Αγάπη Κανδυλάκη Κοινωνική εργασία και πολυπολιτισμικότητα

Αγάπη Κανδυλάκη Κοινωνική εργασία και πολυπολιτισμικότητα ΕΙΣΑΓΩΓΗ H κοινωνική εργασία επικεντρώνεται στη σχέση ατόμου και περιβάλλοντος, και προσεγγίζει τα ζητήματα που προκύπτουν στα άτομα, τις οικογένειες, τις ομάδες και τις κοινότητες, υιοθετώντας ταυτόχρονα μικρο-, μεσο- και μακρο-παρεμβάσεις. Αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του ατόμου ως ένα σύνολο δομών οι οποίες συμπεριλαμβάνονται σε άλλες δομές [π.χ., ένα άτομο συμπεριλαμβάνεται σε μία οικογένεια, σε μία ή περισσότερες ομάδες (επαγγελματικής ή πολιτιστικής φύσης), σ ένα σχολείο (στο οποίο ενδεχομένως φοιτά το παιδί του ή εργάζεται ο ίδιος, αν είναι εκπαιδευτικός), σε μία κοινότητα (γειτονιά, χωριό), σε μία πολιτισμικά διαφέρουσα ομάδα (π.χ., Μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης, Ρομά, χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, ή διαφορετικής εθνοτικής προέλευσης μετανάστες που συγκροτούν κοινότητες στους ιστούς των πόλεων), σε μία πόλη, σε μία περιφέρεια κ.λπ.]. Τα άτομα αλληλεπιδρούν με αυτές τις ομάδες στις οποίες εντάσσονται αλλά και με τις ομάδες στις οποίες δεν εντάσσονται και από τις οποίες διαφοροποιούνται. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές, θετικές, αρνητικές ή αδιάφορες, επηρεάζουν συχνά τις ατομικές τους αποφάσεις, τις κοινωνικές στάσεις τους και την κοινωνική λειτουργικότητα των ατόμων και κατ επέκταση των αποδεκτών (υπηρεσιών, οργανισμών κ.λπ.). Η κοινωνική εργασία συμβάλλει στην ανάδειξη ευκαιριών και προωθεί δράσεις που στοχεύουν στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής, στην αναβάθμιση των συνθήκων κατοικίας και στη διεύρυνση των προοπτικών εκπαίδευσης και απασχόλησης. Με άλλα λόγια, επικεντρώνεται στην προώθηση του ευ ζην (wellbeing) (Pierson, 2002). Αυτή η έμφαση της κοινωνικής εργασίας στο άτομο και το περιβάλλον του και η ταυτόχρονη εστίασή της στην υποστήριξη των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, ιδιαίτερα των γυναικών, των παιδιών και των ευάλωτων ομάδων, καθώς και στην προστασία από τη βία και τις διακρίσεις, χαρακτηρίζει τις θεωρητικές της προσεγγίσεις και τους κύριους στόχους των παρεμβάσεών της. Οι εφαρμογές και οι παρεμβάσεις της είναι συμβατές με τις αρχές και το περιεχόμενο της κοινωνικής πολιτικής στα σύγχρονα πολυπολιτισμικά και διαρκώς μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα της Ευρώπης. Οι δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας που αναπτύσσουν οι κοινωνικοί λειτουργοί και η προσέγγιση του «άλλου» (ατόμου, οικογένειας, κοινότητας) στον «δικό του χώρο», στην κατοικία της οικογένειας, στο χωριό ή στον οικισμό, στο σχολείο, στο πολιτιστικό κέντρο κ.λπ., φαίνεται να παρέχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλους κλάδους κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, στην προσπάθεια υλοποίησης πολιτικών που στοχεύουν στην πρόληψη και την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού, την κοινωνική ένταξη των πολιτισμικά διαφερουσών ομάδων και την προώθηση της κοινωνικής συνοχής. Οι εν λόγω στόχοι υπηρετούνται μέσω της παράλληλης εστίασης των παρεμβάσεων των κοινωνικών λειτουργών στην κοινότητα, το σχολείο, την οικογένεια και την τοπική κοινωνία. Αφενός, τους επιτρέπεται να διαμορφώνουν μία ολοκληρωμένη εικόνα για τις δυσκολίες, τις ανάγκες και τη δυναμική του συστήματος, στο οποίο παρεμβαίνουν, αφετέρου, συμβάλλουν σημαντικά στην προώθηση πολιτισμικά ευαισθητοποιημένων πολιτικών και

