ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ Κωνσταντῖνος Καβάφης Ὁ αρεῖος Ὁ ποιητής Φερνάζης τό σπουδαῖον μέρος τοῦ ἐπικοῦ ποιήματός του κάμνει. Τό πῶς τήν βασιλεία τῶν Περσῶν παρέλαβε ὁ αρεῖος Ὑστάσπου. (Ἀπό αὐτόν 5 κατάγεται ὁ ἔνδοξός μας βασιλεύς, ὁ Μιθριδάτης, ιόνυσος κ Εὐπάτωρ). Ἀλλ ἐδῶ χρειάζεται φιλοσοφία πρέπει ν ἀναλύσει τά αἰσθήματα πού θά εἶχεν ὁ αρεῖος: ἴσως ὑπεροψίαν καί μέθην ὄχι ὅμως μᾶλλον 10 σάν κατανόησι τῆς ματαιότητος τῶν μεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται τό πρᾶγμα ὁ ποιητής. Ἀλλά τόν διακόπτει ὁ ὑπηρέτης του πού μπαίνει τρέχοντας, καί τήν βαρυσήμαντην εἴδησι ἀγγέλλει. Ἄρχισε ὁ πόλεμος μέ τούς Ρωμαίους. 15 Τό πλεῖστον τοῦ στρατοῦ μας πέρασε τά σύνορα. Ὁ ποιητής μένει ἐνεός 1. Τί συμφορά! Ποῦ τώρα ὁ ἔνδοξός μας βασιλεύς, ὁ Μιθριδάτης, ιόνυσος κ Εὐπάτωρ, μ ἑλληνικά ποιήματα ν ἀσχοληθεῖ. 20 Μέσα σέ πόλεμο φαντάσου, ἑλληνικά ποιήματα. Ἀδημονεῖ ὁ Φερνάζης. Ἀτυχία! Ἐκεῖ πού τό εἶχε θετικό μέ τόν «αρεῖο»
ν ἀναδειχθεῖ, καί τούς ἐπικριτάς του, τούς φθονερούς, τελειωτικά ν ἀποστομώσει. 25 Τί ἀναβολή, τί ἀναβολή στά σχέδιά του. Καί νά ταν μόνο ἀναβολή, πάλι καλά. Ἀλλά νά δοῦμε ἄν ἔχουμε κι ἀσφάλεια στήν Ἀμισό. έν εἶναι πολιτεία ἐκτάκτως ὀχυρή. Εἶναι φρικτότατοι ἐχθροί οἱ Ρωμαῖοι. 30 Μποροῦμε νά τά βγάλουμε μ αὐτούς, οἱ Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Εἶναι νά μετρηθοῦμε τώρα μέ τές λεγεῶνες; Θεοί μεγάλοι, τῆς Ἀσίας προστάται, βοηθῆστε μας. Ὅμως μές σ ὅλη του τήν ταραχή καί τό κακό, ἐπίμονα κ ἡ ποιητική ἰδέα πάει κ ἔρχεται τό πιθανότερο εἶναι, βέβαια, ὑπεροψίαν καί μέθην ὑπεροψίαν καί μέθην θά εἶχεν ὁ αρεῖος. 1. ἐνεός: εμβρόντητος, κατάπληκτος (1920) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: Α. «[ ] Ἐγώ εἶμαι, ἔλεγε στά τελευταῖα τῆς ζωῆς του ὁ Καβάφης, ποιητής ἱστορικός ποτέ μου δέν θά μποροῦσα νά γράψω μυθιστόρημα ἤ θέατρον ἀλλά αἰσθάνομαι μέσα μου 125 φωνές νά μέ λέγουν ὅτι θά μποροῦσα νά γράψω ἱστορίαν. Τί λογῆς ἱστορία; Θά μᾶς τό δείξει ἡ ἀνάγνωση τοῦ αρείου». [. Ν. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και μέθη. (Ο ποιητής και η Ιστορία)», εκαοχτώ κείμενα, Αθήνα: Κέδρος 1970].
