάμεις σκοτώθηκαν 72 Ρώσοι ναύτες που θάφτηκαν στο Μούδρο. Πρόσφατα στήθηκε μνημείο των πεσόντων το 177ο για την απελευθέρωση της Λήμνου στο προαύλιο της εκκλησίας του Ευαγγελισμού στο Μούδρο. Μνημείο των πεσόντων Ρώσων έχει στηθεί και στο Ρωμαίικο γιαλό στη Μύρινα. Τη δεύτερη φορά, το 1920-21. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 και την επικράτηση των Μπολσεβίκων χιλιάδες στρατιωτικοί του ' Λευκού Στρατού'', κυρίως Κοζάκοι, και πολιτικοί εγκατέλειψαν τη Νότια Ρωσία και εγκαταστάθηκαν με τη βοήθεια των Συμμάχων ως πρόσφυγες σε πρώην συμμαχικά στρατόπεδα, στα Βαλκάνια, την Τουρκία και την Τύνιδα. Το σύνολο αυτών των φυγάδων υπερέβαινε τους 200.000 άνδρες και ήταν ο κύριος όγκος των Λευκορώσων εμιγκρέ που πλημμύρισαν την Ευρώπη. Πολύ σύντομα ο τεράστιος αριθμός ανδρών (και γυναικών) κατανεμήθηκε σε είκοσι οργανωμένα στρατόπεδα. 5.2 Ο Ρωσικός Γολγοθάς Οι πρώτοι 5.000 Ρώσοι έφθασαν στη Λήμνο το Μάρτιο του 1920 και εγκαταστάθηκαν στα συμμαχικά στρατόπεδα στην περιοχή μεταξύ Πορτιανού και Τσιμανδρίων κάτω από άθλιες συνθήκες και κακουχίες που προκάλεσαν πολλούς θανάτους. Ακολούθησαν και άλλες καραβιές. Οι πρώτοι μήνες της διαμονής στη Λήμνο ήταν εξαιρετικά δύσκολοι. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν σκληρές και η χορήγηση τροφίμων από τους Συμμάχους περιορισμένη. Πολλοί πουλούσαν στους ντόπιους, αλλά και στους Άγγλους και Γάλλους στρατιωτικούς, πολύτιμα αντικείμενα που έφεραν από την πατρίδα τους, για να επιβιώσουν. Οι θάνατοι αυξάνονταν από τις κακουχίες και επιδημίες. Στα τέλη Μαρτίου οι Άγγλοι παραχώρησαν για τους ρωσικούς τάφους ένα κομμάτι γης στο ακρωτήριο Πούντα. Μέχρι τα τέλη Μαΐου στο λιμάνι Καλογεράκι παρέμεινε το ατμόπλοιο «Βλαδίμιρ» στο οποίο βρισκόταν το νοσοκομείο με πληγέντες αξιωματικούς που μετακινήθηκαν από την Νοβοροσίσκ. Μεγάλο μέρος των νεκρών αποτελούσαν τα παιδιά. Συνολικά υπολογίζεται ότι θάφτηκαν στο ρωσικό νεκροταφείο της Λήμνου 350 Ρώσοι από τους οποίους τα 82 ήταν παιδιά. Τον Ιούνιο του 1921 άρχισαν να μεταφέρουν τις κοζάκικες στρατιωτικές μονάδες και πρόσφυγες στη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία, κίνηση που ολοκληρώθηκε στο τέλος της χρονιάς. Από τον Ιανουάριο του 1922 μέχρι τον Μάρτιο του 1924 στο νησί παρέμειναν δύο αξιωματικοί στα καθήκοντα των οποίων ήταν η συντήρηση των ρωσικών νεκροταφείων, τα οποία, στα χρόνια που μεσολάβησαν, εγκαταλείφθηκαν και ερημώθηκαν. Η προσπάθεια εντοπισμού και ανασύστασης του ρωσικού νεκροταφείου καθώς και την τέλεση ετήσιων μνημοσύνων από τη ρωσική πλευρά άρχισε το 2004. (Ενδιαφέρον για διαδραστική χρήση είναι ένα ντοκιμαντέρ ρωσικής παραγωγής με ελληνικούς υπότιτλους για την παραμονή των Ρώσων στη Λήμνο: Λήμνος, ο ρωσικός γολγοθάς ). ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΤ: Διαδρομές ιστορικής μνήμης