ολιστικών, πολυεπίπεδων, διαμεθοδικών παρεμβάσεων, προσαρμοσμένων στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εκάστοτε κοινότητας. Ήδη από τις αρχές της εμφάνισής της, διεθνώς, η κοινωνική εργασία ως εφαρμοσμένη κοινωνική επιστήμη εστιάζει στην υποστήριξη των μειονεκτούντων, των καταπιεσμένων και των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Φυσικά οι μέθοδοι παροχής υποστήριξης και βοήθειας σ αυτούς τους πληθυσμούς διαφοροποιούνται και εξελίσσονται με τον χρόνο. Η σημερινή, διαρκώς μεταβαλλόμενη, πραγματικότητα διαμορφώνεται από την παγκοσμιοποίηση, τον νεοφιλελευθερισμό, την έκρηξη της ανεργίας και της φτώχειας, την αύξηση της μετακίνησης πληθυσμών, τις προσπάθειες αναμόρφωσης του κράτους πρόνοιας και την έμφαση στα ανθρώπινα και κοινωνικά δικαιώματα. Οι μεταβολές αυτές γεννούν προκλήσεις και σημαντικούς προβληματισμούς στην κοινωνική εργασία. Καθώς το περιβάλλον στο οποίο ασκείται η κοινωνική εργασία διαφοροποιείται, προκύπτει ως αναγκαιότητα η επαναπροσέγγιση της θεωρίας της και η αναμόρφωση των πρακτικών της εφαρμογών, ώστε να ανταποκρίνεται στις νεοδιαμορφούμενες δυναμικές που αναπτύσσονται σ αυτό. Όπως σχολιάζει η Baines (2007), η κοινωνική εργασία αποτελεί ένα μοναδικό και ιδιαίτερο πεδίο, καθώς περιλαμβάνει έναν αριθμό διακριτών παρεμβάσεων, πλαισιώνεται από μία φιλοσοφία και υπηρετεί αξίες, αναφορικά με την κοινωνική φροντίδα, οι οποίες αναδύθηκαν αρχικά μέσα από την αλληλοβοήθεια και τον εθελοντισμό στη Βικτωριανή εποχή, σταδιακά όμως εστίασαν στην επούλωση κοινωνικών προβλημάτων. Παρότι επιδίωξη της κοινωνικής εργασίας δεν υπήρξε πάντοτε η ανατροπή των κοινωνικών δομών, που διαμορφώνουν και διατηρούν τους μηχανισμούς της κοινωνικής περιθωριοποίησης και γεννούν τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, η ίδια έχει ποικιλοτρόπως συμβάλει σε σημαντικές κοινωνικές αλλαγές, όπως στην ανάδειξη και την υλοποίηση πολιτικών που προωθούν την ισότητα ευκαιριών, την κοινωνική ευαισθητοποίηση και την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού. Όντας μία εφαρμοσμένη κοινωνική επιστήμη κατά την ιστορική της εξέλιξη, επηρεάζεται σημαντικά από κοινωνικά κινήματα, όπως, π.χ., τα φεμινιστικά κινήματα ή ο αντιρατσισμός, τα κινήματα για την προώθηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων των αναπήρων κ.ά., και ταυτόχρονα τα ανατροφοδοτεί. Η εστίαση στην προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης, η αναζήτηση των αιτιών που οδηγούν στα κοινωνικά προβλήματα και η προσπάθεια να επέμβει σ αυτά και να αναπτύξει μηχανισμούς πρόληψης, αποτελούν κεντρικά ζητήματα για την κοινωνική εργασία. Η αφύπνιση συνειδήσεων, η καλλιέργεια κοινωνικής παιδείας, η ένταξη στην εκπαίδευση και την απασχόληση και η αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού αποτελούν πεδία στα οποία επικεντρώνονται η θεωρία, οι νεοδιαμορφούμενες προσεγγίσεις της κοινωνικής εργασίας κατά της διάκρισης και της καταπίεσης (anti-oppressive) και η επαγγελματική πρακτική της. Η πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τα κοινωνικά προβλήματα, σήμερα, απαιτεί ένα αναλυτικό πλαίσιο κατανόησης της πραγματικότητας και προϋποθέτει τον σχεδιασμό ρεαλιστικών πολυεπίπεδων παρεμβάσεων από την πλευρά των κοινωνικών λειτουργών. Οι παρεμβάσεις αυτές στοχεύουν πολλές φορές στην εκμαίευση μη διατυπωμένων αιτημάτων και τη διερεύνηση αναγκών, που δεν έχουν αναγνωριστεί από τους εξυπηρετούμενους. Επιχειρούν μία εις βάθος κατανόηση των δυσκολιών και των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι εξυπηρετούμενοι και ταυτόχρονα επιχειρούν την προώθηση ρεαλιστικών προσεγγίσεων και δράσεων για την επίλυση των παρουσιαζόμενων προβλημάτων. Προϋπόθεση γι αυτό είναι η συστηματικότητα, η διάρκεια, η τακτική αναμόρφωση και η επαναστοχοθέτηση των προσεγγίσεων στα προβλήματα και κατ επέκταση η αναπροσαρμογή των εφαρμοζόμενων δράσεων. Η κοινωνική εργασία

επικεντρώνεται ταυτόχρονα στη στήριξη των ατόμων, των οικογενειών, των ομάδων και των κοινοτήτων, ώστε να διαχειριστούν τα προβλήματα και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο δεδομένο, κάθε φορά, «πραγματικό» περιβάλλον. Η αναγνώριση της πολυπολιτισμικότητας συνιστά μεγαλύτερη πολυπλοκότητα στο «πραγματικό» περιβάλλον. Οι μετακινήσεις πληθυσμών βέβαια και η συνεπαγόμενη πολυπολιτισμικότητα δεν αποτελούν νέο φαινόμενο για την Ευρώπη. Εξάλλου ελάχιστες κοινωνίες στον σημερινό κόσμο δεν χαρακτηρίζονται από πολυπολιτισμική ετερογένεια μικρότερου ή μεγαλύτερου βαθμού. Ανεξάρτητα από το πολυπολιτισμικό της πλαίσιο και από τις συνθήκες που το χαρακτηρίζουν, καθεμία κοινωνία διδάσκεται από την εμπειρία άλλης ή άλλων πολυπολιτισμικών και πολυφυλετικών κοινωνιών. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να συμβάλει στη συζήτηση σχετικά με τα καίρια σύγχρονα ζητήματα, τα οποία προκύπτουν στη διαρκώς μεταβαλλόμενη κοινωνική πραγματικότητα, εισάγοντας την οπτική της «πολυπλοκότητας» στο θεωρητικό πεδίο και τις εφαρμογές της κοινωνικής εργασίας. Αναδεικνύει προβληματισμούς σχετικά με την ανάγκη αναμόρφωσης της κοινωνικής εργασίας που παρέχεται στην πρώτη γραμμή, στις κοινωνικές υπηρεσίες, στις γειτονιές και σε συνεργασία με μονάδες εκπαίδευσης. Αυτή η αναγκαιότητα αναμόρφωσης προϋποθέτει σαφέστερο προσδιορισμό και επικέντρωση στην εναντίωση στις διακρίσεις και την καταπίεση. Μέσα από την ανάδειξη των προσεγγίσεων και των μέσων που αποσκοπούν στην ενδυνάμωση, την ανάπτυξη του τοπικού κοινωνικού κεφαλαίου και την ενίσχυση της συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας, η κοινωνική εργασία καλείται να εφαρμόσει αποτελεσματική διαχείριση των παρουσιαζόμενων προβλημάτων και να συμβάλει στην άρση του κοινωνικού αποκλεισμού, στην κοινωνική ένταξη και στην προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Υιοθετείται μία ολιστική οπτική που αντλεί από τη θεωρία της πολυπλοκότητας (complexity theory), την προσέγγιση ενάντια στις διακρίσεις και την καταπίεση (anti-oppressive), εμπλουτισμένη από μία πολιτισμικά ευαισθητοποιημένη (culturally sensitive and culturally competent) πρακτική, η οποία έχει ως στόχο την κοινωνική ένταξη και την ενδυνάμωση των κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων. Επιχειρείται η διάνθιση της συζήτησης και ο εμπλουτισμός των θεωρητικών