ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ... 3 1.1. Πληθυσμός και δημογραφία... 3 1.2. Η Κοινωνική Δημογραφία και οι σχέσεις της με τις άλλες επιστήμες... 4 1.3. Κλάδοι της δημογραφίας... 5 1.4. Κοινωνική δημογραφία... 6 1.5. Πηγές δημογραφικών δεδομένων... 7 1.5.1. Απογραφή του πληθυσμού... 7 1.5.2. Οι ληξιαρχικές καταχωρήσεις... 11 1.5.3. Το δημοτολόγιο... 13 1.5.4. Οι δειγματοληπτικές έρευνες... 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 19 2.1. Δημογραφική εξίσωση... 19 2.2. Η μεταβολή του μεγέθους του πληθυσμού... 19 2.3. Η δομή του πληθυσμού... 21 2.3.1. Η κατά φύλο σύνθεση του πληθυσμού... 22 2.3.2. Η κατά ηλικία σύνθεση του πληθυσμού... 23 2.3.3. Πυραμίδα του πληθυσμού... 26 2.3.4. Δείκτες εξάρτησης και γήρανσης του πληθυσμού... 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΗΡΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 31 3.1. Εννοιολογική προσέγγιση της δημογραφικής γήρανσης... 31 3.2. Αίτια της δημογραφικής γήρανσης του πληθυσμού... 32 3.3. Επιδράσεις της δημογραφικής γήρανσης... 33 3.3.1. Γενικές... 33 3.3.2. Επιδράσεις της γήρανσης του αγροτικού πληθυσμού... 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟ 1951 ΩΣ ΤΟ 2001... 41 4.1. Εξέλιξη της έκτασης και του παραγωγικού πληθυσμού της Ελλάδας... 41
4.2. Κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας κατά ηλικία και φύλο... 43 4.3. Κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας κατά κατηγορία αστικού, ημιαστικού και αγροτικού πληθυσμού... 44 4.4. Πυραμίδες του πληθυσμού της Ελλάδας... 46 4.5. Η γήρανση του πληθυσμού της Ελλάδας... 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 51 5.1. Γεννητικότητα και γονιμότητα... 51 5.2. Γαμηλιότητα... 55 5.3. Διαζύγιο... 61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΗ ΓΕΝΕΤΗΣΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ... 65 6.1. Εισαγωγή... 65 6.2. Μεταβλητές κατά Devis και Blake που διαμορφώνουν τη γονιμότητα... 66 6.3. Παράγοντες που καθορίζουν τη διακύμανση της γονιμότητας... 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΦΘΟΡΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 75 7.1. Θνησιμότητα... 75 7.2. Προσδοκώμενη ζωή κατά τη γέννηση... 80 7.3. Ανισότητα στο θάνατο... 82 7.4. Αιτίες θανάτου... 83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ: ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 87 8.1. Η κινητικότητα του πληθυσμού... 87 8.2. Τυπολογία της γεωγραφικής κινητικότητας... 87 8.3. Οι συνήθεις κινήσεις των πληθυσμών... 91 8.3.1. Μορφές συνήθων κινήσεων... 92 8.4. Μεταναστευτικές κινήσεις... 95 8.4.1. Εσωτερικές μεταναστεύσεις... 96 8.4.2. Διεθνείς μεταναστεύσεις... 100 8.4.2.1. Τα διεθνή μεταναστευτικά ρεύματα... 102
8.4.2.2. Οι τύποι των διεθνών μεταναστεύσεων... 104 8.5. Αίτια μετανάστευσης... 106 8.6. Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης... 108 8.7. Το ιστορικό της μετανάστευσης των χωρών της Νότιας Ευρώπης.. 110 8.8. Μεταναστευτικές κινήσεις στην Ελλάδα μετά το 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο... 113 8.8.1. Η Ελλάδα ως χώρα αποστολής μεταναστών... 113 8.8.2. Η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής μεταναστών... 122 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 147 Ξένη Βιβλιογραφία... 147 Ελληνική Βιβλιογραφία... 150 ΔΕΛΤΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟΥ 1. Δελτίο Απογραφής του 1907... 155 2. Δελτίο Απογραφής του 1928... 