9 Ιουνίου 2017 ΑΡΧΑΙΑ ΟΜΑΔΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων Α.1 Στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς λες εσύ, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής ή ικανός σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή τον περιγελούν ή αγανακτούν, και οι δικοί του τον πλησιάζουν και τον συμβουλεύουν, σαν να είναι τρελός. Όμως στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή, και αν ακόμα ξέρουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια σε βάρος του μπροστά σε πολλούς άλλους, πράγμα που το θεωρούσαν στην περίπτωση με τις τέχνες ότι είναι σωφροσύνη, δηλαδή το να λέει κανείς την αλήθεια, σ' αυτή την περίπτωση (το θεωρούν) τρέλα, και ισχυρίζονται ότι όλοι πρέπει να λένε πως είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι διαφορετικά, (ισχυρίζονται) ότι είναι τρελός όποιος δεν παριστάνει τον δίκαιο γιατί, κατά τη γνώμη τους, είναι αναγκαίο ο καθένας χωρίς εξαίρεση να μετέχει σ' αυτήν, ειδάλλως (είναι αναγκαίο) να μη συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους. Β.1. Η φράση «ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς» αποτελεί την αποδεικτέα θέση για την καθολικότητα της αρετής, ότι όλοι δηλαδή οι άνθρωποι έχουν μερίδιο σ αυτήν. Ο Πρωταγόρας για να αποδείξει τη θέση του προβαίνει στη συγκριτική εξέταση δύο παραδειγμάτων από την αθηναϊκή κοινωνία. Το πρώτο αναφέρεται στη στάση της κοινής γνώμης απέναντι στους ειδικούς σε έναν τεχνικό τομέα, συγκεκριμένα σε έναν αυλητή, και το δεύτερο στη στάση της κοινής γνώμης απέναντι στον πολίτη και στη σχέση του με τη δικαιοσύνη. Η διαφορετική στάση της κοινής γνώμης στη μια και στην άλλη περίπτωση είναι για τον Πρωταγόρα επαρκής λόγος για να πείσει τον Σωκράτη και το ακροατήριό του για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. 1
Συγκεκριμένα, στο πρώτο παράδειγμα που αναφέρει «Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις, ἐάν τις φῇ ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι, ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν, ἢ καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν, καὶ οἱ οἰκεῖοι προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς μαινόμενον» συσχετίζει τις τέχνες με την τέχνη του αυλητή. Αν λοιπόν κάποιος ισχυρίζεται ότι κατέχει καλά την τέχνη του αυλού, ή οποιαδήποτε άλλη, ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει, προκαλεί τον χλευασμό ή την αγανάκτηση των άλλων και τις συμβουλές των δικών του ανθρώπων. Η συμπεριφορά του θεωρείται παραφροσύνη, διότι δεν παραδέχεται μια αδυναμία που για όλους τους υπόλοιπους είναι εμφανής. Αν παραδεχόταν την ανικανότητα του στην τέχνη του αυλού, θα θεωρούνταν συνετός και δε θα προκαλούσε αντιδράσεις με τη συμπεριφορά του. Η αρετή, εδώ, δεν έχει ηθικό περιεχόμενο, αλλά αποδίδει την ικανότητα και τις γνώσεις σε έναν ειδικό τομέα. Η κοινή γνώμη των Αθηναίων, απορρίπτει αυστηρά όποιον ισχυρίζεται ότι έχει ειδικές γνώσεις, ενώ δεν έχει, δηλαδή όποιον δε διαθέτει τη στοιχειώδη αυτογνωσία για το τι γνωρίζει και τι είναι. Όσον αφορά, λοιπόν, την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνη, επαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια. Διαφορετικά, καταδικάζεται στη συνείδηση της κοινής γνώμης. Αντίθετα, στο δεύτερο παράδειγμα που χρησιμοποιεί «ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ, ἐάν τινα καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν, ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ ἐναντίον πολλῶν, ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι, τἀληθῆ λέγειν, ἐνταῦθα μανίαν» όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα), θεωρείται σωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι, ακόμα κι αν δεν είναι. Η κοινή γνώμη αποδέχεται ότι ο καθένας είτε είναι δίκαιος είτε όχι πρέπει να υποστηρίζει ότι είναι ή να φαίνεται δίκαιος. Όποιος αποκλίνει από τη στάση αυτή, δεν μπορεί να γίνεται αποδεκτός ως μέλος της κοινωνίας. Φαίνεται εδραιωμένη η αντίληψη ότι η κοινωνική συνύπαρξη των ανθρώπων δεν συμφωνεί με την αδικία, η οποία απειλεί με διάσπαση τη συνοχή της κοινωνίας, και ότι δεν υπάρχει άνθρωπος που τουλάχιστον δεν καταφάσκει στη δικαιοσύνη. Ο Πρωταγόρας εδώ εισδύει στη νοοτροπία του κόσμου και παρατηρεί ότι τους ανθρώπους δεν τους ενδιαφέρει τόσο η δεοντολογία ως προς τη συμπεριφορά τους, όσο το συμφέρον τους (όχι τι πρέπει να κάνουν, αλλά πως τους συμφέρει να κάνουν) ούτε η πραγματική τους εικόνα, όσο η εικόνα που θα δείξουν στους άλλους για τον εαυτό τους. Ο σοφιστής 2
προβάλλει ρεαλιστικά τη συμβατική αντίληψη της αθηναϊκής κοινωνίας ότι δεν μπορεί να υπάρχει άνθρωπος (ούτε κοινωνία) χωρίς στοιχειώδη αίσθηση δικαιοσύνης, γι αυτό και δεν ανέχονται οι Αθηναίοι κανέναν να ομολογεί ότι είναι άδικος, ότι δηλαδή αρνείται τη δυνατότητα, το δικαίωμα και την υποχρέωση να είναι δίκαιος. Συγχρόνως, διαφαίνεται και η κοινωνική ηθική της αθηναϊκής κοινωνίας που απαιτούσε κάθε πολίτης να έχει πολιτική και κοινωνική συνείδηση που στοιχειωδώς εκδηλώνεται με κατάφαση του δικαίου. Αυτό αναγκαστικά οδηγούσε στο να υποστηρίζει κανείς, έστω με τα λόγια, ότι ήταν δίκαιος, γιατί διαφορετικά θα θεωρούνταν απειλή για τη συνοχή της κοινωνίας. Συνεπώς, ο Πρωταγόρας προβάλλει ως «τεκμήριον» για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής το συμβατικό αίσθημα δικαίου που χαρακτηρίζει την αθηναϊκή κοινωνία. Φυσικά, οι παρατηρήσεις του Πρωταγόρα δεν απέχουν από την πραγματικότητα, αλλά ρεαλιστικά απεικονίζουν την ανθρώπινη νοοτροπία και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Αποτυπώνει με μεγάλη ακρίβεια την ανθρώπινη ψυχή που ενδιαφέρεται για την εξωτερική εντύπωση που δίνει και όχι για την πραγματική εικόνα. Ωστόσο ο σοφιστής τονίζει την αξία και τη σημαντότητα της ύπαρξης της πολιτικής αρετής, διότι επιθυμεί να τονίσει πως δίχως αυτήν δύναται να υπάρξουν πόλεις. Β2. Στο δοθέν χωρίο ο αντιθετικός δέ αντιδιαστέλλει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή με τις τέχνες. Έτσι, ενώ στις τέχνες η ειλικρινής παραδοχή της αδυναμίας θεωρείται σωφροσύνη στις ηθικές ιδιότητες, όπως η δικαιοσύνη, η ίδια η ειλικρίνεια θεωρείται παραφροσύνη. Ο δημόσιος ισχυρισμός κάποιου ότι είναι άδικος και ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη προκαλεί την έκπληξη των υπολοίπων, παρόλο που μπορεί να είναι γνωστό ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος δε συμπεριφέρεται δίκαια. Ειδικότερα, το σκεπτικό του Πρωταγόρα μπορεί να ερμηνευθεί και ως εξής, ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη, αυτό σημαίνει ότι έχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης, που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς, ώστε να τον αποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας. Άρα, δεν θα πει αλήθεια, αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος. Το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια, ότι δηλαδή είναι άδικος, θεωρείται παραφροσύνη, διότι θα υποστεί ποινές και θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του. 3
