Ο σοφιστής Πρωταγόρας ως παιδαγωγός

Ο σοφιστής Πρωταγόρας ως παιδαγωγός Αθανάσιος Δ. Σαπουνάς, Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε. Περίληψη Στην εργασία αυτή επιχειρείται μία παρουσίαση των παιδαγωγικών αντιλήψεων του σοφιστή Πρωταγόρα. Αρχικά πραγματοποιείται ένας εννοιολογικός προσδιορισμός του όρου σοφιστής και γίνεται αναφορά στη ζωή και στο έργο του Πρωταγόρα. Στη συνέχεια πραγματοποιείται μια ανάλυση του σκοπού και της δύναμης της αγωγής, όπου ο σοφιστής αναφέρει ότι η διδασκαλία του αποβλέπει στη δημιουργία καλών πολιτών και ανατρέπει την αντίληψη ότι η αρετή είναι προνόμιο της αριστοκρατίας. Ακολουθεί μία παρουσίαση των παραγόντων της αγωγής που κατά το σοφιστή είναι οι γονείς, η τροφός, οι παιδαγωγοί, οι δάσκαλοι, οι κιθαριστές, οι παιδοτρίβες και η πόλη. Στο τέλος παρουσιάζονται τα μέσα αγωγής, όπως είναι η μάθηση, η διδασκαλία, οι ποινές, οι συμβουλές και γίνεται αναφορά σε άλλα παιδαγωγικά μέσα όπως στην εποπτεία, το μύθο και τη γνώση ποιημάτων μεγάλων ποιητών. Summary In this paper, is attempted a presentation of the pedagogic perceptions of the sophist Protagoras. In the first part, there is a conceptual determination of the term sophist and the life and the work of Protagoras is reported. Then, there is an analysis of the aim and the force of education, where the sophist mentions that his teaching has as aim to create good citizens and he reverses the perception that the virtue is a privilege of aristocracy. It follows a presentation of the factors of education which according to the sophist are the parents, the pedagogues, the school teachers, the guitarists, those who are responsible for their education and the city. In the end, the means of education are presented, such as the learning, the teaching, the punishment, the advices and there are also reported other pedagogic means as the monitoring, the fable and the knowledge of poems of important poets. Εισαγωγή Η λέξη σοφιστής παράγεται από το ρήμα σοφίζω (=κάνω κάποιον σοφό, εκπαιδεύω, διδάσκω) και σημαίνει αυτόν που γνωρίζει καλά τη σοφία ή την τέχνη του, όπως επίσης και εκείνον που είναι επιδέξιος στα πράγματα αυτής της ζωής 1, και γενικά, ενεργεί. Άξιο ιδιαίτερης 1 Βλ. H.Liddell - R.Scott, Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, μετ. Α. Κωνσταντινίδης, τομ. 4 ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, εν Αθήναις 1907, σ. 95 και 96. Βλ. επίσης Ν. Ανδριώτη, Ετυμολογικό Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, έκδ. 2 η, εκδ. 141

αναφοράς είναι το γεγονός ότι ως τον 5 ο αιώνα π.χ. οι όροι σοφός και σοφιστής ήταν συνώνυμοι. «Είναι πιθανόν ότι θεωρούνταν αυτονόητο πως ο σοφιστής ήταν δάσκαλος. Αυτό συμφωνεί με το γεγονός ότι ο όρος αυτός αποδιδόταν συχνά σε ποιητές, γιατί στα μάτια των Ελλήνων οι πρακτικές συμβουλές και η ηθική καθοδήγηση αποτελούσαν το κύριο έργο ενός ποιητή» 2. Η ίδια λέξη που ως τα μέσα του 5 ου αιώνα π.χ. σήμαινε το δάσκαλο της σοφίας, 3 δεν είχε καμιά προσβλητική σημασία και ως σοφιστές είχαν κατά καιρούς αποκληθεί οι επτά σοφοί της αρχαίας Ελλάδας, ο Σόλωνας, ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας. Από τα μέσα του 5 ου αιώνα π.