156 3. Δελτίο Απογραφής του 1951... 157 4. Δελτίο Απογραφής του 2001... 158 ΠΙΝΑΚΕΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Πίνακας 1. Εξέλιξη γεννήσεων και αδρού δείκτη γεννητικότητας κατά τα έτη 1955-2007... 172 Πίνακας 2. Εξέλιξη γάμων και αδρών δεικτών γαμηλιότητας κατά τα έτη 1955-2007... 173 Πίνακας 3. Εξέλιξη θανάτων και αδρών δεικτών θνησιμότητας κατά τα έτη 1955-2007... 175 ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Διάγραμμα 1. Πυραμίδα Ελληνικού Πληθυσμού έτους 1951-1961... 177 Διάγραμμα 2. Πυραμίδα Ελληνικού Πληθυσμού έτους 1971-1981... 178 Διάγραμμα 3. Πυραμίδα Ελληνικού Πληθυσμού έτους 1981-1991... 178 Διάγραμμα 4. Πυραμίδα Ελληνικού Πληθυσμού έτους 2001... 179
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο αυτό γράφτηκε για να καλύψει τις ανάγκες διδασκαλίας της Κοινωνικής Δημογραφίας. Στις μέρες μας ο πληθυσμός σε αρκετές χώρες του αναπτυγμένου κόσμου συρρικνώνεται. Οι γυναίκες γεννούν λιγότερα παιδιά. Τα παιδιά θα αποτελούν πολύ σύντομα μειονότητα στον κόσμο. Οι άνθρωποι ζουν περισσότερα χρόνια. O αριθμός των συνταξιούχων έναντι των εργαζομένων αυξάνεται. Ο χάρτης της μετανάστευσης αλλάζει, καθώς πολλές περιοχές του κόσμου, από περιοχές αποστολής μεταναστών καθίστανται περιοχές υποδοχής μεταναστών. Οι στάσεις των ανθρώπων απέναντι στους μετανάστες αλλάζουν. Αλλά ποιοι είναι οι μετανάστες; Ο Δημήτρης, συμμαθητής μου που έχει εγκατασταθεί στην Αθήνα εδώ και 40 χρόνια, με πόνο καρδιάς μου εκμυστηρεύτηκε ότι νοιώθει «ξένος» στην ίδια του την πατρίδα. Και η Σοφία που ζει κι αυτή στην Αθήνα ανέφερε το δημοτικό: Την ξενιτιά, την αρφανιά, την πίκρα την αγάπη Τα τέσσερα τα ζύγισαν, βαρύτερα ειν τα ξένα Όλα αυτά τα θέματα καθώς και τις αλλαγές που επιφέρουν σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο διαπραγματεύονται στο βιβλίο αυτό, το οποίο αποτελείται από οκτώ κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο δίνεται η σχετική ορολογία και αναλύονται οι πηγές των δημογραφικών δεδομένων. Στο δεύτερο παρουσιάζεται η μέτρηση του πληθυσμού και της δομής του. Στο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο αναλύονται τα θέματα της δημογραφικής γήρανσης του πληθυσμού και της εξέλιξης του πληθυσμού της Ελλάδας από το 1051 έως το 2001. Στα πέμπτο, έκτο και έβδομο κεφάλαια παρουσιάζεται η βιολογική ανανέωση του πληθυσμού και ειδικότερα η γεννητικότητα, γονιμότητα, η γαμηλιότητα και τα διαζύγια στο πέμπτο και έκτο και η θνησιμότητα στο έβδομο. Στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύεται το εξαιρετικά σημαντικό θέμα της μετανάστευσης. Το κεφάλαιο της μετανάστευσης, και ειδικότερα «οι μεταναστευτικές κινήσεις στην Ελλάδα μετά το 2 ο Παγκόσμιο πόλεμο» συντάχθηκε με τη βοήθεια γεωπόνων-γεωργοοικονομολόγων MSc Γιώργου Βρέντζου και Κυριακής Γκιζάρη, τους οποίους ευχαριστώ θερμά. 1
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω την Μαρία Αλεμπάκη και την Χαρισία Βλάχου, υποψήφιες διδάκτορες της κατεύθυνσης Αγροτικής Οικονομίας που διάβασαν το κείμενο και έκαναν πολύτιμες υποδείξεις, την Ελένη Αναστασιάδου, φιλόλογο, για τη γλωσσική επιμέλεια του κειμένου και τη Ζωή Χατσέρα για τη δακτυλογράφηση του κειμένου. Τέλος ευχαριστίες εκφράζονται στον Γιώργο Κατσάγγελο, αναπληρωτή καθηγητή της Σχολής Καλών Τεχνών, Α.Π.Θ. για τις φωτογραφίες που μου παραχώρησε για το εξώφυλλο του βιβλίου και την Αναστασία Βαλαβανίδου, αρχιτέκτονα, για την επιμέλεια του εξωφύλλου. Όλγα Ιακωβίδου Οκτώβριος 2009 2