Ιδιόχειρες ευχετήριες κάρτες και αυτοκαρικατούρες του Edward Lear στα ελληνικά, 1862

5 127

128 Ιδιόχειρες ευχετήριες κάρτες και αυτοκαρικατούρες του Edward Lear στα ελληνικά, 1862

ΑΡΤΑ (3 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και μπλε υδρόχρωμα, σε μπλε χαρτί, 22,4 x 36,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ήταν η δεύτερη φορά, που ο Edward Lear έφτανε στην Άρτα. Η πρώτη επίσκεψή του είχε γίνει το Νοέμβριο του 1848, όταν πήγαινε από τα Γιάννενα στην Πρέβεζα. Έγραφε τότε στο ημερολόγιό του: «Στα μισά του δρόμου Ιωαννίνων Άρτας, διανυκτερεύσαμε στο χάνι Πέντε Πηγάδια. Αυτό το χάνι είναι ένα τέλειο δείγμα καταφυγίου της μοναξιάς και της απελπισίας Πρόκειται για ένα μεγάλο ερειπωμένο κτίριο με μια εκτενή αυλή. Υπήρχε εκεί μια αλβανική φρουρά ξέφρενη και σε κατάσταση μέθης, που ήθελε να ελέγξει όλες τις αποσκευές μας, παρότι ο συνοδός μας τους έλεγε ότι είμαστε προξενική αποστολή. Τότε ο μαύρος υπηρέτης μας τους έδειξε το μπουγιουρντί και ησύχασαν κάπως, όμως ένας εξαγριωμένος αλβανός τραβούσε τα μακριά μαλλιά του και έβγαζε αφρούς από το στόμα του, με ένα τρόπο που δεν έχω ξαναδεί σε ανθρώπινο πλάσμα. [...] Φτάσαμε κατάκοποι στην Άρτα το βράδυ και καταλύσαμε στο σπίτι του βρετανού υποπρόξενου σινιόρ Boros - που ήταν έλληνας. Παρά τις παρακλήσεις μας να πάμε αμέσως για ύπνο, αυτός μας παρέθεσε ένα πλούσιο δείπνο με πουλερικά, που έσφαξε εκείνη την ώρα...». 129

ΑΡΤΑ (4 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε μπλε χαρτί, 21,2 x 37,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο Lear κατά την πρώτη του επίσκεψη στην Άρτα, το Νοέμβριο του 1848, δεν έστησε το καβαλέτο του, γιατί βιαζόταν να φτάσει στην Πρέβεζα, ώστε να επιβιβαστεί στο ατμόπλοιο που θα τον πήγαινε στην πατρίδα του. Αλλά έγραψε: «Υπόσχομαι να επιστρέψω σε τούτα τα μέρη της νότιας Αλβανίας για να ζωγραφίσω αυτά που τώρα δεν μπορώ, από έλλειψη χρόνου». Πράγματι αυτό έγινε τον Μάιο του 1849. Πάντως στο ημερολόγιο της πρώτης επίσκεψής του καταγράφει και άλλες εντυπώσεις για την Άρτα: «Περπατάω με τον σινιόρ Boro στα αρχαία τείχη της Άρτας, τα οποία είναι ωραία παραδείγματα της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για μια εξαιρετική τοποθεσία που συμπληρώνεται από τη θέα του Αράχθου και των Τζουμέρκων. Είδαμε επίσης μια πάρα πολύ περίεργη παλαιά ελληνική εκκλησία [μάλλον πρόκειται για την Παρηγορίτισσα]. Οι δρόμοι της Άρτας είναι στενοί και βαθειά σκαμμένοι από τάφρους γεμάτες λάσπη. Όταν όμως περάσαμε πάνω από το όμορφο γεφύρι τον ποταμό Άραχθο, βρεθήκαμε σε περιβόλια με πορτοκαλιές και ελαιώνες που καλύπτουν τη μεγάλη πεδιάδα που φτάνει μέχρι τη θάλασσα». 130