χ. και έπειτα, ο όρος σοφιστής αποκτά μία αρνητική σημασία και χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τους γνωστούς σοφιστές του 5 ου και 4 ου αιώνα π.x. 4. Οι σοφιστές του 5 ου και 4 ου αιώνα π.χ. κατέχουν μία σημαντική θέση στην ιστορία της φιλοσοφίας και των επιστημών, διότι έστρεψαν το ενδιαφέρον της επιστημονικής έρευνας από το κοσμοθεωρητικό ζήτημα στα προβλήματα και τις ανάγκες του ανθρώπου και ταυτόχρονα έγιναν οι εισηγητές του υποκειμενισμού και του πραγματισμού. Συνέβαλαν ακόμη στην ανάπτυξη της φιλολογίας, της γραμματικής και στην προαγωγή της ρητορικής. Στη χορεία των σοφών εκείνων ανδρών της ελληνικής αρχαιότητας εξέχουσα θέση κατέχει η προσωπικότητα του Αβδηρίτη σοφιστή Πρωταγόρα, ο οποίος απεκλήθη «Σοφία» 5. Α. Βίος και έργο του Πρωταγόρα Ο Πρωταγόρας γεννήθηκε γύρω στo 485 π.χ στα Άβδηρα της Θράκης. Σύμφωνα με το Διογένη το Λαέρτιο, ο πατέρας του Πρωταγόρα ονομαζόταν Μαίανδρος ή κατ άλλους Αρτέμων 6.Ήταν πλούσιος και φιλοξένησε στο σπίτι του τον Πέρση βασιλιά Ξέρξη κατά την εκστρατεία του στην Ελλάδα. Λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι ο Ξέρξης συνοδευόταν από μάγους, ο Πρωταγόρας μπόρεσε κατά το χρόνο της παραμονής του Ξέρξη στο σπίτι του να ακούσει τις διδασκαλίες των σοφών εκείνων Περσών και μάλιστα με την άδεια του Πέρση βασιλιά 7. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη, 1971, σ. 335. 2 W.K.C. Cuthrie, Οι Σοφιστές, μτφρ. Δ. Τσεκουράκη, γ ανατύπωση, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003, σ. 48. 3 Βλ. G. Kerferd, Η σοφιστική κίνηση, μτφρ. Παν. Φαναρά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σ.43. 4 Βλ. W. Guthrie, Οι Έλληνες φιλόσοφοι από το Θαλή ως τον Αριστοτέλη, μτφρ. Αντ. Σακελλαρίου, έκδ. 2 η, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1988, σ. 70. 5 Βλ. Η. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, Πρωταγόρας, ΙΙ Α1. 6 Βλ. ό.π. Ι Ι Α1. 7 Βλ. ό.π. Ι Ι Α2. 142

Ο Πρωταγόρας γνωρίστηκε με το συμπολίτη του Δημόκριτο, ο οποίος ήταν μικρότερος σε ηλικία απ αυτόν και τον θαύμαζε για την οξύτητα του πνεύματός του. Αναφέρουν, ότι ο Πρωταγόρας ασκούσε το επάγγελμα του αχθοφόρου και είχε εφεύρει την «τύλη», δηλαδή το σάγμα, το οποίο φέρουν οι αχθοφόροι για να διευκολύνονται κατά τη μεταφορά των βαριών αντικειμένων 8. Ακολούθησε σε νεαρή ακόμη ηλικία το επάγγελμα του σοφιστή και περιφερόταν στις διάφορες πόλεις της Ελλάδας διδάσκοντας. Στις περιοδείες του αυτές γνωρίστηκε με τον Περικλή και τον κύκλο του. Ο μεγάλος Αθηναίος πολιτικός τού ανέθεσε να γράψει τους νόμους για την πανελλήνια αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία. Απόκτησε από τη διδασκαλία του τεράστια περιουσία, η οποία όπως αναφέρει ο Πλάτωνας, 9 ήταν πολλαπλάσια από αυτήν του Φειδία. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, πνίγηκε σε ναυάγιο, προσπαθώντας να φύγει στη Σικελία, ύστερα από μία καταδίκη του στην Αθήνα για ασέβεια και αφού προηγουμένως είχαν καεί τα συγγράμματά του 10. Για το θάνατό του ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης κατηγορεί τους Αθηναίους στην τραγωδία του Παλαμήδης λέγοντας: «Ἐκάνετ, ἐκάνετε τον πάνσοφον, ὦ Δαναοί, τάν οὐδέν ἀλγύνουσαν ἀηδόνα μουσᾶν» 11. Η επίδραση την οποία άσκησε ο Πρωταγόρας στους συγχρόνους του με τις διδασκαλίες και τα συγγράμματά του υπήρξε μεγάλη. Είναι φανερή στα έργα των τραγικών ποιητών, του Ηροδότου, του Ισοκράτη και του Πλάτωνα, ο οποίος στα διάφορα έργα του, όπως στον Πρωταγόρα, στο Θεαίτητο, στον Ευθύδημο και στην Πολιτεία συζητά, ελέγχει και αντικρούει τις αντιλήψεις του Πρωταγόρα 12. Ο Πλάτωνας φαίνεται να εκτιμά ιδιαίτερα την προσωπικότητα του σοφιστή. Για το γεγονός αυτό υπάρχει μία αξιόλογη πληροφορία προερχόμενη από τον Αριστόξενο: «Πολιτείαν Ἀριστόξενός φησι πᾶσαν σχεδόν ἐν τοῖς Πρωταγόρου γεγράφθαι Ἀντιλογικοῖς» 13. Αξιοσημείωτες είναι και οι γραμματικές έρευνες του Πρωταγόρα. Ο σοφιστής εισήγαγε τη διαίρεση των ονομάτων σε γένη (άρρενα, θήλεα και σκεύη) 14, διέκρινε τις εγκλίσεις των ρημάτων τις οποίες ονόμαζε, «πυθμένας λόγων» 15 και ασχολήθηκε με τη σύνταξη διαφόρων 8 Βλ. ό.π. 9 Βλ. Πλάτωνος, Μένων 91d. Πρβλ. του ιδίου, Πρωταγόρας 313c 10 Βλ. Κ.Δ. Γεωργούλη «Πρωταγόρας», στο Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλίου», έκδ.της Εγκυκλοπαιδικής Επιθεωρήσεως «Ήλιος», Αθήνα χ.χ.,σ. 458. 11 Παλαμήδης,588 12 Βλ. ό.π. 459. 13 Η. Diels, ό.π., ΙΙ Β5. 14 Ο Αριστοτέλης αναφέρει σχετικά: «Ὡς Πρωταγόρας τα γένη τῶν ὀνομάτων διῄρει, ἂρρενα και θήλεα καὶ σκεύη δεῖ γάρ ἀποδιδόναι ταῦτα ἀρθῶς» (Ρητορική 1407 Β 7). 15 Η. Diels, ό.π., ΙΙ Α1. 143

γραμματικών κανόνων. Υπήρξε επίσης και ο εισηγητής της «φιλολογικής κριτικής» 16.Αξιοσημείωτες είναι οι παρατηρήσεις του στην 21 η ραψωδία της Ιλιάδας 17. Από τα έργα του διασώθηκαν μόνο οι τίτλοι ορισμένων από αυτά κι ελάχιστα αποσπάσματα. Αναφορικά με τις φιλοσοφικές του απόψεις, ο Πρωταγόρας υποστηρίζει,πως ο άνθρωπος είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα: «πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἂνθρωπος, τῶν μ έν ὂντων ὡς ἒστιν, τῶν δε οὐκ ὂντων ὡς οὐκ ἒστιν» 18. Δεν εννοεί όμως τον άνθρωπο ως γένος, αλλά ως συγκεκριμένο πρόσωπο. Δηλαδή, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα δεν υπάρχει μία γενική, αντικειμενική, καθολική αλήθεια, αλλά υπάρχουν τόσες αλήθειες όσοι και οι συγκεκριμένοι άνθρωποι. Ο σοφιστής είναι της άποψης πως η γνώση είναι ό,τι φαίνεται κάθε φορά. Ξεκίνησε από τα αισθήματα και ισχυρίστηκε πως αυτό ισχύει και για τις παραστάσεις και τις κρίσεις του ανθρώπου. Δηλαδή, το αντικείμενο της γνώσης, το είναι, δεν είναι ένα και σταθερό, αλλά πολλά και απειρόμορφα. Γενικά μπορούμε να πούμε, πως ο Πρωταγόρας έμεινε στο χώρο των αισθήσεων και δεν προχώρησε στο χώρο της νόησης. Ξεκίνησε από την άποψη του Ηράκλειτου για τη γενική μεταβλητότητα και είχε τη γνώμη πως όλα τα πράγματα υπόκεινται σε συνεχή μεταβολή. Δεν εισχώρησε πολύ στο πνεύμα εκείνου, γιατί τότε θα διαπίστωνε πως η αδιάκοπη ροή που δίδασκε ο φιλόσοφος είχε ένα σταθερό σημείο, το λόγο 19. Για τη στάση του Πρωταγόρα απέναντι στο φαινόμενο της θρησκείας, γνωρίζουμε πως πίστευε ότι αυτό είναι θέμα καθαρά ανθρώπινο και προσωπικό: «Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά μας εμποδίζουν να μάθουμε για αυτούς: το γεγονός ότι είναι αόρατοι 20 και ο σύντομος βίος του ανθρώπου». Β. Παιδαγωγικές αντιλήψεις του Πρωταγόρα Πέρα από τις φιλοσοφικές ενασχολήσεις του ο Πρωταγόρας ασχολήθηκε με πολλά και σημαντικά παιδαγωγικά θέματα. Στη συνέχεια θα δούμε τις απόψεις του σχετικά με τα ζητήματα αυτά. I. Σκοπός της αγωγής Η παιδεία την οποία παρείχε στους νέους ο Πρωταγόρας αποσκοπούσε στην πολιτική αρετή, την τέχνη δηλαδή να διαχειρίζονται με επιτυχία τις ιδιωτικές τους υποθέσεις και με δεξιοτεχνία τα προβλήματα τα οποία σχετίζονται με τη δημόσια ζωή της πόλης. «Τὸ δὲ 16 Κ.Δ. Γεωργούλη, ό.π., σ. 459. 17 Βλ. W. K.C. Guthrie, Οι Σοφιστές, ό.π., σ. 328. 18 Η. Diels, ό.π., ΙΙ Β1. 19 Βλ. Θ.Γ. Παππά, Προσεγγίσεις στην αρχαία, ελληνική παιδεία. Από τον Όμηρο ως τον Ισοκράτη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007, σ. 246-247. 20 Η. Diels, ό.π., ΙΙ Β4. 144

μάθημά ἐστιν εὐβουλία περί τε τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τήν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καὶ περί τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν» 21. Πέρα από την πολιτική αρετή ο Πρωταγόρας δίνει την υπόσχεση ότι προετοιμάζει «ἂνδρας ἀγαθούς πολίτας» 22. Αγαθός πολίτης είναι ο πολίτης εκείνος ο οποίος αποδέχεται τόσο τους θεσπισμένους νόμους της Πολιτείας όσο και τους άγραφους ή τα ήθη και έθιμα του λαού. Αυτή η γνώση και η αποδοχή του θετικού και φυσικού δικαίου, σε συνάρτηση με το ηθικό αίσθημα της αιδούς, που ο καθένας φέρει μέσα του από τη στιγμή της γέννησής του, διασφαλίζουν την ύπαρξη της Πολιτείας αλλά και την ευημερία των πολιτών της. Οι απόψεις του Πρωταγόρα για το σκοπό της αγωγής διαφέρουν από αυτές των άλλων σοφιστών. Εκείνοι κηρύττουν την επιδίωξη του ωφέλιμου και διδάσκουν ειδικές τεχνικές γνώσεις, όπως αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Διαπιστώνοντας ο ίδιος τη διαφορά του από τους άλλους σοφιστές, αν και διακήρυττε ότι ήταν σοφιστής, αποκαλούσε τον εαυτό του «παιδεύσεως και αρετής διδάσκαλον» πράγμα το οποίο αναγνώριζε και ο Σωκράτης. Η μάθηση κοντά στον Πρωταγόρα γινόταν «ἐπὶ παιδείᾳ» 24, αποσκοπούσε δηλαδή στη συνολική καλλιέργεια του πνεύματος και στην αγωγή της ψυχής του νέου. II. Δύναμη της αγωγής Ο Πρωταγόρας δίνει πολύ μεγάλη σημασία και σπουδαιότητα στη δύναμη και την αξία της αγωγής. Υποστήριζε, όπως και οι άλλοι σοφιστές, ότι μέσω της διδασκαλίας μπορεί κάποιος, ασχέτως καταγωγής, να καταστεί ικανός να πάρει μέρος ακόμη και στη διακυβέρνηση της χώρας. Λαμβάνοντας υπόψη τη θέση αυτή, εκφράζει την άποψη ότι η αρετή δεν είναι κληρονομική, αλλά είναι αποτέλεσμα επιμέλειας και διδασκαλίας, πείθοντας με τον τρόπον αυτό τον δήθεν απορούντα Σωκράτη: «τοσαύτης οὗν της ἐπιμ ελείας οὒσης περ ί ἀρετῆς ἰδίᾳ καί δημοσίᾳ, θαυμάζεις, ὧ Σώκρατες, καί ἀπορεῖς, εἰ διδακτόν ἐστιν ἀρετή; ἀλλ οὐ χρή θαυμάζειν, ἀλλά πολύ μᾶλλον, εἰ μή διδακτόν» 25. Ο Πρωταγόρας εκτός από τη δύναμη της αγωγής δεν παραγνωρίζει και το ρόλο της κληρονομικότητας: «φύσεως καὶ ἀσκήσεως διδασκαλία 26 δεῖται». Για να έχει επιτυχημένο αποτέλεσμα κάθε παιδευτική ενέργεια, πρέπει να συνεπικουρείται και από τη φύση, δηλαδή την καταγωγή και τις κληρονομικές προδιαθέσεις. Η πρωταρχική σημασία του παράγοντα «φύσις» τυγχάνει γενικής αναγνώρισης από όλους τους σοφούς της 21 Πλάτωνος, Πρωταγόρας 318e5 319a2 22 Ό.π., 319a4 319a5 23 Ό.π., 349a3 24 Ό.π., 312b2-5 25 Ό.π., 326 e 26 Η. Diels, ό.π. ΙΙΒ3 23, 145

