ΕΑΠ ΕΛΠ30 4 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΙΙ : ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ (19 ΟΣ ΚΑΙ 20 ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ) ΜΙΚΡΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΗΣ ΜΑΣ ΠΟΛΗΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΔΩΡΑ ΜΕΝΤΗ Περιστέρι, 8/5/2009 ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
Αφού μελετήσετε τη συλλογή διηγημάτων του Δ. Χατζή Το τέλος της μικρής μας πόλης, σε συνδυασμό με το 14 ο κεφάλαιο από το Εγχειρίδιο Μελέτης, τις σχετικές σελίδες από τις γραμματολογίες του Λίνου Πολίτη και του Roderick Beaton και τα Παράλληλα Κείμενα με αρ. 18-19, 1) δοκιμάστε να εντοπίσετε τους θεματικούς άξονες που συνδέουν τα επτά αφηγήματα του βιβλίου και μας επιτρέπουν να το διαβάζουμε ως ενιαίο έργο 2) διαλέξτε τρία από τα διηγήματα (εξαιρουμένου του "Σαμπεθάι Καμπιλής") και απαντήστε (σ)τα ακόλουθα ερωτήματα: α) Λαμβάνοντας υπόψη την άποψη του Λίνου Πολίτη ότι τα διηγήματα της συλλογής «δίνουν κυρίως έναν κόσμο που φθίνει, επειδή έχουν αλλάξει οι οικονομικές και οι κοινωνικές συνθήκες», σχολιάστε τον αντίκτυπο που έχουν οι κοινωνικοί και οικονομικοί μετασχηματισμοί στους κεντρικούς χαρακτήρες. β) Να σχολιάσετε τους τρόπους με τους οποίους προβάλλονται στα κείμενα η σύγκρουση μεταξύ ατόμου και κοινωνικού συνόλου, ο εντοπισμός του προσωπικού οφέλους και η διαχείριση της διαφοράς από τους άλλους, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η περιθωριοποίηση ορισμένων χαρακτήρων. Χρήσιµο θα βρείτε επίσης το κείµενο της Α. Νάτσινα µε τίτλο «Μια εισαγωγή στην ανάγνωση των λογοτεχνικών κειµένων: ηµήτρη Χατζή Σαµπεθάι Καµπιλής», που βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.openlit.gr/doclib3/forms/material.aspx. - 1 -
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΕΠΑΦΗΣ ΕΠΤΑ ΙΗΓΗΜΑΤΩΝ ΚΙ ΕΝΟΣ ΤΕΛΟΥΣ... 4 ΤΡΕΙΣ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΗ ΜΑΣ ΠΟΛΗ... 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 15-2 -
Δὲν τὰ ξαναγράφω γιατὶ θά μοιαζε σὰν ἐξομολόγηση δική μου καὶ δὲν ἔχω τέτοιο σκοπό. ηµήτρης Χατζής «Η διαθήκη του καθηγητή» Το τέλος της µικρής µας πόλης - 3 -
ΣΗΜΕΙΑ ΕΠΑΦΗΣ ΕΠΤΑ ΙΗΓΗΜΑΤΩΝ ΚΙ ΕΝΟΣ ΤΕΛΟΥΣ Ο Δημήτρης Χατζής είχε εγκαταλείψει την Ελλάδα από το 1949 και για τριάντα σχεδόν χρόνια, ήταν σύμφωνα με τα επίσημα χαρτιά του άπατρις. Στην πρώτη του μορφή λοιπόν, το Τέλος της Μικρής μας Πόλης εκδόθηκε το 1953 στη Ρουμανία από το Εκδοτικό Νέας Ελλάδας. Περιείχε μόνο πέντε διηγήματα, ενώ η προσθήκη των «Ο Τάφος» και «Ο Ντέτεκτιβ» θα γίνει στη δεύτερη έκδοση από την Επιθεώρηση Τέχνης, στην Ουγγαρία, το Γενάρη του 1963. Ακολούθησαν κι άλλες εκδόσεις ως την οριστική που κυκλοφόρησε το 1979, με συμπληρωματικές παρεμβάσεις που έκανε ο συγγραφέας. 1 Ο ίδιος ομολογούσε ότι αυτό το βιβλίο, του είχε στοιχίσει κόπο και είχε απαιτήσει την προσοχή του σε κάθε λέξη, σε κάθε γύρισμά του. Ίσως αυτή η προσοχή να εξηγεί τη λιτή γραφή και την καίρια επιλογή της κάθε λέξης, αφού ο Χατζής φροντίζει, χωρίς να εξηγεί ή να στολίζει, να εξιστορήσει με μετριοπάθεια, με γνήσια δραματική και συνάμα αντιδογματική σύλληψη, με τόλμη και περίσκεψη μαζί. 2 Με αφηγηματική δεξιοτεχνία δημιουργεί εντέλει μια πυκνή και γλαφυρή σχηματική απεικόνιση της ελληνικής κοινωνικής περιπέτειας, ξεκινώντας από εκεί που την αφήνουν οι γενιές του μεσοπολέμου ως εκεί που την παραλαμβάνει η γενιά της αντίστασης. 3 Ο συγγραφέας έχει δηλώσει πως οι διηγήσεις του γίνονται από κύβους, από «τετράγωνα στοιχεία» που μπορούν να αλλάξουν θέση ώσπου να βρουν την τελική τους τοποθέτηση. Σε συνέχεια αυτού του συλλογισμού μπορεί να αναγνωρισθεί το Τέλος της Μικρής μας Πόλης όχι απλά σαν μια συλλογή διηγημάτων αλλά ως ένα οιονεί σπονδυλωτό μυθιστόρημα που τεμαχίστηκε σε διηγήματα για να ικανοποιηθεί η ανάγκη της υποδειγματικής διήγησης. 