Κανένας λογικός άνθρωπος δεν θέλει να του συμβεί κάτι τέτοιο. Ο Πρωταγόρας φαίνεται να διεισδύει στη νοοτροπία των ανθρώπων και να παρατηρεί ότι δεν τους ενδιαφέρει το τι πρέπει ή είναι σωστό να κάνουν, αλλά το τι τους συμφέρει να κάνουν. Επίσης, δεν τους ενδιαφέρει η πραγματική τους εικόνα (το εἶναι), όσο η εικόνα που συνάδει με τα προβαλλόμενα κοινωνικά πρότυπα και το κοινώς αποδεκτό σύστημα αξιών (το φαίνεσθαι). Συνεπώς, η κοινωνική ηθική και το συμβατικό αίσθημα δικαίου αφορά (και πρέπει να αφορά) όλους τους ανθρώπους, διαφορετικά θέτουν τον εαυτό τους έξω από την κοινωνία και υφίστανται ό,τι συνεπάγεται αυτό. Σ αυτό το σημείο ο Πρωταγόρας φαίνεται ότι δέχεται πως η πολιτική ιδιότητα, έστω και ως κατάφαση στην έννοια της δικαιοσύνης, είναι ειδοποιός γνώρισμα του ανθρώπου και απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι δεκτός στην πολιτική κοινωνία. Όταν και αυτό το ελάχιστο της κατάφασης στην έννοια του δικαίου λείπει από κάποιον, ο άνθρωπος αυτός δεν μπορεί να συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους, γιατί υστερεί και αποτελεί απειλή για τους ιδρυτικούς σκοπούς της πολιτικής κοινωνίας. Έτσι, σ αυτή την ενότητα προτείνεται αυτός να μη συγκαταλέγεται μεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα. Από την άλλη, στην 4 η ενότητα είχε προταθεί από τον Δία η θανατική ποινή («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»). Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ηπιότερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό: να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή. Έτσι, προβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων. Αν, βέβαια, λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει η πόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή, καταλαβαίνουμε πως η ποινή που αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από τον Δία. Β3. Στο δοθέν απόσπασμα, από τη διδακτική ενότητα 1 του σχολικού βιβλίου, ο Σωκράτης α- νέφερε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς των Αθηναίων στην εκκλησία του δήμου. Επειδή λίγοι είναι αρμόδιοι να δώσουν συμβουλές για θέματα σχετικά με τις διάφορες τέχνες, οι Αθηναίοι δε δέχονται τις συμβουλές άλλων, που δεν είναι ειδικοί, και τους αποδοκιμάζουν όμως, αν πρόκειται για ζήτημα σχετικό με θέματα πολιτικά, μπορεί να μιλήσει οποιοσδήποτε, 4
γιατί όλοι θεωρούνται αρμόδιοι 1. Στην πραγματικότητα, αναφέρεται στα δικαιώματα της ισηγορίας και της παρρησίας, που αποτελούσαν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την ομαλή και σωστή λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας που ίσχυε τότε στην Αθήνα. Ο Σωκράτης είχε αναφέρει αυτό το παράδειγμα, για να δείξει ότι την πολιτική αρετή την έχουν όλοι και επομένως αυτή δε διδάσκεται. Τώρα ο Πρωταγόρας, αφού αφηγήθηκε το μύθο του Προμηθέα, επαναλαμβάνει το παράδειγμα του Σωκράτη με τους Αθηναίους, για να συμφωνήσει με όσα εκείνος είπε (ὡς σύ φῇς) ως προς τη στάση των Αθηναίων και κυρίως για να την ερμηνεύσει διαφορετικά πράγματι, όλοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή, επειδή ο Δίας έχει μοιράσει σε όλους την αιδώ και τη δίκη, που συνιστούν την πολιτική αρετή (αὕτη τούτου αἰτία = αυτό το μοίρασμα είναι η αιτία της καθολικότητας της πολιτικής αρετής) και είναι αναγκαίο να την έχουν όλοι, γιατί διαφορετικά δε θα ήταν δυνατή η σύσταση των πόλεων. Η αιδώς και η δίκη, λοιπόν, μοιράζονται σε όλους τους ανθρώπους, όμως αυτό δε σημαίνει και ότι τις κάνουν κτήμα τους όλοι, γιατί ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι που δε θέλουν (ή ίσως δεν μπορούν) να τις αποκτήσουν, παρόλο που τους προσφέρονται υποχρεωτικά. Έτσι, μπορούμε να εννοήσουμε ότι επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου να δεχτεί τα δώρα του Δία (που δεν είναι βέβαια έμφυτα) και ότι ίσως δεν αρκεί η προσφορά του θεού, αλλά απαιτείται επιπλέον και εσωτερικός αγώνας και προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση των δύο παραπάνω αξιών. Εξάλλου αυτό δέχεται και ο