ελληνικής αρχαιότητας που ασχολήθηκαν με παιδαγωγικά θέματα. Πιο εμφανής καθίσταται στους Αριστοτέλη 27 και Πλούταρχο, 28 οι οποίοι θεωρούν τη φύση ως την πρώτη από τις τρεις προϋποθέσεις που συμβάλλουν στην απόκτηση της αρετής. Η αντίληψη του Πρωταγόρα για την αρετή συμπίπτει με την άποψη ότι αυτή είναι γνώση. Αυτό συνάγεται από τη συμφωνία των δύο σοφών που διαλέγονται στο σχετικό πλατωνικό διάλογο και από τη χρήση που κάνει ο σοφιστής στον όρο «εὐβουλία», ο οποίος σημαίνει «ορθή σκέψη» και κατ ακολουθία «ορθή γνώση». Συνεπώς, επιτυχημένα 29 χαρακτηρίζεται ο Πρωταγόρας ως «σοφός aνήρ» και «ἰατρός ἀμaθίας» 30 από το Σωκράτη. Η γνώση, η ευβουλία του Πρωταγόρα, δεν είναι κάτι το παθητικό, αλλά αποτελεί ενεργητική ορμή, η οποία διέπει και καθοδηγεί το άτομο στην προσωπική του ζωή και την πολιτική του δράση. Για να καταστεί κάποιος επιδέξιος σε οποιαδήποτε τέχνη και να ενεργεί αποτελεσματικά, χρειάζεται να μελετήσει καλά την τέχνη. Και αντίθετα, κάθε τέχνη και πλήρης γνώση είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την αντίστοιχη δεξιότητα. Διότι «μηδέν εἶναι μήτε τέχνην ἂνευ μελέτης μήτε μελέτην ἂνευ τέχνης» 31. Με τον τρόπο αυτό τονίζεται η αξία της σύνδεσης θεωρίας και πράξης, η οποία αποβαίνει ενεργό βίωμα. Για την απόκτηση της γνώσης πρέπει ο σπόρος αυτής να κατατεθεί στην ψυχή του ανθρώπου. Έτσι, το έργο του παιδαγωγού παραλληλίζεται με εκείνο του γεωργού, όπου γνώση και πράξη συμβαδίζουν. Όπως ο σπόρος ο οποίος μπαίνει βαθιά στο χώμα αποδίδει πλούσιο καρπό, έτσι και η γνώση η οποία ριζώνει βαθιά στη ψυχή του ανθρώπου αποβαίνει δραστικό κίνητρο ζωής 32. Επομένως από αυτά και μόνο ο Πρωταγόρας μπορεί να χαρακτηρισθεί ως πρόδρομος και «ευρετής» 33 βασικών ψυχολογικών αρχών, πάνω στις οποίες στηρίζεται η διδακτική μεθοδολογία. III. Παράγοντες της αγωγής Παράγοντες της αγωγής κατά τον Πρωταγόρα είναι οι γονείς, η τροφός, ο παιδαγωγός, οι δάσκαλοι, οι κιθαριστές, οι παιδοτρίβες και η πόλη. Η διδασκαλία αρχίζει από την πολύ μικρή ηλικία, από τη στιγμή 27 «Ἀλλά μήν ἀγαθοί γε και σπουδαῖοι γίνονται διά τριῶν, τα δέ τρία δε ταῦτά ἐστι φύσις, ἒθος, λόγος.»( Πολιτικά, Η.13,1332 α32-β5) 28 «Καθόλου μέν εἰπεῖν, ὃ κατά τῶν τεχνῶν καί τῶν ἐπιστημῶν λέγειν εἰώθαμεν, ταὐτό καί κατά ῆς τ ἀρετῆς φατέον ἐστίν, ὡς εἰς τήν παντελή δικαιοπραγίαν τρία ῖ δε συνδραμεῖν, φύσιν και λόγον καί ἒθος».( Περί παίδων ἀγωγῆς, κεφ. 4 ) 29 Πλάτωνος, Πρωταγόρας, 341b 30 Ό.π., 357e 31 H. Diels, ό.π., ΙΙ.Β 10. 32 Πρβλ. Πλουτάρχου, Περί παίδων αγωγής, κεφ. 4. 33 «Τὰ δὲ αὐτὸν έξηυρηκέναι»( Πλάτωνος, Πρωταγόρας. 320b7) 146