4 Και πράγματι τα επτά αφηγήματα δεν συνυπάρχουν απλώς στις βιβλιοδετημένες σελίδες ενός τόμου, αλλά επικοινωνούν αδιάκοπα, αποτελώντας κάτι περισσότερο έναν κύκλο διηγημάτων, που αλληλοσυμπληρώνονται με κάποιο τρόπο, φωτίζοντας το ένα το άλλο. 5 Στην προσπάθεια εντοπισμού των συνεκτικών στοιχείων που συνδέουν τα κείμενα αυτά, πρώτος προβάλλει, ήδη από τον τίτλο, ο κοινός χώρος. Σ όλα τα διηγήματα ο αναγνώστης παρακολουθεί τα τεκταινόμενα σε μια ανώνυμη επαρχιακή πόλη του ελληνικού βορρά. Μπορεί όμως να βρει ενδεικτικές αναφορές, άλλοτε ευκολότερα και άλλοτε όχι τόσο εμφανώς, που παραπέμπουν στην ηπειρωτική γη και μάλιστα στο γενέθλιο τόπο του συγγραφέα, τα Γιάννενα. Στο «Ο Σιούλας ο Ταμπάκος» θα βρούμε τη λίμνη και το κάστρο με τα ταμπάκικα, μαζί με το νησί και ιστορικά στοιχεία όπως την επανάσταση του Σκυλόσοφου, καθώς και τους Μετσοβίτες και τους 1 Παπαλέξης Η., «Χρονολόγιο ηµήτρη Χατζή (1913-1981)», ιαβάζω, τχ.180 (1987) σσ.35-36. 2 ρακονταειδής Φ.., «Η λογοτεχνία του. Χατζή ως ηθική τάξη», ιαβάζω, τχ.180 (1987) σ.39. 3 Ραυτόπουλος., «Το νεοελληνικό µάθηµα του ηµήτρη Χατζή» στο ηµήτρης Χατζής, Το τέλος της Μικρής µας Πόλης, εκδ. ιογένης, Αθήνα 1971 3, σσ.224-225. 4 Τριάντου Ι., «Οι αφηγηµατικές τεχνικές ως µηχανισµοί σηµασιοδότησης στο έργο του ηµήτρη Χατζή» στο ηµήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωµιοσύνης, επιµ. Γ.Η.Παππάς & Α..Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ.205. 5 Νάτσινα Α., «Μια εισαγωγή στην ανάγνωση των λογοτεχνικών κειµένων: ηµήτρη Χατζή Σαµπεθάι Καµπιλής», στο openlit, Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, 2006, σ.13, http://www.openlit.gr/doclib3/forms/material.aspx. - 4 -
Ζαγορίσιους απ τα Βλαχοζάγορα. Στο «Ο Τάφος» οι σχετικές αναφορές είναι πιο αχνές με μόνη γεωγραφική ένδειξη το ποτάμι με τις πέστροφες και την πληροφορία πως ο τόπος δράσης δεν είναι στην Πελοπόννησο. Στο «Σαμπεθάϊ Καμπιλής» οι ενδείξεις επανέρχονται τρανταχτές με αναφορές στο εβραϊκό στοιχείο των προπολεμικών Ιωαννίνων και την ιστορία του, στα ιστορικά πρόσωπα, στη λίμνη και στο συνεχώς παρόν κάστρο. Το ίδιο κάστρο βρίσκουμε και στο «Η θεια μας η Αγγελική» μαζί με την εκκλησία του Αρχιμαντριού, τα χρονικά του Κουβαρά, το Μιχαήλ Αψαρά και τους χρυσικούς που φημιστήκαν για τα καλά στολίδια που φκιάνανε. Όλα βρίσκονται εκεί, στα Γιάννενα, στη μικρή μας πόλη που ήταν κοντά στα σύνορα, κοντά στο μέτωπο του πολέμου με τους Ιταλούς. Στο «Ο Ντέτεκτιβ» η μικρή πολιτεία είναι απλά μια κωμόπολη στην ελληνική επαρχία, ενώ στο «Η διαθήκη του καθηγητή» η επιγραφή της Δωδώνης μάς αποκαλύπτει ξανά τα Γιάννενα, μα το κάστρο της Υπάτης, και το ιστορικό γεφύρι ταιριάζει περισσότερο με την Άρτα. Ποτέ όμως δεν ξεφεύγουμε από την ηπειρώτικη γη, εκεί όπου ο ήλιος ανεβαίνει πίσω από τις κορφές της Πίνδου, ξημερώνοντας την τελευταία μέρα της Μαργαρίτας Περδικάρη. Εξάλλου η έννοια του τόπου, αποκτά πέρα από την πραγματική και μια λογοτεχνική, μυθική διάσταση, με τη μικρή μας πόλη να διευρύνεται και τελικά να αποστασιοποιείται όχι ερήμην του συγγραφέα 6 από το συγκεκριμένο χώρο. 7 Πέρα από το φαινόμενο της εντοπιότητας και ο χρόνος παραμένει χονδρικά κοινός, αφού τα διηγήματα της συλλογής εξελίσσονται σε μια περίοδο που ξεκινά προπολεμικά και φθάνει πέρα από τη γερμανική κατοχή, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. 8 Πραγματικά ο Σιούλας βιώνει το τέλος της παραδοσιακής προβιομηχανικής πόλης στα χρόνια του μεσοπολέμου, μαζί με τη θεια Αγγελική που βλέπει την αλλαγή σε όσους εἴτανε παλιότερα ἐκεῖ καὶ χαθῆκαν ὁλότελα. 