Στο Κέντρο Ιστορικής Ενημέρωσης θα αναπτυχθούν χαρτογραφικά δίκτυα με πληροφορίες και οδηγίες επίσκεψής τους, ενώ φωτογραφικό και διαδραστικό υλικό θα αναφέρεται στους χώρους όπως υπήρχαν την εποχή του πολέμου. Οι σημαντικότερες διαδρομές είναι: 6.1. Διαδρομή προς το Συμμαχικό Νεκροταφείο Πορτιανού Στο κοιμητήριο του Πορτιανού είναι θαμμένοι 348 νεκροί του συμμαχικού στρατού (Βρετανοί 263, Αυστραλοί 50, Νεοζηλανδοί 32,, ένας Ινδός και δύο Καναδοί). 6.2. Διαδρομή προς το Συμμαχικό Νεκροταφείο Μούδρου Στο κοιμητήριο του Μούδρου είναι θαμμένοι 887 νεκροί σύμμαχοι (Βρετανοί 672, Αυστραλοί 98, Νεοζηλανδοί 51, Ινδοί 64). 6.3. Διαδρομή προς Πυραμίδα ή Κούκο στην Πούντα Στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου Πούντα βρίσκεται ένα πέτρινο κτίσμα κωνικού σχήματος ύψους 5 μ. και με διάμετρο 5 μέτρων. Κατασκευάστηκε το 1920-21 πιθανώς ως σημείο προσανατολισμού των πλοίων ή χώρος προσευχής για τους μουσουλμάνους αιχμαλώτους των Συμμάχων. 6.4. Διαδρομή προς τα μνημεία Ρωσικού ενδιαφέροντος 1) το ρωσικό νεκροταφείο στην Πούντα. Το 2004 ρωσική αποστολή βρήκε το εγκαταλειμμένο νεκροταφείο στην Πούντα, περιέφραξε το χώρο και έστησε ένα μαρμάρινο σταυρό με αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας του Σμολένσκ. Επίσης τοποθετήθηκαν επιγραφές με τα ονόματα των νεκρών. 2) το ρωσικό τμήμα του Συμμαχικού νεκροταφείου στο Μούδρο. 3) το μνημείο πεσόντων Ρώσων ναυτών του Ορλώφ το 1770 στη Μύρινα. 4) το μνημείο όπου τάφηκαν οι 72 ναύτες του Ορλώφ στο προαύλιο της εκκλησίας του Ευαγγελισμού στο Μούδρο. 6.5. Διαδρομή προς το τουρκικό νεκροταφείο Στη χερσόνησο Πούντα υπάρχει κενοτάφιο με νεκρούς Τούρκους αιχμαλώτους του πολέμου. 6.6. Διαδρομή προς τους χώρους ναυτικής παράδοσης 1. Τον κόλπο του Μούδρου πού ήταν η ναυτική βάση των Ελλήνων κατά τον Α Βαλκανικό πόλεμο και των Συμμάχων την περίοδο 1915-1918. Επίσης, στον Κόλπο του Μούδρου, στις 30 Οκτωβρίου 1918, υπογράφηκε πάνω στο βρετανικό πολεμικό Αγαμέμνων, από τον πληρεξούσιο των Συμμάχων και αντιπροσώπους του σουλτάνου, η συνθήκη ανακωχής ανάμεσα στους δύο εμπόλεμους, με ταπεινωτικούς όρους για την Τουρκία. Η ανακωχή του Μούδρου σήμανε τη λήξη του Α παγκόσμιου πολέμου. 2. Το Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας στη Νέα Κούταλη. ΕΝΟΤΗΤΑ Ζ: Διαδρομές ιστορικού - αρχαιολογικού τουρισμού

7.1 Αρχαιότητα: Προϊστορική Μύρινα, Πολιόχνη, Ηφαιστία, Καβείριο. 7.2. Βυζαντινή περίοδος -Ενετοκρατία: Κάστρο Μύρινας, Κότσινος, Αλεξόπυργος (πύργος μεταξύ Αγγαριώνων και Παλιού Πεδινού) 7.3. Νεότερη αρχιτεκτονική Κληρονομιά - Λαογραφία: ναοί-ξωκλήσια, παραδοσιακοί οικισμοί (Κοντοπούλι, Καμίνια κλπ.), αστική αρχιτεκτονική (Μύρινα, Μούδρος), λιθογλυπτική, Λαογραφικό Μουσείο Πορτιανού (όπου υπάρχουν και εκθέματα του Παγκόσμιου πολέμου).