κατά την οποία το παιδί αρχίζει να καταλαβαίνει. Στην αρχή μέσα στην οικογένεια μαθαίνει τι είναι δίκαιο, άδικο, ωραίο, άσχημο, όσιο, ανόσιο. Ακόμη τα παιδιά διδάσκονται τι πρέπει να πράττουν ή να αποφεύγουν 34. Μετά τους γονείς και την τροφό έρχεται ο παιδαγωγός, που ήταν συνήθως δούλος και οδηγούσε το παιδί στο σπίτι του δασκάλου (του γραμματιστή) και βοηθούσε ταυτόχρονα το παιδί να μάθει καλύτερα τα μαθήματά του. Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας αναφερόμενος στους δασκάλους τονίζει ότι μεγαλύτερη βαρύτητα δίνουν όχι στα γράμματα, αλλά στην «ευκοσμία των παίδων», δηλαδή στην αρετή. Αυτό παρουσιάζεται ως απαίτηση των γονέων, ενώ οι ίδιοι οι δάσκαλοι ενδιαφέρονται και για τα δύο, δηλαδή για τα γράμματα και για την ηθική διαπαιδαγώγηση των 35 νεαρών Αθηναίων. Εκτός από τους γονείς, την τροφό, τον παιδαγωγό και το δάσκαλο, άλλο πρόσωπο που εμπλέκεται στην παιδευτική διαδικασία είναι ο κιθαριστής. Κατά τον Πρωταγόρα οι κιθαριστές φροντίζουν περισσότερο για τη σωφροσύνη και «όπως ἂν οἱ νέοι μηδέν κακουργῶσιν». Επιπλέον, όταν μάθουν να παίζουν λύρα, τους διδάσκουν τα ποιήματα άλλων δόκιμων ποιητών και τους υποχρεώνουν να τα μεταφέρουν στη λύρα και κάνουν ώστε οι ρυθμοί και οι αρμονίες να συμφιλιωθούν με τις ψυχές των παιδιών. Και όλα αυτά, για να καταστούν οι νέοι πιο ήρεμοι και να 36 αποδειχθούν χρήσιμοι στους λόγους και στα έργα. Μετά τους γονείς, την τροφό, τον παιδαγωγό, τους δασκάλους, και τους κιθαριστές έρχεται ο παιδατρίβης, που αναλαμβάνει την επιμέλεια και την άσκηση των σωμάτων. Δίπλα στη «χρηστή διάνοια» χρειάζεται και «βελτίω σώματα», για να υπηρετούν την πρώτη. Βασικός λόγος επιβολής άσκησης των σωμάτων είναι κυρίως το γεγονός του πολέμου 37 και η ανάγκη αντιμετώπισης των εχθρών. Την αγωγή επισφραγίζει η πολιτεία με του νόμους που αναγκάζει όλους τους πολίτες να μαθαίνουν να ζουν σύμφωνα με αυτούς. Με τους νόμους και τις ποινές, στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία οι πολίτες τους παραβιάζουν, η πολιτεία διδάσκει την αρετή IV. Μέσα αγωγής Για την επίτευξη των σκοπών της αγωγής, δηλαδή για τη δημιουργία «ἀγαθῶν ἀνδρῶν» και ειδικότερα για την απόκτηση των χαρακτηριστικών εκείνων γνωρισμάτων τους, τα οποία δεν προέρχονται από τη φύση ή την τύχη, οι άνθρωποι επινόησαν διάφορους τρόπους και 34 Βλ. Πλάτωνος, Πρωταγόρας. 325c 6-325d5 35 Βλ. ό.π., 325d 8-325ε3 36 Βλ. ό.π., 326a3-326b4 37 Bλ. ό.π., 326b 5 326c3 38 Bλ. ό.π., 326c6 326 e2. 38. 147

μέσα. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι η επιμέλεια, η άσκηση και η διδασκαλία. Αυτά συνεπικουρούν οι «θυμοί», οι σωφρονιστικές τιμωρίες και οι νουθεσίες : «ὃσα δέ ἐξ ἐπιμελείας καί ἀσκήσεως καί διδαχῆς οἲονται γίγνεσθαι ἀγαθά ἀνθρώποις ἐάν τις ταῦτα μη ἒχ ῃ, ἀλλά τἀναντία τούτων κακά, ἐπί τούτοις που οἳ τε θυμοί γίγνονται και αἱ κολάσεις καί αἱ νουθετήσεις» 39. Ο Πρωταγόρας δίνει πολύ μεγάλη σημασία και σπουδαιότητα στην άσκηση, τονίζει την αποτελεσματικότητά της και την ανάγκη χρησιμοποίησής της, όπως φαίνεται από το παραπάνω παράθεμα. Η μάθηση δεν τελειώνει με τη λήξη της σχολικής εκπαίδευσης, αλλά επειδή είναι ένα από τα μονιμότερα μέσα αγωγής εξακολουθεί και στον υπόλοιπο βίο και μάλιστα σε όλη τη διάρκειά του, με την παρακολούθηση και στη συνέχεια με την ενεργό συμμετοχή στην πολιτική ζωή. Επίσης, αξιόλογα παιδαγωγικά μέσα είναι