9 Μια νέα πραγματικότητα που η αθώα γριά θα ανακαλύψει με συνταρακτικό τρόπο λίγο πριν την είσοδο των Ιταλών στην πόλη. Ανακάλυψη που με μορφή αποκάλυψης και με τη βαρύτητα της βιβλικής καταστροφής θα ζήσει και ο Σαμπεθάι Καμπιλής μαζί με όλη την εβραϊκή κοινότητα στη γερμανική κατοχή. Στην περίοδο του μεσοπολέμου εξάλλου θα σκοτωθεί και ο Συρεγγέλας, ενώ ο Θοδωράκης θα λύσει το γρίφο που τον απασχόλησε ολόκληρη τη ζωή του, μετά τον εμφύλιο, αφού τέλειωσε κι ὁ πόλεμος, ἔγιναν καὶ τ ἄλλα ποὺ γίνανε στὴν Ἑλλάδα, τελειῶσαν καὶ τ ἄλλα. 10 Κατά τη διάρκεια των «άλλων», όταν μετά τον πόλεμο γινῆκαν οἱ μεγάλες φασαρίες στην Ἑλλάδα, 11 θα θυσιασθεί στο όνομα της διαθήκης του καθηγητή 6 εν είναι τυχαίο ότι στα δυο διηγήµατα που ο συγγραφέας πρόσθεσε αργότερα στη συλλογή, ο χώρος παραµένει απροσδιόριστος, γεγονός που φανερώνει µια προσπάθεια του Χατζή να ξεφύγει από τις τοπικές ταυτίσεις και τις προσωπικές αναφορές. 7 Ψάχου Μ., «Παράλληλες αναγνώσεις έργων του ηµήτρη Χατζή και του Μιχάλη Γκανά. Η λειτουργία του τόπου» στο ηµήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωµιοσύνης, επιµ. Γ.Η.Παππάς & Α..Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ.213. 8 Σταυροπούλου Ε., «Το φράγµα της σιωπής. Το πρόβληµα της επικοινωνίας στους γυναικείους χαρακτήρες της πεζογραφίας του ηµήτρη Χατζή» στο ηµήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωµιοσύνης, επιµ. Γ.Η.Παππάς & Α..Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ.151. 9 Χατζής., Το τέλος της µικρής µας Πόλης, εκδ. Το Ροδακιό, Αθήνα 1999, σ.79. Όλα τα αποσπάσµατα που θα χρησιµοποιηθούν, ακολουθούν την ορθογραφία της έκδοσης του κειµένου. 10 Χατζής, ό.π., σ.109. 11 Χατζής, ό.π., σ.109. - 5 -
και ο πρώτος δάσκαλος που σπούδασε με το κληροδότημα, πιστός στην υποθήκη του Ραλλίδη. Λίγα χρόνια πριν, τὴν ἄνοιξη τοῦ 1944, 12 μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, η Μαργαρίτα θα πει την τελευταία της καληνύχτα. Ακόμα περισσότερο όμως, πέρα από χρόνο και τόπο, ό,τι ξεπροβάλει μέσα στις αφηγήσεις αναπτύσσεται σε μια κοινή ανθρωπογραφία. Τα πρόσωπα περιδιαβαίνουν τα διηγήματα και κάποιες φορές ο πρωταγωνιστής του ενός, είναι κομπάρσος σε ένα άλλο ή απλώς μια αστραπιαία αναφορά, μια μικρή ψηφίδα στη τοιχογραφία των λογοτεχνικών χαρακτήρων της συλλογής. 13 Έτσι ο μέγας και πολύς Αντώνης Γωγούσης είναι παρών στο «Η θεια μας η Αγγελική» αλλά και στο «Η διαθήκη του καθηγητή», εκεί όπου σε μια απλή αναφορά, ως ἐκεῖνον τὸ βλακέντιο, τὸν ἐπιλεγόμενο ντέτεκτιβ, 14 βρίσκουμε το Θοδωράκη τον κύριο ήρωα στο διήγημα «Ο Ντέτεκτιβ». Ο κατάλογος μπορεί να συνεχιστεί με τη δραστήρια κυρία Αντιγόνη, τη σύζυγο του εκδότη Απόστολου Δέρβη και με το λοχαγό Λιαράτο που ανήκουν στην ευρεία πινακοθήκη των χαρακτήρων της διαθήκης ενώ τους συναντάμε και στο «Μαργαρίτα Περδικάρη», την πρώτη να προτιμά τοὺς ξανθοὺς καλοθρεμμένους γερμαναράδες ἀπό τοὺς ψωραλέους νομάρχες τοῦ ελληνικοῦ κράτους και το δεύτερο ἀρχηγὸ τῶν «Ταγμάτων Ἀσφαλείας». 15 Μπροστά στον αναγνώστη όμως και πλάι στα πρόσωπα-ήρωες στέκεται ολόκληρη η επαρχιακή κοινότητα, η μικρή πόλη όλων των φυλών και των αποχρώσεων, δικαίων και αδίκων, αγαθών και απατεώνων, ιδεολόγων και κυνικών. Η ανθρωπογεωγραφία του επαρχιακού κύτταρου, ανεξαρτήτως κοινωνικών σχηματισμών και συμπεριφορών, συντελεί στο ίδιο σύνολο, σε ένα φθαρμένο κόσμο που μεταμορφώνεται δυναμικά και με ταχύτητα. Ο συλλογικός πρωταγωνιστής, κοινό συνδετικό στοιχείο κι αυτός όλων των διηγημάτων, έχει το προσωπείο της μικρής κοινωνίας που οδεύει ανεπιστρεπτί στο τέλος της. Ένας μικρόκοσμος που μέσα του καθρεφτίζονται οι μετασχηματισμοί ολόκληρης της νεοελληνικής κοινωνίας, ένα κοινωνικό σύμπαν που ακολουθεί τη δαιμονισμένη τροχιά των ραγδαίων αλλαγών. Μέσα σε αυτή την πορεία των ανακατατάξεων ο καθένας καλείται να αναλάβει τις προσωπικές του ευθύνες για την κοινωνική του μοίρα. 