προσεγγίσεων με την εμπειρία που προκύπτει από την πράξη, μέσα από μελέτες περιπτώσεων οι οποίες αφορούν σε στοχευμένες, πολυεπίπεδες και πολυσύνθετες διαμεθοδικές παρεμβάσεις σε πολυπολιτισμικές κοινότητες στη Θράκη και σε απομονωμένους και ιδιαίτερα υποβαθμισμένους μειονοτικούς οικισμούς. Το πολυπολιτισμικό παζλ της περιοχής, το οποίο συνθέτουν η μουσουλμανική μειονότητα, η μοναδική επίσημα αναγνωρισμένη με διεθνείς συνθήκες μειονότητα στη χώρα μας, οι κοινότητες παλιννοστούντων (επαναπατριζόμενων από τις Δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης), οι Ρομά (χριστιανοί και μουσουλμάνοι), παρουσιάζει μία ενδιαφέρουσα ιδιαιτερότητα. Οι παρεμβάσεις της κοινωνικής εργασίας σε μειονοτικές γειτονιές και στο πολυπολιτισμικό περιβάλλον της εκπαίδευσης εστιάζουν στη διερεύνηση αναγκών, την υποστήριξη γονέων και τον περιορισμό της διαρροής από την υποχρεωτική εκπαίδευση με τη διατήρηση της μαθητικής ιδιότητας στα παιδιά και τους εφήβους. Ταυτόχρονα οι παρεμβάσεις αυτές στοχεύουν στην καλλιέργεια και στην ανάπτυξη στους εν λόγω μαθητές του αισθήματος του «ανήκειν» στο σχολείο, μέσω της σύνδεσης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με τις οικογένειες και την τοπική κοινωνία. Το βιβλίο αποτελεί ένα «αναγνωριστικό» ταξίδι για τον αναγνώστη και φιλοδοξεί να τον παρακινήσει να διερευνήσει την πολυπλοκότητα, την αλληλεπίδραση και την αναγκαιότητα πολυεπίπεδων

παρεμβάσεων στο πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Διερευνά τις δυναμικές που αναπτύσσονται στο πλαίσιο των ιδιαίτερων προσεγγίσεων της κοινωνικής εργασίας και υπογραμμίζει τις δυνατότητες και τις αδυναμίες της. Αποτελείται από πέντε κεφάλαια: Το πρώτο επιχειρεί να διαμορφώσει το πλαίσιο της συζήτησης μέσα από την αποσαφήνιση του μεγάλου αριθμού όρων και εννοιών που έχουν χρησιμοποιηθεί ή χρησιμοποιούνται στο πεδίο αυτό. Η υιοθέτηση μιας κοινής γλώσσας και ορολογίας, όχι μόνο συμβάλλει στην κατανόηση και την αποσαφήνιση του πλαισίου, αλλά καθορίζει και το θεωρητικό και ιδεολογικό πρίσμα της προσέγγισης που ακολουθείται, καθώς και τον σχεδιασμό των δράσεων και των παρεμβάσεων. Το δεύτερο κεφάλαιο επιχειρεί βιβλιογραφική ανασκόπηση των θεωρητικών προσεγγίσεων, όπως αναπτύσσονται και διατυπώνονται εξελικτικά από τους μελετητές, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει και την τρέχουσα συζήτηση περί του «τέλους της πολυπολιτισμικής πολιτικής» καθώς και την έμφαση που δίνεται στην «κοινωνική ένταξη με την ταυτόχρονη όμως αναγνώριση της διαφορετικότητας» στα κράτη-μέλη της ΕΕ (McGhee, 2008). Σχολιάζονται, επίσης, κριτικά οι θεωρητικές προσεγγίσεις της κοινωνικής εργασίας με μειονοτικές και πολιτισμικά διαφέρουσες ομάδες, οι οποίες αναπτύχθηκαν σταδιακά στις ΗΠΑ, στη Βρετανία, και σε άλλες χώρες της ΕΕ, όπως αυτές της «αφομοίωσης», του «πολιτισμικού ελλείμματος», του «πολιτισμικού πλουραλισμού», του «αντιρατσισμού» και «της οπτικής των μαύρων επαγγελματιών», της «πολυπολιτισμικής», της «πολιτισμικά ευαισθητοποιημένης προσέγγισης» και της «πολιτιστικά επιδέξιας προσέγγισης» (culturally sensitive και culturally competent). Σκοπός είναι η ανάδειξη των αδυναμιών και των δυνατοτήτων των προσεγγίσεων αυτών και της αντανάκλασής τους στις τρέχουσες προσεγγίσεις, που