Να δώσετε πέντε παραδείγματα από το κείμενο με τα οποία να δικαιολογείται η πιο πάνω άποψη. Μονάδες 15 Β1. Εξετάζοντας την ποιητική γραφή του Κ. Π. Καβάφη στο ποίημα «Ὁ αρεῖος», να εντοπίσετε τέσσερα χαρακτηριστικά στοιχεία «καβαφικής ειρωνείας», δίνοντας τα σχετικά παραδείγματα και σχολιάζοντάς τα. Μονάδες 20 Β2. «Στήν ποιητική τοῦ Καβάφη τίποτα δέν εἶναι τυχαῖο τά ποιήματά του τά προσέχει καί τά λεπτουργεῖ ὥς τήν τελευταία λεπτομέρεια. Ἡ στίξη, οἱ περίοδοι, οἱ παύσεις, ὅλα εἶναι ὑπολογισμένα, ὅλα ὑπηρετοῦν τήν τέχνη τῆς ποιήσεως». [Λίνου Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1980]. Να εντοπίσετε στους στ. 21-33 τα στοιχεία που δικαιολογούν την παραπάνω άποψη του Λ. Πολίτη και να σχολιάσετε συνοπτικά τη λειτουργία τους. Μονάδες 20 Γ. Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους (130-150 λέξεις) το περιεχόμενο των στ. 34-37 (Ὅμως μές θά εἶχεν ὁ αρεῖος). Μονάδες 25 Δ. Το ακόλουθο κείμενο είναι ένα ποίημα για την ποίηση τι μας αποκαλύπτει σε αυτό ο Άρης ικταίος για το ρόλο της τέχνης του; Μονάδες 20 Ἡ Ποίηση Μά ἐσύ, Ποίηση,
πού ἔντυνες μιά φορά τή γυμνή μέθη μας, ὅταν κρυώναμε καί δέν εἴχαμε ροῦχο νά ντυθοῦμε, ὅταν ὀνειρευόμαστε, γιατί δέν ὑπῆρχε ἄλλη ζωή νά ζήσουμε, δέ θά ὑπάρξουν πιά σύννεφα γιά νά ταξιδέψουμε τή ρέμβη μας; δέ θά ὑπάρξουν πιά σώματα γιά νά ταξιδέψουμε τόν ἔρωτά μας; Μά ἐσύ, Ποίηση, πού δέ μπορεῖς νά κλειστεῖς μέσα σέ σχήματα, μά ἐσύ, Ποίηση, πού δέ μποροῦμε νά σ ἀγγίξουμε μέ τό λόγο, ἐσύ, τό στερνό ἴχνος τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ ἀνάμεσά μας, σῶσε τήν τελευταία ὥρα τούτη τοῦ ἀνθρώπου, τήν πιό στυγνή καί τήν πιό ἀπεγνωσμένη, πού ὁ Θάνατος, πού ἡ Μοναξιά, πού ἡ Σιωπή, τόν καρτεροῦν σέ μιά στιγμή μελλούμενη. Άρης ικταίος, Ποιήματα 1935-1953, Αθήνα 1954. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. O K. Καβάφης αναζητώντας ερεθίσματα που θα τροφοδοτήσουν την ποιητική του έμπνευση καταφεύγει, μεταξύ άλλων, στην ιστορική έρευνα. Η μελέτη των ιστορικών πηγών, που για τον Καβάφη κατ εξοχήν είναι οι ελληνιστικοί και οι ρωμαϊκοί χρόνοι, εκτός από το απαραίτητο ιστορικό υλικό για τη δημιουργία ενός ποιήματος, δίνει στον ποιητή τη δυνατότητα να κάνει συσχετισμούς και συγκρίσεις ανάμεσα στο παρελθόν και στο
παρόν υπηρετώντας, έτσι, με την τέχνη του την ιστορική αλήθεια. Η εκπλήρωση του καθήκοντός του ως «ποιητή-ιστορικού» επιβεβαιώνεται και στο «Δαρείο» όπου υπάρχουν αναφορές σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα: στο σφετερισμό του θρόνου της Περσίας από το Δαρείο (521-486 π.χ.) ύστερα από αιματηρές δολοπλοκίες (στίχοι 3-4) στην καταγωγή του εξελληνισμένου βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη (120-63 π.χ.) από το Δαρείο (στίχοι 4-6) στον πόλεμο με τους Ρωμαίους (στίχος 14) στην επίθεση των Ρωμαίων στην Αμισό και στην ανετοιμότητα της πόλης να αμυνθεί (στίχοι 27-29) στον κίνδυνο που διατρέχει ο Φερνάζης και οι συμπολίτες του (στίχοι 30-32) και το ενδεχόμενο της καταστροφής της πόλης τους γεγονός που συνέβη το 66 π.