16 Εξάλλου το φαινόμενο της κρίσης που εκδηλώνεται δυναμικά σε πολλά επίπεδα είτε ως ατομικό, κοινωνικό και ιστορικό, είτε ως τοπικό, εθνικό και διεθνές, είτε ακόμα και ως παροντικό, παρελθοντικό και μελλοντικό αποτελεί βασικό μοτίβο της πεζογραφίας του Χατζή. 17 Οι αλλαγές που επέρχονται στη μικρή μας πόλη οφείλονται στις νέες ιστορικές συνθήκες και λειτουργούν λογοτεχνικά ως ένα νήμα που συνδέει κι αυτό τα επτά αφηγήματα της συλλογής, συμπαρασύροντας με τη δυναμική τους και την προσωπικότητα 12 Χατζής, ό.π., σ.201. 13 Χατζηβασιλείου Β., «Το Τέλος Της Μικρής Μας Πόλης : Ένας Κόµβος Στην Πεζογραφία Του ηµήτρη Χατζή», Η λέξη, τχ.144 (1998) σ.181. 14 Χατζής, ό.π., σ.201. 15 Χατζής, ό.π., σ.197. 16 Χατζηβασιλείου, ό.π., σ.181. 17 Βρεττός Σ., «Ο δρόµος προς την ελευθερία και η ανθρώπινη µοίρα στο λογοτεχνικό έργο του ηµήτρη Χατζή» στο ηµήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωµιοσύνης, επιµ. Γ.Η.Παππάς & Α..Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ.308. - 6 -
των ηρώων. 18 Η μεταβολή που ακολουθεί τη κρίση καθοδηγεί τα πρόσωπα χωρίς να τους επιτρέπει να προσκολληθούν στο κοντόθωρο παρελθόν. Είναι μια επιταγή προσαρμογής που όλοι αντιμετωπίζουν, άλλοι υπακούοντας όπως ο Σιούλας ο ταμπάκος κι άλλοι όχι, όπως ο Σαμπεθάι Καμπιλής. Όσοι δεν συνειδητοποιούν καν τις αλλαγές, όπως ο Αντώνης ο Τσιάγαλος, θα σαρωθούν από αυτές και κάποιοι που όπως η θεια Αγγελική θα τις καταλάβουν αλλά δεν θα τις αποδεχτούν, απλά θα αναχωρήσουν. 19 Κοινό στοιχείο των διηγημάτων λοιπόν είναι κι εκείνη η στιγμή της εσωτερικής κρίσης που βιώνουν όλοι οι ήρωες. Ακολουθώντας ένα στερεότυπο μοτίβο δυο κόσμοι συγκρούονται σε καθεμιά από τις ιστορίες που μας αφηγείται ο συγγραφέας. Τα πρόσωπα που κρατούν πρωτεύοντες ρόλους σε κάθε ιστορία είναι φορείς των παραδοσιακών αξιών και κουβαλούν αντιλήψεις από τις οποίες η πραγματικότητα απομακρύνεται. Η αναπόφευκτη ρήξη οφείλεται στη δυσαρμονία αυτών των ηρώων με τη νέα κατάσταση, που εκφράζεται μέσω του φορέα της, ένα επίσης δυναμικό πρόσωπο. Με σκηνοθετική επίνοια ο αφηγητής δημιουργεί ένα αντιθετικό δίπολο που το στηρίζει άλλοτε σε εθνικό ή κοινωνικό υπόβαθρο, άλλοτε σε ιδεολογικό ή ιστορικό ακόμα και σε πολιτισμικό ή τεχνολογικό. Με αυτή τη σύγκρουση ως μεγεθυντικό φακό καθορίζει και την οπτική γωνία, την προοπτική που χρησιμοποιεί για να μας παρουσιάσει τους συμπολίτες του. Γιατί αυτός ο παντοδύναμος αφηγητής, ταυτίζεται με την πόλη που περιγράφει, θεωρώντας τον εαυτό του κομμάτι της. Η κτητική αντωνυμία «μας» που συνοδεύει την πόλη, τόσο στον τίτλο της συλλογής όσο και στα διηγήματα, δεν αφήνει αμφιβολίες. Ο Χατζής σε όλο το βιβλίο, αναλαμβάνει το ρόλο του αφηγητή που ζει από κοντά τους αγώνες, τις αμφιβολίες και τις περιπέτειες των συμπολιτών του εκφράζοντας το δράμα των αμφιταλαντεύσεών τους. 20 Πάντα παρών συνδέει κι αυτός τα διηγήματα, διαγράφοντας με άνεση τους χαρακτήρες των ηρώων του από μέσα, χρησιμοποιώντας την εσωτερική εστίαση και έναν πειστικό εσωτερικό λόγο. Απορρίπτοντας τον εσωτερικό μονόλογο των ηρώων του, επιτυγχάνει με ένα διφωνικό λόγο που ανήκει ταυτόχρονα σε αφηγητή και ήρωα, να εμφανίζεται αντικειμενικός ενώ συνάμα μπορεί και προβάλλει την ιδεολογία του σαν διδαχή και άποψη ζωής. 21 Ο συγγραφέας που αγαπά την αντιθετική παράθεση και τη θαμιστική αφήγηση, συνθέτει, από άποψη τεχνικής, με δομική αντίθεση τα διηγήματά του, αντιπαραθέτοντας στη θαμιστική αφήγηση του πρώτου εισαγωγικού μέρους, τη μοναδική αφήγηση του δεύτερου που λειτουργεί και ως φορέας του δραματικού βάρους κάθε αφηγήματος. Άξιος τεχνίτης, παρά τη συνεχή παρουσία του στην εξέλιξη των αφηγήσεών του, επιτρέπει λοιπόν στους ήρωές του να περνάνε μπροστά, εμπλέκοντας συναισθηματικά τον αναγνώστη που νιώθει κι αυτός, έστω και ψυχικά μόνο, μέρος εκείνου του κτητικού «μας». 22 18 Καζάζης Ν., «Ο Αλέξανδρος Παπαδιαµάντης Και Το Τέλος Της Μικρής Μας Πόλης», Η λέξη, τχ.144 (1998) σ.192. 19 Χατζηβασιλείου, ό.π., σσ.181-182. 20 Καζάζης Ν., ό.π., σ.192. 21 Τριάντου, ό.π., σσ.198-199. 22 Τριάντου, ό.π., σσ.198-199, 192-193. - 7 -