ΑΡΤΑ (3/4 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε χαρτί, 27,4 x 46,5 εκ, (Harvard University Houghton Library) Η δεύτερη επίσκεψη του E.Lear στην Άρτα πραγματοποιήθηκε στις 3 και 4 Μαΐου 1849, έξη περίπου μήνες μετά την πρώτη. Αυτή, σε αντίθεση με την προηγούμενη, ήταν παραγωγική, αφού μας άφησε έξη ωραιότατα σχέδια με θέμα την πρωτεύουσα του Πύρρου. Πλησιάζοντας προς την Άρτα ο Lear γράφει στο Journals..., με ημερομηνία 3η Μαΐου 1849 : «Κατεβαίνω από δάση ξέφωτα με φόντο τον κόλπο της Άρτας. Η βροχή έχει κάνει τα ανοιξιάτικα βότανα και λουλούδια να εκπέμπουν ένα άρωμα φρεσκάδας, ενώ τα άπειρα αηδόνια στέλνουν το τραγούδι τους προς όλες τις πλευρές.[...] Κάτω προς την πεδιάδα συναντήσαμε δάση από βελανιδιές και καρυδιές ενώ κάτω από αυτές είναι οι βοσκοί με τα πρόβατά τους. Ύστερα φτάσαμε σε μια ήσυχη απομονωμένη λίμνη και σε καθαρές πηγές, με πλούσια δέντρα γύρω της, από όπου ακούγονται οι νότες του ηχηρού τραγουδιού του αηδονιού και του κούκου. Τέτοιο όμορφο πάρκο δεν έχουμε στην Αγγλία. [...] Φτάσαμε στην Άρτα σε περίπου τέσσερις ώρες και καταλύσαμε πάλι στο σπίτι του βρετανού υποπρόξενου σινιόρ Borο, που είναι και τώρα όπως τότε φιλόξενο και ανοιχτό». 131

ΑΡΤΑ (1851), χρωμολιθογραφία, 12,0 x 19,0 εκ., (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα) Ο Lear έμεινε μόλις δύο ημέρες στην Άρτα - κατά τη δεύτερη επίσκεψή του. Ήταν όμως αρκετές για να φιλοτεχνήσει έξι σχέδια και να καταχωρήσει τις ενδιαφέρουσες εντυπώσεις του στο ημερολόγιό του. Γράφει στις 4 Μαΐου: «Νωρίς την αυγή τελείωσα το σχέδιο που είχα ξεκινήσει πριν έξι μήνες. Λίγα μέρη στην Αλβανία είναι πιο εντυπωσιακά σε τοπία από ότι η Άρτα. Και για έναν αντικέρ τα αξιοθέατά της έχουν μεγαλύτερη σημασία από ότι για έναν καλλιτέχνη. Τίποτα δεν μπορεί να υπερβεί το σεβάσμιο μεγαλείο της γραφικότητας των ελληνικών τειχών της ακρόπολης της Άρτας, ή την πανοραμική της θέα. Έφυγα από την Άρτα για δεύτερη φορά πριν από τις εννιά, για να μπορέσω να γλιτώσω από τους στενούς λασπώδεις δρόμους της και τις ατέλειωτες προαστικές διαδρομές. Αυτά όμως ήταν λιγότερο δυσάρεστα, λόγω των ευωδών πορτοκαλεώνων, που ήταν σε πλήρη άνθηση. Η Άρτα είναι περιτριγυρισμένη από κήπους και σε μεγάλο βαθμό προμηθεύει την αγορά των Ιωαννίνων με φρούτα και λαχανικά. Ακολουθήσαμε τον υπερυψωμένο πλακόστρωτο δρόμο που συνδέει τα Γιάννενα με τη Σαλαώρα - το επίνειο της Άρτας». 132

Η ΠΕΔΙΑΔΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ (3 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε λευκό χαρτί, 12,5 x 27,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ένα ακόμη σκίτσο της 3ης Μαΐου 1849, του ακαταπόνητου E.L. με θέμα την πεδιάδα της Άρτας. Γράφει στο ημερολόγιό του: «Ύστερα από μια σύντομη ανάπαυση, στο χωριουδάκι Κάντζα, συνέχισα το ταξίδι μου στην πεδιάδα με κατεύθυνση την Άρτα, όπου σκοπεύω να μείνω τη νύχτα. Περάσαμε τον ποταμό Λούρο πάνω από μια στενή γέφυρα, που ήταν τόσο ασταθής, που επιτρέπει να περνάει μόνο ένα άλογο κάθε φορά. Στη συνέχεια ακολουθήσαμε ένα επίπεδο δρόμο, χωρίς προβλήματα. Κατά την διάρκεια της πορείας μας το πρωί έχω δει πάνω από είκοσι μεγάλους γύπες! Όμως τώρα το απόγευμα στην ελώδη πεδιάδα της Άρτας συναντήσαμε πελαργούς σε μεγάλους αριθμούς. Οι φωλιές τους βρίσκονται στις στέγες των σπιτιών και είναι συγκεντρωμένοι στα πιο καλλιεργούμενα τμήματα της περιοχής. Φίδια και χελώνες συναντήσαμε επίσης το πρωί. Για τις τελευταίες ο οδηγός μου Andréa [Vrindisi] μου είπε με κάποιο επιστημονικό ύφος ότι στην Ελλάδα οι χελώνες εκκολάπτουν τα αυγά τους από τη θερμότητα των ματιών τους, και συνεχίζουν έως ότου οι μικρές χελώνες ωριμάσουν και σπάσουν το κέλυφός τους!». 133

134

ΠΡΕΒΕΖΑ (1 Μαΐου 1849) σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 22,3 x 40,0 εκ. (Ηarvard University Houghton Library) Από την Πρέβεζα άρχισε ο E.L. τη δεύτερη περιοδεία του στην Ήπειρο. Γράφει στο ημερολόγιό του: «Βρισκόμουν στην Κέρκυρα, όταν στις 30 Απριλίου 1849, ο Ύπατος Αρμοστής των Ιονίων Νήσων Λόρδος J. Seaton [1778-1863] προσφέρθηκε να μας πάρει στην Πρέβεζα, που ήταν πάνω στην πορεία του προς τη Λευκάδα. Έτσι μπήκα στο ατμόπλοιό του, για να συνεχίσω τις έρευνές μου στην Αλβανία, από εκείνο το σημείο που τις είχα αφήσει τον προηγούμενο Νοέμβριο, και έτσι για μια ακόμα φορά πάτησα το πόδι μου στην Ήπειρο. Με υποδέχτηκαν ο σινιόρ [Θ.] Δαμασκηνός, o υποπρόξενος της Βρετανίας στα Ιωάννινα τον οποίο γνώριζα ήδη από το περασμένο έτος η σύζυγός του και ο αδερφός της. Όλοι μαζί φτάσαμε στο βρετανικό υποπροξενείο της Πρέβεζας ( Prévyza τη γράφει ο Lear), όπου και μας καλωσόρισε θερμά ο Sir Sidney Smith Sauders [1809-1884] και η φιλόξενη οικογένειά του. [...] Η Πρέβεζα είναι ένας τόπος που δε διαθέτει τίποτα το ενδιαφέρον, όμως η φιλοξενία του οικοδεσπότη μου μπορεί να κάνει ευχάριστο οποιοδήποτε μέρος. [...] Το μεγαλύτερο τμήμα του παλατιού του Αλή Πασά έχει καταστραφεί και ολόκληρη η περιοχή της Πρέβεζας αποπνέει έναν αέρα μελαγχολίας, παρακμής και ερήμωσης». 135

ΝΙΚΟΠΟΛΗ (1 Μαΐου 1949), σχέδιο με υδατόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε χαρτί, 25,1 x 43,1 εκ. (Harvard University Houghton Library) Αν όμως ο E.L. δεν βρήκε ενδιαφέρουσα την πόλη της Πρέβεζας δεν συνέβη το ίδιο και με τη γειτονική αρχαία Νικόπολη. Άλλωστε έτσι λειτούργησαν όλοι οι ξένοι περιηγητές που επισκέφτηκαν την περιοχή, από τις αρχές ήδη του 19ου αιώνα (Byron, Brönsted. Leake κ.ά.). Την πόλη ίδρυσε ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης Αύγουστος Οκταβιανός, σε ανάμνηση της μεγάλης νικηφόρας ναυμαχίας του Ακτίου (31 π.χ.), εναντίον του Αντωνίου και της Κλεοπάρας. Η Νικόπολη έσβησε ως πόλη τον 13ου μ.χ. αιώνα, όμως διασώθηκαν μεγάλα τμήματα των τειχών της. Έτσι λοιπόν και ο Ε.L. μετά από μια μόνο διανυκτέρευση στην Πρέβεζα, στράφηκε προς τη Νικόπολη. Γράφει: «Τα ερείπια της πόλης αυτής που ιδρύθηκε από τον Αύγουστο μετά τη ναυμαχία του Ακτίου βρίσκονται όχι παραπάνω από τρία μίλια από την Πρέβεζα και είναι πολύ ευχάριστο να πας εκεί με τα πόδια, μέσα από τις φυτείες των ελαιόδεντρων. Αυτή την εποχή βρήκα πολλά εμπόδια, που δεν υπήρχαν το φθινόπωρο του 1848. Βλάστηση μεγάλη, τεράστιοι βάτοι με αγκάθια, γιγαντιαίοι ασφόδελοι [είναι το νεκρολούλουδο των αρχαίων ελλήνων], ενώ είδα πολλά φίδια». 136