χ. Β1. Χαρακτηριστικό της καβαφικής ποίησης είναι η λεπτή ειρωνεία, γνώρισμα που διαφαίνεται στο «Δαρείο». Τα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν αυτή τη διαπίστωση μπορούν να εντοπιστούν στους εξής στίχους: στίχος 1: «ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος», όπου με τη χρήση της λόγιας κατάληξης του επιθέτου «σπουδαίον» στρέφεται έμμεσα στον τρόπο που ο Δαρείος κατέλαβε την εξουσία, που βέβαια μόνο «σπουδαίος» δεν είναι, αφού για την ενθρόνισή του χρησιμοποίησε δόλια και ύπουλα μέσα. στίχος 11: «Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής». Στο στίχο αυτό ο Καβάφης ειρωνεύεται το βαθυστόχαστο προβληματισμό του Φερνάζη σχετικά με το δίλημμα που αντιμετωπίζει. Είναι γεγονός ότι πρόκειται για ψευτοδίλημμα, αφου μπροστά στην πραγματικότητα του πολέμου ο ποιητής έχει προαποφασίσει για τα αισθήματα που βίωνε ο Δαρείος τη στιγμή της αναρρίχησής του στην εξουσία. στίχοι 17-18: «πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κι Ευπάτωρ». Έκδηλη είναι η ειρωνεία,
αφού ο βασιλιάς αυτή την κρίσιμη ώρα του πολέμου θα πρέπει να αποδείξει έμπρακτα τη δύναμη και την αξία των τίτλων του. στίχος 25: «Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του». Ο Καβάφης σαρκάζει τη στάση του Φερνάζη ο οποίος μέσα στο ξέσπασμα του πολέμου δεν θρηνεί για τις επικείμενες συμφορές του πολέμου αλλά για την αναβολή των ιδιοτελών του επιδιώξεων. Η νέα αυτή πραγματικότητα αποτελεί εμπόδιο για την αναγνώριση και διάκρισή του σον ποιητικό χώρο. Β2. Ο Κ. Καβάφης εκτός από το περιεχόμενο των ποιημάτων του ιδιαίτερη προσοχή δίνει και σε λεπτομέρειες, όπως είναι τα σημεία στίξης, οι περίοδοι, οι παύσεις στο λόγο του. Αυτές οι λεπτομέρειες είναι καθοριστικές για την ερμηνεία του ποιήματος, γιατί έτσι ο αναγνώστης μπορεί να αντιλαμβάνεται την ατμόσφαιρα που ο ποιητής θέλει να μεταδώσει. Τα στοιχεία αυτά εντοπίζονται και στο «Δαρείο». Ιδιαίτερα στους στίχους 21-33 οι μικρές προτάσεις, η εκτενής χρήση του κόμματος, το θαυμαστικό και τα ρητορικά ερωτήματα συντελούν στο να αντιληφθεί ο αναγνώστης τη συναισθηματική κατάσταση του Φερνάζη λίγο πριν δώσει λύση στο δίλημμα που αντιμετωπίζει στην αρχή του ποιήματος. Εκτός, όμως, από τη συναισθηματική φόρτιση του Φερνάζη ο αναγνώστης νιώθει την αγωνία και το φόβο των κατοίκων της Αμισού την ώρα που ο στρατός των Ρωμαίων πλησιάζει απειλητικά την πόλη τους. Συγκεκριμένα: με μια σύντομη πρόταση «Αδημονεί ο Φερνάζης» αποτυπώνεται η αγωνία του ποιητή Φερνάζη για το αν θα διαβάσει τελικά ο Μιθριδάτης το επαινετικό προς αυτόν ποίημα που συνέθεσε με την επιφωνηματική πρόταση «Ατυχία!», ο Καβάφης ειρωνεύεται το Φερνάζη για το γεγονός ότι δεν τον θλίβει το γεγονός του πολέμου αλλά η ματαίωση του σχεδίου του για προσωπική του ανάδειξη στην αυλή του Μιθριδάτη