ΤΡΕΙΣ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΗ ΜΑΣ ΠΟΛΗ «Η θεια μας η Αγγελική» είναι ένα από τα διηγήματα της συλλογής που με εξαιρετική επιτυχία αλλά και με αφοπλιστική λιτότητα, κερδίζει άμεσα και καθολικά τη συναισθηματική εμπλοκή του αναγνώστη. Η ηρωίδα εδώ, είναι μια καλοκάγαθη γερόντισσα που μοιράζει αφιλοκερδώς και αδιακρίτως την έγνοια και την αγάπη της σε όλους τους κατοίκους της μικρής πόλης. Ο Χατζής ζωγραφίζει την Αγγελική σαν έναν καλό άγγελο που καθημερινά στέκεται στην κορνίζα της πόρτας της, ἀγνάντια στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἀρχιμαντριοῦ. 23 Από την μια πλευρά το εικόνισμα της Παναγιάς με το αναμμένο καντήλι και αντίκρυ στεκόταν η ανύπαντρη ηλικιωμένη μοναχική γυναίκα μ ἕνα λόγο καλὸ γιὰ καθένα, ἐκεῖ μὲ τὰ χέρια σταυρωμένα να τοὺς περιμένει ἕναν-ἕναν. 24 Ούτε το παλιό σαραβαλιασμένο σπίτι της, ούτε η φτώχια της, ούτε η μοναξιά της την εμποδίζει να τους έχει όλους δικούς της, τους φτωχούς του μαχαλά, τους νοικοκυραίους, ακόμα και τους παλιούς αρχόντους. Με την καλοσύνη της ψυχής της συμπαραστέκεται σε όλους, δίνοντας συμβουλές για τα επαγγελματικά προβλήματα, νουθετώντας για τα προσωπικά με θυμοσοφία και χιούμορ, ορμηνεύοντας για την υγεία με εμπειρία και για τις συζυγικές σχέσεις με ηθική και φροντίδα, κάνοντας τις συστάσεις της για τα οικογενειακά προβλήματα με έγνοια κι ευχές. Νοιαζόταν με χαρά για την προκοπή των άλλων, παρακαλώντας το Θεό για φτωχούς και πλούσιους, χριστιανούς κι εβραίους. Αυτή δεν ήθελε τίποτα από κανέναν, εἴταν τόσο καλὰ βολεμένη μ αύτὸ τὸ τίποτα τὸ δικό της, ποὺ δὲν ἤξερε νὰ ξεχωρίζει τί ναι πλούσιος, τί ναι φτωχός. 25 Αυτό που είχε μόνη ανάγκη ήταν η υποδειγματική επικοινωνία της με τους άλλους, ο έντονος και αρμονικός δεσμός με τους συμπολίτες της, να τους έχει δικούς της και αυτοί να την έχουν δική τους. Την ισορροπία στον κόσμο της θα την ανατρέψει ο πόλεμος με τους Ιταλούς. Ήδη ο συγγραφέας έχει αναφερθεί σε αλλαγές των οικονομικών συνθηκών, στα παραδοσιακά επαγγέλματα που σβήνουν, στις μηχανές που παίρνανε πιὰ τὸ ψωμὶ όσων πολεμοῦσαν ἀκόμα νὰ τὰ βγάλουνε πέρα μὲ τὰ δυό τους τὰ χέρια. 26 Τώρα μαζί με τον πόλεμο ήλθε κι ο φόβος, η πείνα, το κρύο κι ο θάνατος. Το διάβα μπροστά στο σπίτι της ρήμαξε και η θεια Αγγελική άφησε την πόρτα κι έπιασε το παράθυρο. Από εκεί κοινωνεί με τη συμφορά των άλλων και με αλληλεγγύη, συνεχίζει να τους συλλογιέται περνώντας τα δικά της βάσανα, κρυφά, μυστικά, σὰν ἕνα χρέος μέσα στὴν κοινὴ δυστυχία. Όπως έκανε πριν τον πόλεμο, έτσι και τώρα μοιράζει στη γειτονιά ότι την φιλεύουν κι ας πεινά. Χωρίς να φοβάται δεν λογαριάζει τον πόλεμο, αφού ζοῦσε ἀκόμα μὲ τοὺς δικούς της, δική τους, πιστεύοντας ότι είναι μιὰ μπόρα μικρή, θὰ περάσει καὶ θὰ γίνουν ὅλα ὅπως εἴταν θὰ ξαναγίνουν ὅλα ὅπως πρῶτα. 27 Η διάψευση των προσδοκιών της εμφανίζεται στο πρόσωπο του Αντώνιου Γωγούση, ο οποίος μέγας καὶ πολὺς στὸ παζάρι της μικρής μας πόλης, δρα παράλληλα με τη θεια Αγγελική, λειτουργώντας ως το αντίπαλο δέος που 23 Χατζής, ό.π., σ.75. 24 Χατζής, ό.π., σσ.76-77. 25 Χατζής, ό.π., σ.79. 26 Χατζής, ό.π., σ.79. 27 Χατζής, ό.π., σ.85. - 8 -