Πρωταγόρας, όταν υποστηρίζει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή και όταν τη διδάσκει ο ίδιος στους νέους. Επομένως, όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την αἰδώ και τη δίκη (την πολιτική αρετή), όμως γι αυτό χρειάζεται η διδασκαλία και η προσωπική του προσπάθεια. Ο Πρωταγόρας εκφράζει μια αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, επιδοκιμάζει το αθηναϊκό πολίτευμα και ιδίως το δικαίωμα της ισηγορίας. `1 Οι ερμηνευτές θεωρούν σημαντική την πληροφορία αυτή του Πλάτωνα που αφορά τη λειτουργία της Εκκλησίας του δήμου. Η πρόσκληση ειδημόνων για να διαφωτίσουν το λαό πάνω σε τεχνικά ζητήματα αποτελεί πράγματι πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία των Αθηναίων και αποκαλύπτει προχωρημένο στάδιο συλλογικής εργασίας. 5
Επιλογικά, παρατηρούμε τη διαλεκτική μέθοδο του Σωκράτη, ο οποίος επιθυμεί να ανακαλύψει την ουσία της πολιτικής αρετής και να οδηγήσει τον συνομιλητή του να αναλογιστεί την ολότητα της πολιτικής αρετής και κατά πόσο είναι εφικτή η διδαχή της. Η αιδώς και η δίκη συνιστούν αξίες καθολικές για τις πολιτιστικά προηγμένες κοινωνίες και είναι συνάμα αποτελέσματα της εξέλιξης της ηθικής συνείδησης και της εξέλιξης του πολιτισμού. Β.4 α. Σωστό β. Λάθος γ. Σωστό δ. Σωστό ε. Λάθος Β.5 α. ἴωσιν εισιτήριο δεῖ ένδεια ἀνέχονται έξη εἰδῶσιν συνείδηση β. ἀρετῆς : Ο επιστήμονας οφείλει να διαθέτει πλήθος ηθικών αρετών. λόγος : Ο ορθός λόγος αποτελεί διακριτό χαρακτηριστικό του ανθρώπου. δημιουργικῆς : Η δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου συμβάλλει στη διαμόρφωση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων. 6
Γ.1 Γιατί όταν ο λόγος στερηθεί και την προσωπική φήμη του ρήτορα και την ομιλία του και τις αλλαγές όσων γίνονται στη ρητορική τέχνη, ακόμα και (στερηθεί ο λόγος) τις συνθήκες και την ενασχόληση (του ρήτορα) στην πράξη/εφαρμογή, και δεν υπάρχει τίποτα που να συναγωνιστεί (ο λόγος) και μαζί να πείθει, αλλά γίνεται έρημος και γυμνός όλων όσων γενικά έχουν αφενός ειπωθεί και κάποιος αφετέρου τον διαβάζει χωρίς πειστικότητα και χωρίς να φανερώνει καθόλου το ήθος/ χαρακτήρα, αλλά σαν να απαριθμεί ο λόγος, εύλογα, φαίνεται, κατά τη γνώμη μου, ότι είναι ασήμαντος σε όσους τον ακούνε. Εκείνα ακριβώς θα μπορούσαν να βλάψουν κυρίως τον λόγο που σου παρουσιάζω τώρα και να τον κάνουν ώστε να φαίνεται πιο ασήμαντος. Γ2 α. ἀναγιγνώσκῃ: ἀνάγνωθι ἀπαριθμῶν: ἀπαριθμοῖεν τοῖς ἀκούουσιν: ἀκούσεσθαι μάλιστ : μάλα φαίνεσθαι: φανῆτε β. Η μεταφορά των κλιτών τύπων στον άλλον αριθμό έχει ως εξής: «τοῦ μὲν προειρημένου ἅπαντος ἔρημοι γένωνται» Γ.3 α. τῶν μεταβολῶν : αντικείμενο του ρήματος «ἀποστερηθῇ». τῶν προειρημένων : επιθετική μετοχή, γενική αντικειμενική στα επίθετα «ἔρημος» και «γυμνός». γυμνός: κατηγορούμενο στο εννοούμενο «λόγος» μέσω του συνδετικού ρήματος «γένηται». 7
εἰκότως: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο ρήμα «δοκεῖ». τοῖς ἀκούουσιν: επιθετική μετοχή, δοτική του κρίνοντος προσώπου στο δοξαστικό ρήμα «δοκεῖ». β. «Ἅπερ καὶ τὸν νῦν ἐπιδεικνύμενον μάλιστ ἂν βλάψειε»: κύρια πρόταση κρίσεως (η αναφορική αντωνυμία ἅπερ έχει θέση δεικτικής αντωνυμίας, διότι βρίσκεται μετά από περίοδο λόγου και συνδέεται παρατακτικά με την επόμενη πρόταση). Ἅπερ: υποκείμενο στα ρήματα των κύριων προτάσεων «ἄν βλάψειε» και «(ἄν) ποιήσειεν». Παρατηρείται το φαινόμενο της αττικής σύνταξης. τὸν ἐπιδεικνύμενον: επιθετική μετοχή που λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός στο εννοούμενο αντικείμενο «λόγον». φαυλότερον: κατηγορούμενο στο εννοούμενο αντικείμενο «λόγον», μέσω του «φαίνεσθαι». φαίνεσθαι: απαρέμφατο του σκοπού στο ρήμα ενέργειας. «(ἄν) ποιήσειεν», που είναι σκόπιμης 8