διαμορφώνονται στον Ευρωπαϊκό χώρο και κατ επέκταση στην Ελλάδα. Η συζήτηση επικεντρώνεται στην παρουσίαση της ολιστικής προσέγγισης, που περιλαμβάνει πολυεπίπεδες και διαμεθοδικές παρεμβάσεις, οι οποίες διέπονται από τις αξίες της άσκησης της κοινωνικής εργασίας ενάντια στην καταπίεση και τις διακρίσεις, μέσα από πολιτισμικά ευαισθητοποιημένες (culturally sensitive) και «επιδέξιες» (culturally competent) πρακτικές. Η άρση του κοινωνικού αποκλεισμού προϋποθέτει μία ολιστική αντιμετώπιση των πολύπλοκων παραμέτρων που συνθέτουν το πρόβλημα και μία ρεαλιστική προσέγγιση, η οποία όμως αντλεί από τις ανθρωπιστικές αξίες για την υπεράσπιση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα επιχειρεί να κατανοήσει τις δομές που συντηρούν και αναπαράγουν τον κοινωνικό αποκλεισμό, ενώ επικεντρώνεται σε στοχευμένες παρεμβάσεις που αποσκοπούν στη σταδιακή αλλαγή των δομών και των δυναμικών που γεννούν και συντηρούν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην κοινωνική εργασία στην εκπαίδευση αναδεικνύοντας τη σημασία της για την πρόληψη και την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού, μέσα από τον περιορισμό της διαρροής από το σχολείο και τη στήριξη των μαθητών με χαμηλές επιδόσεις. Το σχολείο προσεγγίζεται ως ένα σύστημα το οποίο βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με την τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά που είναι συχνά αναγκαίο να συνδεθεί στενά μ αυτήν, έτσι ώστε να ενισχύεται στους μαθητές το αίσθημα του «ανήκειν» σ αυτό. Ιδιαίτερα όσοι μαθητές προέρχονται από πολιτισμικά διαφέρουσες ή μειονοτικές ομάδες και είναι κοινωνικά αποκλεισμένοι στην κοινότητα διαμονής τους, πολλές φορές εμφανίζονται απομονωμένοι και αποσυρμένοι, καθώς αισθάνονται ότι προέρχονται από μία «πολιτισμική ομάδα» ή μία «τοπική κοινωνία» που δεν σχετίζεται με το σχολείο και δεν είναι αποδεκτή από αυτό. Οι διαμεθοδικές προσεγγίσεις της κοινωνικής εργασίας που επιχειρούν την αναγκαία διασύνδεση των

υφιστάμενων υπηρεσιών, την αξιοποίηση των πόρων της τοπικής κοινωνίας, της κουλτούρας και των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων της κάθε ομάδας, συμβάλλουν στην αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων που αναπτύσσουν. Υπογραμμίζεται η σημασία της κοινωνικής εργασίας με ομάδες, που στοχεύει στη διερεύνηση των αναγκών, αλλά και στην ανάπτυξη προγραμμάτων πρόληψης και διαχείρισης των δυσκολιών μάθησης, ή/και διαταραχών συμπεριφοράς που προκύπτουν. Παρουσιάζονται οι διαφορετικοί τύποι ομάδων κοινωνικής εργασίας, όπως οι ομάδες συμβουλευτικής, δημιουργικής έκφρασης και εμψύχωσης, αυτογνωσίας και ενίσχυσης της αυτοεκτίμησης, αυτοβοήθειας και ενδυνάμωσης κ.ά. Συζητείται η σημασία τους για την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και του κινήτρου για μάθηση στα παιδιά και τους νέους που προέρχονται από ευάλωτες και κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες, στη διατήρηση της μαθητικής τους ιδιότητας και στη βελτίωση των επιδόσεών τους. Ιδιαίτερως σημαντική είναι η ανάδειξη της σημασίας της συνεργασίας με την οικογένεια και η παρέμβαση, είτε άμεσα σε καθεμία, είτε διαμέσου ομάδων γονέων. Η υποστήριξη των γυναικών στον γονεϊκό τους ρόλο, αλλά και η ενθάρρυνσή τους να ενταχθούν σε