αντιπροσωπεύει το φαινόμενο της μαύρης αγοράς που θα ακμάσει στη διάρκεια της Κατοχής. 28 Η καλοπροαίρετη γερόντισσα, παρασυρμένη από τη δική της ανιδιοτέλεια, θα πέσει θύμα της καλοσύνης της και του πλούσιου έμπορα που δε διστάζει να την εκμεταλλευτεί. Μέσα στην πραγματικότητα που ο πόλεμος διαμόρφωσε, ο Γωγούσης θα καπηλευτεί το ξεχείλισμα της στοργής της για να την ξεγελάσει και να χρησιμοποιήσει το κελάρι της ως κρυφό αποθηκευτικό χώρο για τενεκέδες με λάδι. Η καταστροφή που συνοδεύει τον πόλεμο δεν βρίσκει διέξοδο μόνο στην οικονομική και εμπορική ζωή της πόλης. Ακόμα περισσότερο, αλλοτριώνει τους ανθρώπους μεταβάλλοντας τις αξίες τους, γέρνοντας τη ζυγαριά προς την πλευρά της επιβίωσης και του κέρδους και όχι στη μεριά της ηθικής και της ακεραιότητας. Ο βαθμός της απομάκρυνσης του ήρωα από την ηθική προβάλλει στη δικαιολογία που θα χρησιμοποιήσει για να κρύψει τις πραγματικές του προθέσεις. Η προίκα του κοριτσιού που θα λειτουργήσει ως πρόσχημα είναι απολύτως κατανοητή για την ανύπανδρη και αγαθή Αγγελική και ευφυέστατη ιδέα για τον κυρ Αντώνη που δε φαίνεται να διαθέτει κάποιον ηθικό φραγμό. Πόσο ταιριαστός αυτός ο δούρειος ίππος για την αμόλυντη θεια μας! Η αποκάλυψη για το κελάρι δε θα αργήσει. Τὸ κελάρι, κυρ Ἀγγελική, τὸ κελάρι, ποιὸς τοὺς τό δωσε τῶν φονιάδων ἐγὼ τοὺς τό δωσα; Παράτα μας, λέω. 29 Ο δεσμός της επικοινωνίας έχει σπάσει και η συνειδητοποίηση της ρήξης με τους δικούς της έχει την ένταση του βομβαρδισμού που τη συνοδεύει. Βλέπει τὶς γυναῖκες τοῦ μαχαλᾶ της, τοὺς ἄντρες, τοὺς νεκρούς, 30 όλους με όσους συνδέεται βαθιά και απλοϊκά να στέκονται κατήγοροι απέναντί της. Η ενοχή του μαυραγορίτη γίνεται δική της και η ακούσια σύμπραξή της στην εκμετάλλευση των πεινασμένων, αναγορεύει την άγνοια σε αμαρτία. Αυτήν την αμαρτία θα εξομολογηθεί πρώτα στην Παναγιά ζητώντας τη συγχώρεση επειδή δεν ήξερε αυτή από πλούσιους και φτωχούς. Την ώρα που κατακομματιαστήκαν τα τζάμια της εκκλησίας, θρυμματίστηκε και η αντίληψη που είχε δημιουργήσει για τον κόσμο. Το λάθος της ήταν ότι χωρίς να έχει κοινωνική συνείδηση, δεν αντιλαμβάνεται την κοινωνική αδικία, δεν ξεχώριζε πλούσιους και φτωχούς. 31 Αφού το εξομολογηθεί και παρουσία όλων στην πλατεία του χωριού θα αποσυρθεί στο σπίτι της ρουφηγμένη από τα χρόνια και σημαδεμένη από τα βάσανα. Η ηρωίδα του Χατζή αποτελεί τυπική μορφή της ελληνικής ηθογραφίας, μια επιβίωση των σκιαθίτισσων γριών του Παπαδιαμάντη που κουβαλά την καρτερία, τη γλύκα της ταπεινής σοφίας και της αθωότητας, με την ατοφιοσύνη, τη στρογγυλάδα του λαϊκού λόγου. Στις μέρες της Κατοχής όμως, της μεγάλης πονηριάς έρχεται αντιμέτωπη με μια πραγματικότητα που δε μπορεί να διαχειριστεί. Όταν ο κυρ Αντώνη ο Γωγούσης σήκωσε τα λάδια του, τότε έκλεισε τα μάτια της, ήσυχη πια και λευτερωμένη, γνωρίζοντας πλέον το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, χάσμα που όπως λέει και η 28 Κουρµαντζή Ε., «Το τέλος της µικρής µας πόλης: Ο κύκλος και τα πρόσωπα» στο ηµήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωµιοσύνης, επιµ. Γ.Η.Παππάς & Α..Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ.249. 29 Χατζής, ό.π., σ.89. 30 Χατζής, ό.π., σ.90. 31 Παγανός Γ.., «Από το διήγηµα στη συλλογή και από τη συλλογή στο σύνολο του έργου», Η λέξη, τχ.144 (1998) σ.213. - 9 -
παραβολή του πλούσιου και του Λαζάρου είναι τόσο μεγάλο όσο η απόσταση ανάμεσα σε κόλαση και παράδεισο. Στο ομώνυμο διήγημα, η διαθήκη του καθηγητή Ραλλίδη αποτελεί το έναυσμα για την ενεργοποίηση ενός ολόκληρου μηχανισμού από παράγοντες της μικρής μας πόλης και συνάμα για τον συγγραφέα, τρόπο να ξεσκεπάσει με πολεμική διάθεση, με σαρκασμό και χλεύη, τη διαφθορά και την παρακμή της εξουσίας σε όλες τις μορφές της. Η είδηση της ύπαρξης μυστικής διαθήκης που άφηνε τις άγνωστες έως τότε αξιόλογες καταθέσεις του σε φιλανθρωπικὰ καταστήματα, 32 αναστάτωσε την πόλη και προκάλεσε ενόψει του ανοίγματός της, την εμπλοκή των στηριγμάτων της κοινωνίας και της πατροπαράδοτης