ΝΙΚΟΠΟΛΗ (1851), χρωμολιθογραφία,12,0 x 19,0 εκ. (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα) 137

ΝΙΚΟΠΟΛΗ (1 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 25,5 x 35,5 εκ. (Harvard University Houghton Library) Δεύτερο έργο του Lear, την ίδια μέρα και με το ίδιο κύριο θέμα, το αρχαίο ρωμαϊκό θέατρο της Νικόπολης. Άλλο ένα εμπόδιο που βρήκε, όπως γράφει, ήταν το ότι ανάμεσα στα ερείπια υπήρχαν χωράφια με φασόλια και ινδικό καλαμπόκι, που τον εμπόδιζαν να βρει τη σωστή θέση για να στήσει το καβαλέτο και τα σύνεργά του. Δεν παραλείπει - επίσης - να συμπληρώσει στις σημειώσεις του, στο Journals : «Μεγάλη ήταν η καταστροφή της Νικόπολης από τον Αλή Πασά, ο οποίος πήρε πολλά υλικά από τα ερείπια για την κατασκευή του παλατιού του στην Πρέβεζα. Παρόλα αυτά υπάρχουν ακόμη άφθονα που είναι πολύ όμορφα, όσα παραμένουν. Αλλά και η θέα από τις άνω θέσεις του μεγάλου θεάτρου, κοιτάζοντας προς τον κόλπο της Αμβρακίας, τους λόφους της Ακαρνανίας και τη Λευκάδα είναι εξαιρετική. Επιστρέφοντας στην Πρέβεζα το μεσημέρι, πέρασα το υπόλοιπο της ημέρας στα προάστια της πόλης. Πιστεύω ότι ένας φοιτητής της τοπιογραφίας θα μπορούσε να μείνει στη γωνιά αυτή της Ηπείρου ένα ολόκληρο καλοκαίρι, για να ζωγραφίζει όμορφα μέρη και να ακούει τα τιτιβίσματα των πουλιών από τους γύρω λόφους.[...] Την άλλη μέρα φύγαμε από την Πρέβεζα, με προορισμό το Ζάλογγο». 138

ΝΙΚΟΠΟΛΗ (1 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας και μπλε υδρόχρωμα, σε χαρτί, 25,3 x 36,3 εκ., (Harvard University Houghton Library) 139

140 ΛΙΜΝΗ ΤΟΥ ΖΗΡΟΥ (4 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 22,2 x 32,2 εκ. (Harvard University Houghton Library)