προγράμματα διά βίου μάθησης και ανάπτυξης επιχειρηματικών δράσεων, έχουν ως απώτερο στόχο να συμβάλουν στον περιορισμό των κοινωνικο-οικονομικών προβλημάτων που μαστίζουν τις κοινωνικά αποκλεισμένες αυτές ομάδες. Το τέταρτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στις μουσουλμανικές κοινότητες στην ΕΕ και στη χώρα μας και υπογραμμίζει την αναγκαιότητα της κοινωνικής ένταξης των πολιτισμικά διαφερόντων μαθητών στην εκπαίδευση. Επιχειρεί τη σκιαγράφηση του τοπίου των μουσουλμανικών κοινοτήτων στην ΕΕ, αναδεικνύοντας ομοιότητες και διαφορές που παρατηρούνται στα κράτη-μέλη της Ένωσης, και εστιάζει στην ανάδειξη της πολυπλοκότητας του πολυπολιτισμικού περιβάλλοντος στη Θράκη. Στο πλαίσιο αυτό αναδεικνύονται και συζητώνται πολιτικές που έχουν εφαρμοστεί στο πεδίο της εκπαίδευσης. Ειδικότερα σχολιάζονται και αναλύονται πολιτικές, όπως η διά νόμου εφαρμογή του υποχρεωτικού χαρακτήρα της προσχολικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα από το 2007-2008 και η θετική διάκριση διαμέσου της ποσόστωσης του 0,5% για την ένταξη μειονοτικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (Ν. 2341/2.10.1995), τα αποτελέσματα της οποίας φαίνεται να επηρεάζουν σημαντικά τη στάση της μειονότητας απέναντι σε όλες τις βαθμίδες του εκπαιδευτικού συστήματος. Υποστηρίζεται επίσης ότι ο θεσμός του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού και ιδιαίτερα μέσα από τη δικτύωση των ΚΕΣΥΠ με Πανεπιστημιακά Ιδρύματα, θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο για την ενθάρρυνση των μειονοτικών μαθητών να συνεχίσουν σπουδές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Η ανάπτυξη ευκαιριών εκπαίδευσης μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην πρόληψη και την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού της μειονότητας. Το πέμπτο κεφάλαιο επιχειρεί την παρουσίαση μελετών περίπτωσης παρεμβάσεων κοινωνικής εργασίας. Η επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται στο βιβλίο εμπλουτίζεται με επιλεγμένα παραδείγματα παρεμβάσεων στο πολυπολιτισμικό περιβάλλον της Θράκης. Ειδικότερα παρουσιάζονται παρεμβάσεις και συγκεκριμένα σε υποβαθμισμένους μειονοτικούς οικισμούς και πολυπολιτισμικούς δήμους, όπου η εστίαση αφορά στον περιορισμό της διαρροής από την εκπαίδευση, τη σύνδεση του σχολείου με την οικογένεια και την τοπική κοινωνία και την παρουσίαση δράσεων με ομάδες γυναικών σε μειονοτικούς οικισμούς. Αναδεικνύονται επίσης οι τρόποι διαμέσου των οποίων η χρήση της τέχνης και η ανάδειξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων

(βλ. μουσικά και θεατρικά δρώμενα στο πλαίσιο υποστήριξης μαθητών σε οικισμούς με ιδιαίτερα προβλήματα και Διαπολιτισμικό Φεστιβάλ Σαπών) μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία παρέμβασης της κοινωνικής εργασίας, με απώτερο στόχο την ενδυνάμωση των παιδιών, των νέων και της τοπικής κοινωνίας ευρύτερα, καθώς και την κοινωνική ένταξη των πολιτισμικά διαφερουσών ομάδων. Το βιβλίο τελειώνει με μερικές συμπερασματικές σκέψεις για τις σύγχρονες προοπτικές της κοινωνικής εργασίας καθώς και για τους προβληματισμούς ως προς τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς και τις θεωρητικές κατευθύνσεις που αναπτύσσονται στο πεδίο της εν λόγω επιστήμης. Οι