τάξης, που χωρισμένα σε στρατόπεδα, αλληλοσπαράσσονται μα και συνεργάζονται αλληλοεκβιαζόμενα. Η φατρία της Μητρόπολης, του Δημαρχείου, ο Νομάρχης, ο τοπικός τύπος, ο εμπορικός κόσμος, βρίσκονται όλοι εδώ. 33 Οι τιτλούχοι της εξουσίας, κοσμικής και θεϊκής, οι μεγάλες κάσες της αγοράς, οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης, ακόμα και οι ερασιτέχνες, όλοι εμπλεκόμενοι, δράττονται της ευκαιρίας να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους. Μια περίπλοκη αρμαθιά προσώπων ξεκλειδώνει τις πόρτες του καθωσπρεπισμού, που έκρυβαν το μέγεθος της σήψης και της ατέλειωτης συναλλαγής στην μικρή πόλη, επιτρέποντάς μας να εξετάσουμε καταστάσεις που παρουσιάζουν έκδηλα συμπτώματα κοινωνικής παθογένειας. Ανάμεσα σε όλα αυτά τα πρόσωπα ο λοχαγός Λιαράτος, ο προφήτης της παρακμής, ο φανατικός εραστής της αλήθειας, το άτεγκτο και ανεπίληπτο μέλος της κοινωνίας, μαθαίνει με μεθοδικότητα τα πάντα, κινεί νήματα, χειραγωγεί ανθρώπους και διαχειρίζεται καταστάσεις. Μοναδικό του πάθος να σκορπά όσα ξέρει για τον καθένα, να φανερώνει όσα ανακάλυπτε αυτό το σκαθάρι του κοινωνικού βόθρου και να αποδεικνύει καθημερινά το επιμύθιο της ζωής του, ὁρίστε, λοιπόν μηδαμινότητες ὅλοι. Κι αὐτὸς παράγοντας. Σπουδαιότατος. 34 Δεν ήθελε τίποτα άλλο, μετά τραβιόταν παρά πίσω, μήτε να ακούγεται, μήτε να φαίνεται. 35 Απέναντι σε αυτόν τον ψυχρό ποιητή της κοινωνικής διαστροφής στέκεται ο Ιάκωβος Ραλλίδης, ο για τριάντα χρόνια καθηγητής των ελληνικών στην μικρή πόλη, αυτός που αρνήθηκε να φτιάξει ξεχωριστούς δεσμούς με οικογένειες και άτομα ή να γίνει γυμνασιάρχης και να πάρει μια θέση ανάμεσα στις αρχές της πόλης. Άκαμπτος και ευυπόληπτος αρνείται να γίνει μέλος σε ένα φενακισμένο αξιακό σύστημα και να παίξει το παιγνίδι τους. 36 Κατάφραχτος και ἀπροσπέλαστος, σὰν ἕνα δέντρο ἀπὸ ἀκατανόητες δοτικὲς κι ἄχρηστους παρακείμενους 37 καταφεύγει στις μελέτες του για κάποιους ένας ἀνωφέλευτος σοφός, 38 ένας μισότρελος 39 για άλλους. Στη μέση των δυο αυτών πόλων ο Χατζής τοποθετεί έναν άλλον ενδιαφέροντα χαρακτήρα, ένα πρόσωπο διχασμένο ανάμεσα στη διαφθορά και 32 Χατζής, ό.π., σ.120. 33 Παγανός, ό.π., σσ.210-211. 34 Χατζής, ό.π., σ.133. 35 Ραυτόπουλος, ό.π., σσ.227-228. 36 Καζάζης, ό.π., σ.197. 37 Χατζής, ό.π., σ.117. 38 Χατζής, ό.π., σ.158. 39 Χατζής, ό.π., σ.117. - 10 -
την ηθική, στην πόλις ὠνία 40 και το χωριό του. Ο ἀπρεπὴς 41 συμβολαιογράφος Βασίλειος Σκλήθρας είναι επιστήμονας άνθρωπος αλλά ζει σε αχούρι και μετά τη δουλεία του συναναστρέφεται μόνο με τους χωριάτες. Αντισυμβατικός, δεν γίνεται ποτέ μέλος της κοινωνίας αυτής της πόλης την υπηρετεί όμως. Εἴταν ὁ μυστικοσύμβουλος ὁλονῶν τους γιὰ κάθε ἀτιμία πού πρεπε νὰ πάρει τὴν ἰσχὺ μιᾶς νομικῆς σχέσης. 42 Πλούτιζε κι αυτός με την ανομία τους. Μάζευε τα κέρδη του και το Σάββατο πήγαινε στο χωρίο του κι εκεί άλλαζε το βρομισμένο πουκάμισο που φορούσε το ίδιο όλη την εβδομάδα. Καθαρός πια, μοσκοπλυμένος και μυρωδάτος ζούσε με την οικογένειά του, με τους συγχωριανούς του, με τους δικούς του ανθρώπους και η ψυχή του ἡμέρευε καὶ γαλήνευε σ ἕνα ρεμβασμὸ τῆς πρώτης ἁγνότητάς της, τῆς χαμένης ἁγνότητάς της μέσα στὴν κοινωνία τῶν λύκων καὶ πρῶτος λύκος αὐτὸς καὶ νικητὴς καὶ νικημένος. 43 Είκοσι χρόνια συμβολαιογράφος, παλιός μαθητής του Ραλλίδη, ήτανε πάντα με το ένα πόδι στην πόλη και με το άλλο στο βουνίσιο χωριό του ένας ξένος καταχτητής, ένας λύκος, επιστήμονας μα και τσέλιγκας, λήσταρχος μα και αγριοπούλι μ ολοκάθαρο μάτι. Πλάι σε όλους αυτούς βρίσκεται και μια πλούσια πινακοθήκη ενδιαφέροντων χαρακτήρων, τους οποίους ο αφηγητής ψυχογραφεί με εξαιρετική μαστοριά. Μπαίνοντας ανελέητα στην ψυχή και στον εσωτερικό τους κόσμο καταδεικνύει υποδειγματικά και από μέσα την αλλοτριωμένη τους συνείδηση. Μοιάζει να τους περιγελά με τα ίδια τους τα λόγια. Απελευθερώνει το σαρκασμό του, περιγράφοντας τη φθορά ενός κόσμου που ρυθμίζεται από τους κανόνες του πελατειακού συστήματος, την απάτη των επιτήδειων για οικονομικό προσωπικό όφελος, την υποτέλεια και την ατέλευτη συναλλαγή. 