ΛΙΜΝΗ ΤΟΥ ΖΗΡΟΥ (4 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 27,2 x 42,3 εκ. (Harvard University Houghton Library) Γράφει στο ημερολόγιό του ο Lear: «Ήρθα στη μικρή λίμνη Ozero, μετά από υπόδειξη του κ. Sauders [βρετανός υποπρόξενος της Πρέβεζας], ο οποίος μου είπε να μην παραλείψω να τη δω. Και είχε δίκιο. Έχω δει πολλές λίμνες, αλλά αυτή τις ξεπερνάει σε ομορφιά με τα γαλανά ήσυχα και βαθειά νερά της, τα κόκκινα βράχια που υψώνονται στις όχθες της, και τα δάση βελανιδιάς που την περιβάλλουν. Είχα μόνο λίγο χρόνο, γιατί ο ήλιος έδυσε, αλλά πρόλαβα να κάνω δυο σκίτσα της λίμνης». Η λαϊκή μυθολογία έχει πλάσει και ένα μύθο σχετικά με τη δημιουργία της λίμνης: Σύμφωνα με αυτόν «...δυο αδερφές, μια πλούσια και μία φτωχή, βρίσκονταν σε αντιδικία με έρεισμα τα παχουλά παιδιά της φτωχής, που σιτίζονταν με τα αποφάγια της πλούσιας. Τελικά υπήρξε ρήξη μεταξύ τους και η φτωχή πήρε το δρόμο της ξενιτιάς, προς το βουνό. Τότε παρουσιάστηκε άγγελος και της είπε να μην γυρίσει πίσω να δει την καταστροφή, γιατί θα γίνει στήλη άλατος. Σε λίγο έγινε σεισμός και η περιοχή κατέρρευσε, με αποτέλεσμα το έδαφος να καταπιεί το σπίτι και ολόκληρη την οικογένεια της πλούσιας αδερφής. Η φτωχή αδερφή τρόμαξε και γυρίζοντας πίσω μαρμάρωσε - τόσο αυτή όσο και ο γάιδαρός της - σύμφωνα πάντα με τη μυθολογία». 141

142

ΚΡΑΝΙΑ [ΠΡΕΒΕΖΑΣ] (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε χαρτί, 25,0 x 43,4 εκ. (Harvard University Houghton Library) «Σταματήσαμε...», γράφει ο E.L., «...άλλη μια φορά στη στάνη ενός βοσκού για μια κούπα φρέσκο γάλα, και ξεκινήσαμε μια δύσκολη ανάβαση, που σε δυο ώρες μας έφερε στην Κρανιά, ένα μικρό χωριό ανάμεσα σε πανύψηλες παλιές βελανιδιές, από όπου η θέα εκτείνεται μέχρι και τον κόλπο της Άρτας, τα Τζουμέρκα και τους λόφους των Ιωαννίνων. Οι άνθρωποι της Κρανιάς είναι δύστροποι και αφιλόξενοι και δεν θέλησαν να μας δώσουν ούτε ένα άλογο για τις αποσκευές μας, ούτε να μας δείξουν το δρόμο για το Σούλι! Το μόνο που έκαναν ήταν να μας συνοδεύσουν ένα μόνο λεπτό από το χωριό τους, σαν να ήθελαν... να φύγουμε». Στο πρώτο πλάνο ο καλλιτέχνης παρουσιάζει ένα μικρό καραβάνι, που αναχωρεί από το χωριό: Τρία άλογα φορτωμένα με προϊόντα, δύο άντρες μπροστά και τρεις γυναίκες στο τέλος (με ένα μωρό στην αγκαλιά της μιας) για τον καθιερωμένο αποχαιρετισμό. Σε δεύτερο πλάνο η εκκλησία του χωριού, ο Άγιος Δημήτριος, που δεν υπάρχει σήμερα, γιατί στη θέση του κτίστηκε καινούργια. Ο E.L. και οι συνοδοί του φιλοξενήθηκαν στο σπίτι του χριστιανού ιερέα (αρχιεπίσκοπο τον αποκαλεί), ο οποίος τους προσκάλεσε να συμμετάσχουν στη γιορτή που είχε στο σπίτι του. Γράφει ο Lear: «Η φιλοξενία τους ήταν εγκάρδια και μας πρόσφεραν ψητό αρνί, δυο πουτίγκες από ινδικό καλαμπόκι, η μια με γάλα και βότανα και η άλλη με αυγά και κρέας, και φυσικά ρακί. Το δωμάτιο ήταν καθαρό και πολύ καλά τακτοποιημένο...». 143