με τα κόμματα στους στίχους 23-24 δημιουργούνται παύσεις στην ανάγνωση, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να κατανοήσει τα κίνητρα της καιροσκοπικής ποίησης του Φερνάζη το κόμμα που συνδέει τις φράσεις «Τι αναβολή» αποκαλύπτει την ειρωνική διάθεση του Φερνάζη προς το Μιθριδάτη οι σύντομες προτάσεις των στίχων 26-29, με τη μορφή συλλογισμού, επεξηγούν και αξιολογούν τη διαμόρφωση της νέας κατάστασης που προκύπτει ύστερα από την έναρξη της προέλασης των Ρωμαίων εναντίον της Αμισού τα ρητορικά ερωτήματα των στίχων 30-32 αποτυπώνουν το φόβο αλλά και την αγωνία των κατοίκων της Αμισού καθώς το μέλλον τους διαγράφεται αβέβαιο και σκοτεινό. οι παύσεις του στίχου 33 εκφράζουν την απόγνωση στην οποία βρίσκονται οι κάτοικοι της Αμισού οι οποίοι εναποθέτουν τις ελπίδες τους στη βοήθεια των Θεών η παύλα, στο τέλος του στίχου 33, δίνει τέλος στο συλλογισμό που αναπτύχθηκε αλλά και στην αδυναμία διατύπωσης περαιτέρω σκέψεων από το Φερνάζη Γ. Ο Φερνάζης γράφει το «Δαρείο» έχοντας δίλημμα αναφορικά με τον τρόπο που ανέλαβε ο Δαρείος την εξουσία. Ενώ το μυαλό του διχάζεται ανάμεσα στην κολακεία και στην καταγραφή της ιστορικής αλήθειας, νιώθει να φτάνει στη λύση του διλήμματος μέσα από τις ιστορικές εξελίξεις και ειδικότερα το ξέσπασμα του πολέμου με τους Ρωμαίους. Συγκλονισμένος από τα γεγονότα και ως «κοινός άνθρωπος» αλλά και ως «ποιητής» νιώθει να απελευθερώνεται από σκοπιμότητες και πολιτικές εξαρτήσεις σε μια στιγμή που ήταν προφανής η δυσοίωνη προοπτική της έκβασης του πολέμου και κατ επέκταση η αποδυνάμωση του Μιθριδάτη. Αποφασίζει, λοιπόν, ν αφήσει την ποιητική του φύση να καταθέσει την άποψη, που επίμονα ζητούσε πλέον να μετουσιωθεί μετά από τόσες αμφιταλαντεύσεις
σε λόγο. Ο Φερνάζης αποφασίζει τελικά ότι ο Δαρείος ανέλαβε και άσκησε την εξουσία με έπαρση (υπεροψία) και μεθυσμένος από την παντοδυναμία της εξουσίας του (μέθη). Έτσι, η ιστορική αλήθεια διασώζεται και υπηρετείται από την τέχνη. Δ. Το ποίημα του Άρη Δικταίου αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των ποιημάτων για την ποίηση, το οποίο μας επιτρέπει «ν αφουγκραστούμε» το διάλογο που ανοίγει ο ίδιος ο δημιουργός με την ίδια του την τέχνη. Η εκκίνηση του ποιήματος γίνεται με ποιητική αποστροφή προς το υποκείμενο της ποίησης στην οποία ο ποιητής απευθύνεται άλλες τρεις φορές («Μα εσύ, ποίηση», -«Εσύ») κάνοντας τελικά την επίκλησή του. Η αμεσότητα του ποιητικού του λόγου η οποία επιτυγχάνεται με τη χρήση του β ενικού προσώπου επιτρέπει στον αναγνώστη να προσεγγίσει το πώς αντιλαμβάνεται την τέχνη της ποιητικής δημιουργίας και συγκεκριμένα το ρόλο που της αναθέτει. Πιο συγκεκριμένα, η ποίηση κατ αυτόν είναι καταφύγιο σε δύσκολες στιγμές, παρηγοριά και ελπίδα που επιτρέπει στον άνθρωπο το δικαίωμα για ονειροπόληση σε απογοητευτικές συνθήκες («που έντυνες άλλη ζωή να ζήσουμε»). Αναγνωρίζει, επίσης, πως η ποίηση είναι ελεύθερη, δεν υποτάσσεται σε καθιερωμένα σχήματα και κανόνες, είναι μια πολιτιστική δημιουργία, «το στερνό ίχνος της παρουσίας του Θεού» που περικλείει υψηλά νοήματα που σε κάποιες περιπτώσεις την καθιστούν απροσπέλαστη («που δεν μπορείς να κλειστείς με το λόγο»). Αποτελεί ακόμα «σανίδα σωτηρίας» και μέσο λύτρωσης της ανθρώπινης ψυχής σε στιγμές που κυριαρχεί η απόγνωση για το μέλλον καθώς καραδοκούν υπαρξιακά αδιέξοδα και αλλοτριωτικές καταστάσεις («Θάνατος-Μοναξιά-Σιωπή»). Τα θέματα επιμελήθηκαν τα φροντιστήρια «ΟΜΟΚΕΝΤΡΟ» Φλωρόπουλου. Ευαγγέλου Μ. Λάμπρου Μ.