η εποπτεία, ο μύθος και η γνώση ποιημάτων μεγάλων ποιητών. Η εποπτεία είναι ένα από τα σημαντικότερα μεθοδολογικά στοιχεία της διδασκαλίας. Η τελευταία καθίσταται πιο αποτελεσματική όταν χρησιμοποιεί την εποπτεία μαζί με 40 το λόγο: «διδάσκοντες και ἐνδεικνύμενοι». Χρειάζεται λοιπόν ταυτόχρονα με τη θεωρητική διδασκαλία και εποπτεία πράξεων και αντικειμένων. Η εποπτική διδασκαλία, η οποία ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα του Νέου Σχολείου αποτελούσε, όπως βλέπουμε, σημαντική μεθοδική αρχή, την οποία είχαν υπόψη τους όλοι οι παράγοντες της αγωγής, όπως οι γονείς, οι τροφοί, οι δάσκαλοι, οι κιθαριστές, οι παιδοτρίβες και η πόλη. Οι απόψεις του Πρωταγόρα σχετικά με το μύθο και την αξία του ως διδακτικού μέσου συμφωνούν με αυτές του Πλάτωνα, ο οποίος ανήγαγε το μύθο σε σημαντικό μέσο έκφρασης βαθύτατων φιλοσοφικών εννοιών. Και ο σοφιστής χρησιμοποιεί το φιλοσοφικό μύθο, όχι όμως όπως ο Πλάτωνας. Φαίνεται, ότι ο τελευταίος επηρεάστηκε πολύ στη χρησιμοποίηση του μύθου από τον Πρωταγόρα, λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος, ότι και ο αναφερόμενος στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο 41 μύθος ελήφθη από το έργο του Πρωταγόρα «περί τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως». Σε αυτό το διάλογο ακόμη ο σοφιστής αποτεινόμενος προς το Σωκράτη ερωτά: «ἀλλά πότερον ὑμῖν, ὡς πρεσβύτερος νεωτέροις μῦθον λέγων ἐπιδείξω ἢ λόγῳ διεξέλθω;» 42. Εκείνος δε προτιμά το μύθο, 39 Ό.π., 323d 7 323 e2. 40 Ό.π., 325 d 2-3. 41 Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλου, Πλάτωνος. Πρωταγόρας, Εισαγωγή Κείμενο-Μετάφραση Ερμηνευτικά σχόλια, 4 η έκδ., εκδ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Θεσσαλονίκη 1992 σ.31 42 Πλάτωνος Πρωταγόρας, 320c 2-4. 148

γιατί είναι πιο ευχάριστος 43. Από αυτό συνάγεται ότι ο μύθος είναι η πιο ευχάριστη διδακτική μορφή, η οποία έχει παραστατικότητα και χάρη καθιστώντας εύληπτο το νόημα του λόγου 44. Επίσης, η γνώση ποιημάτων μεγάλων ποιητών είναι σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της αληθινής παιδείας, η οποία αποτελεί αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό γνώρισμα του 45 πεπαιδευμένου ανθρώπου. Τα ποιήματα σημαντικών ποιητών έχουν τεράστια μορφωτική δύναμη. Μέσα στα ποιήματα αυτά βρίσκει κάποιος αξιοσημείωτες συμβουλές και ένα πλήθος από διηγήσεις, επαίνους και ύμνους για τη συμπεριφορά και δράση ενάρετων ανθρώπων του παλιού καιρού, «ἳνα ο παῖς ζηλῶν μιμῆται καί ὀρέγηται τοιοῦτος γενέσθαι» Συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι σοφιστές εκφράζουν την πρώτη ευρεία παιδαγωγική κίνηση της αρχαιότητας. Οι αντιλήψεις τους προσέδωσαν νέα κατεύθυνση στη φιλοσοφία και την αγωγή. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας των σοφιστών εκτός από αρνητικά στοιχεία, όπως είναι η σχετικοκρατία, ο υποκειμενισμός, ο ωφελιμισμός και άλλα, περιέχει και θετικές απόψεις. Οι σοφιστές ανέτρεψαν την παγιωμένη αντίληψη ότι η αρετή είναι προνόμιο της αριστοκρατικής τάξης και πέτυχαν με τον τρόπο αυτό τη δημοκρατικοποίηση της αγωγής. Ήταν μεγάλη η πίστη τους στη δύναμη της αγωγής. Υποστήριζαν ότι με την αγωγή είναι δυνατό να υπάρξει θετικό έργο ακόμη και στις πιο δύσκολες περιπτώσεις διαπαιδαγώγησης. Οι σοφιστές δεξιοτέχνες στο να εμφανίζουν τον «ήττονα λόγον κρείτονα» έχουν πολλά να προσφέρουν στην έρευνα τόσο των θεωρητικών όσο και των πρακτικών θεμάτων της παιδαγωγικής και μάλιστα της διδακτικής μεθοδολογίας. Γιατί αυτοί ήταν εκτός των άλλων και άριστοι δάσκαλοι, τουλάχιστον από απόψεως δεξιοτεχνίας,ανάμεσα δε στους πρώτους από αυτούς και μαζί με τον Ιππία τον Ηλείο, το Γοργία και τον Πρόδικο τον Κείο συγκαταλέγεται και ο Πρωταγόρας. Από τη σύντομη ανάλυση των σημαντικότερων παιδαγωγικών και διδακτικών απόψεων του Πρωταγόρα διαπιστώνουμε ότι αυτός προχωρά σε μια αξιόλογη διερεύνηση των προβλημάτων της αγωγής και της διδασκαλίας, τα συμπεράσματα των οποίων επαληθεύονται από την παιδαγωγική επιστήμη και τη διδακτική πράξη. Τέλος, ο Πρωταγόρας όχι απλά εμμένει στη γενική μόρφωση του ανθρώπου, αλλά θέτει και ως κύριο στόχο της διδακτικής του δράσης την 43 Βλ. ό.π., 320c 5-6. 44 Περισσότερα για το λόγο και το μύθο ως μεθόδους φιλοσοφικής έρευνας στον πλατωνικό διάλογο βλ. Ηλ. Σπυρόπουλου, ό.π., σ.22-25. 45 Βλ. Πλάτωνος, Πρωταγόρας, 338e8 339a3. 46 Ό.π., 326 α 2-3. 46. 149

ολόπλευρη μόρφωση του ατόμου. Μια μόρφωση που εδράζεται στην ανάπτυξη της διάνοιας μέσω της έγκυρης γνώσης και στην ευαισθητοποίηση του εσωτερικού κόσμου μέσω της ηθικής καθοδήγησης και αισθητικής αγωγής. Βιβλιογραφία 1.Ανδριώτη, Ν., Ετυμολογικό Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, έκδ. 2 η, εκδ. Ιδρύματος Μανώλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1971. 2.Aριστοτέλους, Πολιτικά,ed.W.D.Ross, Oxford Classical Texts, Oxford University Press, Oxford 1973. 3.Aριστοτέλους, Ρητορική, ed.w.d.ross, Oxford Classical Texts, Oxford University Press, Oxford 1975. 4.Βερτσέτη,Α., Πλουτάρχου, Περί παίδων αγωγής, Εισαγωγή- Κείμενο- Μετάφραση -Σχόλια, 2 η έκδ.,εκδ. Γρηγόρη,Αθήνα 1986 5.Γεωργούλη,Κ.Δ., «Πρωταγόρας», στο Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλίου», έκδ της Εγκυκλοπαιδικής Επιθεωρήσεως «Ήλιος», Αθήνα χ.χ.,σ. 458-460. 6.Cuthrie,W.K.C.,Οι Σοφιστές, μτφρ. Δ. Τσεκουράκη, γ ανατύπωση, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003. 7.Diels, Η., Die Fragmente der Vorsokratiker, Band II, ed. Weidmann 1972. 8.Kerferd, G., Η σοφιστική κίνηση, μτφρ. Παν. Φαναρά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996. 9.Liddell H..-Scott, R., Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, μτφρ. Α. Κωνσταντινίδη, τόμ. 4 ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, εν Αθήναις 1907. 10.Παππά, Θ.Γ., Προσεγγίσεις στην αρχαία, ελληνική παιδεία. Από τον Όμηρο ως τον Ισοκράτη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007 11.Πλάτωνος, Πρωταγόρας, επιμ. Ευ. Παπανούτσος, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Β.Τατάκης, εκδ. Ε&Μ. Ζαχαρόπουλου Ε.Π.Ε.,Αθήνα χ.χ 12.Σπυρόπουλου, Ηλ., Πλάτωνος. Πρωταγόρας, Εισαγωγή- Κείμενο- Μετάφραση Ερμηνευτικά σχόλια, 4 η έκδ., εκδ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών(Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 1992. 150