ΚΟΝΤΑ ΣΤΟΥΣ ΡΩΓΟΥΣ (3 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 13,0 x 22,6 εκ. (Harvard Univesrity Houghton Library) Γράφει ο Ε.L. στο Journals.... Στη μέση μιας όμορφης κατάφυτης περιοχής, σε απόσταση μιας ώρας από το Λούρο, βρίσκεται η Κάντζα, ένα μικρό χωριουδάκι με αχυρένιες καλύβες ανάμεσα σε πολλούς βοσκοτόπους, όπου στέκεται το κάστρο των Ρωγών, μέσα σε έναν αρχαιολογικό χώρο, που είναι από τα ωραιότερα ελληνικά τοπία, και που δεν μπορεί να αφήσει ένα ζωγράφο ασυγκίνητο. Η άνοδος στο ανάχωμα επάνω από το πυκνό δάσος είναι το κλειδί για να απολαύσεις το τοπίο. Μια μικρή λιμνούλα περιβάλλεται από τεράστια κοπάδια κατσικιών που ξεδιψούνε. Η ελώδης πεδιάδα εκτείνεται μέχρι τον κόλπο, ενώ πιο πέρα τα μακρινά μπλε βουνά και ο βράχος του Ζαλόγγου κλείνουν το βόρειο άκρο του ορίζοντα. Όλα αυτά τα μέρη που καθένα είναι όμορφο από μόνο του, συνδυάζονται για να κάνουν μια σύνθεση, για την οποία δεν μετάνιωσα που αφιέρωσα αρκετό χρόνο για να τη ζωγραφίσω». Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης όλα σχεδόν τα σχέδια του E.L. αφορούν τοπία και μόνο. Άλλωστε όταν προγραμμάτιζε το ελληνικό του ταξίδι, ο ίδιος δήλωνε: «Κύριος στόχος της επίσκεψής μου στην Ελλάδα θα είναι το φυσικό τοπίο». Ο E.L. έλεγε για τον εαυτό του ότι είναι ένας ποιητικός τοπιογράφος. 144

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΡΩΓΩΝ (3 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 23,8 x 37,5 εκ. (Harvard University Houghton Library) Είναι το τρίτο σκίτσο που φιλοτέχνησε ο E.L. την ίδια ημέρα. Το κάστρο των Ρωγών (διακρίνεται στην κορυφή του λόφου, αριστερά στο σχέδιο) βρίσκεται μεταξύ της Νέας Κερασούντας και της Πέτρας - του Νομού Πρέβεζας. Κτίστηκε στα ερείπια της αρχαίας πόλης Βουχέτιο, που ήταν αποικία των Ηλείων. Οι πρώτες οχυρώσεις του Κάστρου των Ρωγών έγιναν τον 5ο π. Χ αιώνα. Στη σημερινή δομή του Κάστρου διακρίνονται μεγάλοι ογκόλιθοι της εποχής εκείνης. Σύμφωνα με την μυθολογία ιδρυτής του οικισμού είναι ο Βούχετος, γιος του Εχέτου, ενός μυθικού βασιλιά της Ηπείρου. Επί ρωμαιοκρατίας γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη - είχε και το προνόμιο κοπής νομίσματος, η οποία όμως διακόπηκε με την ίδρυση της Νικόπολης. Επειδή δε ο οικισμός, αποτέλεσε καταφύγιο των παραθαλάσσιων πληθυσμών ονομάστηκε Αρωγοί ή Ρωγοί. Με την ίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου έγινε μεγάλο διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο. Εδώ - στα 1304 - νικήθηκε από το Δεσπότη της Ηπείρου Θωμά, ο Φίλιππος, (ηγεμόνας του Τάραντα), που επιχείρησε να καταλάβει το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Το 1449 καταλαμβάνεται από τους οθωμανούς και σταδιακά ερημώνεται. Τη σημερινή μορφή του έδωσαν οι βυζαντινοί τον 13ο αιώνα. 145

ΚΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΑΜΑΡΙΝΑ (3 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί, 25,2 x 43,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) «Στις μία το μεσημέρι φτάσαμε στην Καμαρίνα, που βρίσκεται ψηλά σε ένα λόφο, και είναι ένα χωριό με ασβεστωμένα σπίτια και καλύβες από καλαμιές, που βρίσκονται ανάμεσα σε οπωροφόρα δέντρα, ή σκιάζονται από ψηλά δάση. Μόλις η βροχή σταμάτησε προσπάθησα να φτάσω στο βράχο του Ζαλόγγου, ακριβώς πάνω από το χωριό, εκεί που εκτυλίχτηκε μια από τις φοβερότερες τραγωδίες κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ των σουλιωτών και του Αλή Πασά. Εδώ κατέφυγαν οι 20 γυναίκες που περίμεναν την έκβαση της μάχης μεταξύ των αντρών τους, και των μωαμεθανών. Όταν αυτή χάθηκε πέταξαν τα παιδιά τους κάτω στα βράχια, και αυτές ένωσαν τα χέρια τους, χόρεψαν τα τραγούδια της δικής τους γης, προχώρησαν κοντά στο χείλος του γκρεμού και κατρακύλησαν στα βαθιά, μετά από ένα επαναλαμβανόμενο γύρο του χορού. Αυτή είναι μόνο μία από τις πολλές τέτοιες πράξεις των σουλιωτών, που δείχνει την αγάπη τους για την ελευθερία. [...] Ήθελα πολύ να δω το μέρος αυτών των γεγονότων και να επισκεφτώ τα ερείπια της αρχαίας Κασσώπης στην κορυφή του λόφου. Αλλά, δυστυχώς, ήταν τόσο δυνατή η βροχή που έπεφτε, ώστε δεν μπόρεσα ούτε να πλησιάσω τους βράχους του Ζαλόγγου και επέστρεψα στο αγροτικό σπίτι της Καμαρίνας, όπου έμεινα σε ένα από τα μακρόστενα δωμάτια συνηθισμένα στα ελληνικά χωριά που αποτελούν τον τόπο διαμονής για ολόκληρη την οικογένεια». 146

ΚΑΜΑΡΙΝΑ (2 Μαΐου 1849), σχέδιο με μαύρο μελάνι, μολύβι και υδατόχρωμα σε χαρτί, 32,5 x 51,9 εκ. (ιδιωτική συλλογή) 147

Η ΓΕΦΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΣΑΙΝΑΣ (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 23,0 x 37,4 εκ. (Harvard University Houghton Library) Η μονότοξη γέφυρα της Πάσαινας βρισκόταν πάνω στον ποταμό Λούρο, κοντά στη σημερινή Καμπή. Σήμερα σώζονται μόνο τα βάθρα της. Κτίστηκε με δαπάνη της συζύγου του Χασάν Πασά των Ιωαννίνων, όπως αναφέρει στο οδοιπορικό του ο άγγλος θεολόγος περιηγητής Thomas Smart Hughes (1786-1847), το 1813. Το ανωτέρω σχέδιο φέρει ημερομηνία 5 Μαΐου 1849, προφανώς εκ παραδρομής, γιατί τότε ο Lear είχε φύγει από εκεί. Ο ζωγράφος αποδίδει όχι τη γέφυρα, αλλά την πυκνή βλάστηση της περιοχής, με πολλά πλατάνια, βελανιδιές κ.λπ. Το τοπίο τον εντυπωσίασε και έγραψε στο ημερολόγιό του: «Δεν έχει δει άλλο ρομαντικό τοπίο που να ομοιάζει τόσο πολύ με την αγγλική φύση. Είναι πραγματική απόλαυση να ξεκουράζεσαι κάτω από τα γέρικα δέντρα, ατενίζοντας την πυκνή βλάστηση στους απέναντι λόφους. [...] Το σχέδιο αυτό, όπως και το άλλο [βλ. έναντι σελίδα] θα μπορούσε κάλλιστα να είχε φιλοτεχνηθεί στο Devonshire, το Yorkshire ή την Ουαλία. Στο τοπίο κυριαρχεί το μπλε και κόκκινο χρώμα, με έντονες φωτοσκιάσεις». Πάνω στο σχέδιο ο Lear σημειώνει ότι «...τα νερά του Λούρου είναι πράσινα και γαλακτώδη». 148