κατευθύνσεις αυτές είναι συνήθως συμβατές με τις αρχές και το περιεχόμενο της κοινωνικής πολιτικής. Η δυναμική ωστόσο της κοινωνικής εργασίας και το πλεονέκτημα που έχει η αμεσότητα και η συστηματική επικοινωνία με τις ομάδες-στόχους, προσδίδει στους κοινωνικούς λειτουργούς μία πολύτιμη εμπειρία και μία σφαιρική εικόνα της μελετώμενης κατάστασης, η οποία αν αξιοποιηθεί μέσα από μία συστηματική συνεργασία με τους σχεδιαστές κοινωνικής πολιτικής, θα μπορούσε να συμβάλει πολλαπλασιαστικά σε στοχευμένα αποτελέσματα. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες 11 Εισαγωγή 13 Κεφάλαιο 1 Κοινωνική εργασία και πολυπολιτισμικότητα 1.1. Εισαγωγή 23 1.2. Πολυπολιτισμικότητα: Έννοιες και όροι 24 1.3. Ρατσισμός και αντιρατσισμός 28 1.4. Κοινωνικός αποκλεισμός και κοινωνική ένταξη 30 1.5. Ταυτότητα-Ετερότητα: «Εμείς» και οι «άλλοι» 38 1.6. Η έννοια της κουλτούρας μέσα από την οπτική της πολυπολιτισμικότητας και του αντιρατσισμού 43 1.7. Μία πολυπολιτισμική οπτική για την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης 44 1.8. Στερεότυπα και προκαταλήψεις 46 1.9. Συμπεράσματα 48 Κεφάλαιο 2 Προσεγγίσεις της κοινωνικής εργασίας σε πολυπολιτισμικό περιβάλλον: Μία βιβλιογραφική ανασκόπηση 2.1. Εισαγωγή 49 2.2. Κοινωνική εργασία και πολυπλοκότητα 51 2.3. Κοινωνική εργασία και ενδυνάμωση 54

2.4. Κοινωνική εργασία με μετανάστες και μειονοτικές ομάδες: Μία εξελικτική πορεία 55 Α. Αφομοίωση και πολιτισμικό έλλειμμαανάπτυξη εσωτερικών δικτύων αλληλοϋποστήριξης 57 Β. Επιπολιτισμός 59 Γ. Προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης 60 Δ. Πολυπολιτισμική προσέγγιση 63 Ε. Πολιτισμική επιδεξιότητα 64 2.5. Η ιστορική εξέλιξη και η ταξινόμηση των παρεμβάσεων της κοινωνικής εργασίας με μετανάστες στη Βρετανία 65 2.6. Αντιρατσισμός και κοινωνική εργασία 80 2.7. Συμπεράσματα 85 Κεφάλαιο 3 Πολυπολιτισμικότητα και κοινωνική εργασία στην εκπαίδευση 3.1. Εισαγωγή 87 3.2. Οι εφαρμογές της θεωρίας της πολυπλοκότητας στην κοινωνική εργασία στην εκπαίδευση 88 3.3. Η κοινωνική εργασία στην εκπαίδευση 93 3.4. Πρόληψη και αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού μέσα από τη γεφύρωση σχολείου, οικογένειας και κοινότητας 102 3.5. Συμπεράσματα 104 Κεφάλαιο 4 Διαφορετικότητα και κοινωνική ένταξη στην εκπαίδευση 4.1. Εισαγωγή 107 4.2. Μουσουλμανικές κοινότητες στην ΕΕ 108 4.3. Η εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων στην ΕΕ 112 4.4. Η μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη 116 4.5. Δυσκολίες και ευκαιρίες για την εκπαίδευση της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη 118 Κεφάλαιο 5 Κοινωνική εργασία στην εκπαίδευση και την κοινότητα: Μελέτες περίπτωσης 5.1. Εισαγωγή 125 5.2. Ανοίγοντας τον δρόμο για το σχολείο μέσα από μία επιτόπια ολιστική προσέγγιση κοινωνικής εργασίας 128 5.3. Εμπόδια και δυσκολίες 132 5.4. Ομάδες παιδαγωγικών δραστηριοτήτων στο ΚΕΣΠΕΜ και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στους οικισμούς 137 5.5. Εργαστήριο «Ήχος και Εικόνα» 139 5.6. Παραδείγματα ομαδικών παρεμβάσεων κοινωνικής εργασίας με γονείς σ ένα

μειονοτικό οικισμό στη Θράκη 140 5.7. Συνδέοντας το σχολείο με την τοπική κοινωνία: Ο θεσμός του Διαπολιτισμικού Φεστιβάλ Σαπών 145 Αντί συμπεράσματος 147 Βιβλιογραφία 151