Η ΓΕΦΥΡΑ ΤHΣ ΠΑΣΑΙΝΑΣ (4 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, γκουάς και μολύβι, σε κρεμ χαρτί, 31,2 x 45,3 εκ. (Harvard University Houghton Library) Παρά τον τίτλο του σχεδίου του ο E.L. επικέντρωσε την προσοχή του ως συνήθως στο τοπίο και όχι στη γέφυρα της Πάσαινας, στο Λούρο, που μάλλον δευτερευόντως παρουσιάζεται στο δεξιό μέρος της υδατογραφίας. Εκεί - όπως γράφει - είχε και μια απρόσμενη συνάντηση με εκατόν εξήντα... γύπες (!), που πετούσαν πολύ χαμηλά και του θύμισαν τις Άρπυιες της ελληνικής μυθολογίας (θηλυκά τέρατα, για τα οποία πίστευαν ότι αρπάζουν τις ψυχές): «Όταν ρώτησα τους βοσκούς της περιοχής γιατί υπάρχει τόσο μεγάλη παρουσία αυτών των αρπακτικών μου απάντησαν ότι επειδή μια ασθένεια σκοτώνει τα πρόβατά τους, οι γύπες καραδοκούν για να τα αρπάξουν. Επειδή η συνέχεια του ταξιδιού μας θα γινότανε με άλογα, σκέφτηκα να βελτιώσω τον εξοπλισμό μου παίρνοντας μαζί μου ένα ζευγάρι συνδετήρες και ένα λουρί, για να κρεμάω τα πράγματά μου. Όλα τα είχα αγοράσει στην Πάτρα, και είναι επιχρυσωμένα. Όταν έφευγα άκουσα μια γυναίκα να λέει στα ελληνικά: Αυτός ο μυλόρδος [έτσι αποκαλούσαν τότε οι έλληνες όλους τους ξένους] είναι σίγουρα γιος βασιλιά, αφού ακόμα και οι συνδετήρες του είναι από χρυσό!». 149

150 ΜΕΤΑΞΥ ΛΟΥΡΟΥ ΚΑΙ ΚΑΝΤΖΑΣ (3 Mαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε χαρτί, 13,0 x 22,6 εκ. (Ηarvard University Houghton Library)

KΟΝΤΑ ΣΤΟ ΛΕΛΟΒΟ (4 Mαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, σέπια, όχρα και γραφίτη σε λευκό χαρτί, 2,40 x 40,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) Η κωμόπολη Λέλοβο, ή Λέλοβα, είναι το σημερινό Θεσπρωτικό του Νομού της Πρέβεζας (μετονομάστηκε έτσι το 1927). Ο E.L. επισκέφτηκε την περιοχή στην πορεία του προς το Σούλι και ενθουσιάστηκε: «Στην ανατολή του ήλιου το Λέλοβο είναι γεμάτο από ομίχλη, και αν και οι αγελάδες ήταν αόρατες και πίστευα ότι δε θα υπήρχε γάλα, εν τούτοις σαν από θαύμα βρήκα. Η βόλτα μέσα στα λιβάδια ήταν πολύ ευχάριστη. Το τραγούδι των πουλιών, το φρέσκο αεράκι και οι άλλες μικροχαρές του πρωινού, ήταν πολύ όμορφες. Το Λέλοβο είναι κτισμένο στην κορυφή των λόφων και οι τελευταίες ακτίνες του ηλιοβασιλέματος έκαναν τα βράχια και τα δέντρα να αλλάζουν συνεχώς χρώμα, από κόκκινο σε μωβ και γκρι. Βρήκαμε κατάλυμα σε ένα σπίτι στην κορυφή του χωριού, που είχε γύρω του μια μεγάλη αυλή, όπου μαζεύτηκαν όλοι οι γείτονες για να μας δουν. Ιδιοκτήτης του ήταν ένας έλληνας ιερέας το Λέλοβο είναι χριστιανική κοινότητα καθώς και μια γριά καλόγρια. Μου επέτρεψαν να καταλάβω - για το βράδυ - ένα δωμάτιο που ήταν καθαρό και άνετο. Το τοπίο μέσα στο οποίο έχω περάσει τη σημερινή και τη χτεσινή ημέρα μου έδωσε χαρά. Είναι σπάνιο στην Ελλάδα να βρεις τέτοια πλούσια βλάστηση. Είναι μια ομορφιά που χαρακτηρίζει τα τμήματα της Ηπείρου που βρίσκονται νοτίως των Ιωαννίνων, ενώ στα βορειότερα της πόλης αυτής κυριαρχούν τα βουνά, που παρουσιάζουν ένα διαφορετικό τοπίο». 151

152 Edward Lear, Oscar Wilde και Charles Algernon Swinburne, σχέδιο του Nicholas Bentley, c. 1950