44 Η διαθήκη όμως σηματοδοτεί ένα τέλος στην εποχή της διαπλοκής και της ανήθικης συναλλαγής. Η ανεπαίσθητη αυτή εξέλιξη αποκαλύπτετε σταδιακά στον αναγνώστη, από τις πρώτες σελίδες του διηγήματος. Φορέας της είναι τα παιδία στο σχολείο, που στὰ τελευταῖα χρόνια δὲν τὸ σκάζαν ἀπὸ τὸ μάθημα του καθηγητή, τα μόνα που είδανε το παράξενο φῶς που αγλάισε τη στεγνὴ καὶ κάπως ξεθωριασμένη μορφή 45 του νεκρού ἀσκητή 46 Ραλλίδη. Τα παιδιά που απέδωσαν τιμή στο δάσκαλό τους και δεν επέτρεψαν τη σπίλωσή του, οι πραγματικοί κληρονόμοι του. Στη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε αθόρυβα ξεφυτρώνουν ίχνη αξιοπρέπειας και ηθικής που δεν συνάδουν πλέον με την άσκηση δύναμης, τον πλούτο και την εξουσία. Τώρα πλέον ο λοχαγός Λιαράτος δεν μπορεί να φουσκώσει τη φωτιά σ αὐτὴ τὴν πόλη πού ναι δική του 47 καὶ πληθαίνανε πιὰ αὐτοὶ ποὺ τὸν λέγαν ψοφίμι. Αποσύρετε πικραμένος. Ἡ ἀσήμαντη ἱστορία τῆς διαθήκης, το κληροδότημα κ οἱ ὑποθῆκες τοῦ καθηγητῆ Ἰάκωβου Ραλλίδη σημαδεῦαν ἕνα τέλος. Μέσα στ ἄλλα καὶ τὸ δικό του τὸ τέλος τῆς ἐξουσίας 40 Χατζής, ό.π., σ.157. 41 Χατζής, ό.π., σ.152. 42 Χατζής, ό.π., σ.156. 43 Χατζής, ό.π., σσ.158-159. 44 Βρεττός, ό.π., σ.301. 45 Χατζής, ό.π., σ.119. 46 Χατζής, ό.π., σ.159. 47 Χατζής, ό.π., σ.176. - 11 -
του. 48 Η επιβεβαίωση θα ρθει από τον πρώτο δάσκαλο που σπούδασε με το κληροδότημα της διαθήκης του καθηγητή. Πιστός στην υποθήκη του Ραλλίδη, δάσκαλος και άντρας μαζί, κατηγορήθηκε πὼς μαζί μὲ ἄλλους ἐπιβουλεύτηκε τὴν τάξη, τὴν τιμὴ καὶ τὴν ἀρετὴ αὐτῆς τῆς πόλης. 49 Καταδικάστηκε τρεις φορές σε θάνατο κι εκτελέστηκε επειδή αγωνίστηκε ενάντια στην τάξη του δημάρχου και του διευθυντή της νομαρχίας, στην τιμή του Αντώνη Γωγούση και του λοχαγού Λιαράτου, στην αρετή του μητροπολίτη και του προέδρου των πρωτοδικών, στην ηθική του Απόστολου Δέρβη και της συζύγου του κυρίας Αντιγόνης. Ω πόλη αιώνια ορίστε λοιπόν μηδαμινότητες όλοι! Με έναν άλλο θάνατο, μιαν άλλη θυσία, της Μαργαρίτας αυτή τη φορά, ξεκινά μα και καταλήγει και το επόμενο διήγημα της συλλογής. Η Μαργαρίτα Περδικάρη, ηρωίδα του ομώνυμου διηγήματος, είναι κόρη μιας ξεπεσμένης αλλά ἀξιομνημόνευτης αστικής οικογένειας, η οποία ζει εγκλωβισμένη στην εικόνα ενός ανύπαρκτου πλέον παρελθόντος, ἀπομεινάρια μιὰς μεγάλης κι ἀπλησίαστης ἀρχοντιάς. Τα μέλη της οικογένειας, με το παλαιικό χτένισμα, τ αρχοντικά κοντογούνια και τις μαύρες ενδυμασίες, ζουν την μιζέρια τους κρυφά, με μικροσυντάξεις, μακριά από κάθε είδους χυδαίες συνάφειες με τον όχλο των παρακατιανών, με καταφρόνια για τους τυχάρπαστους, τους αμαρτωλούς και τους ξιπασμένους. 50 Κρυφά και από τη Μαργαρίτα που σπουδάζει στο Αρσάκειο, αφού τοὺς ἐρχότανε δύσκολο νὰ φανερώσουν τὴν πραγματικὴ ζωὴ τῆς ἀξεγάδιαστα ἀξιοπρεποῦς οἰκογένειας τῶν Περδικάριδων μέσα σὲ κεῖνο τὸ δίπατο σπίτι ποὺ φαινότανε νὰ ρεύει σιγὰ-σιγὰ. Όταν το κορίτσι επέστεφε για τις σπουδές του στην Αθήνα, τότε μποροῦσαν νὰ κάθονται νηστικοὶ καὶ μποροῦσαν ἀκόμα νὰ βρίζονται καὶ νὰ φτυοῦνται. 51 Στα δεκαεφτά της χρόνια, αφού τελειώσει τις σπουδές της και επιστρέψει δασκάλα στην πόλη της, θα αντιληφθεί την παθολογία της οικογένειάς της αναπηρία, αλκοολισμός, τυμβωρυχία, παιδεραστία, νευρώσεις, μίσος, κλεψιά, φιλονικία, υποκρισία και ψέμα. Αναγνωρίζοντας τὴ μοίρα τῶν Περδικάριδων τὴν ἀρρώστα, τὴν τρέλα, τὸ ψέμα, πέφτει σε συνειδησιακή κρίση πιστεύοντας ότι δεν θα ξέφευγε ποτέ από αυτή την έσχατη παραμόρφωση των οικογενειακών σχέσεων, από την κόλαση του αρχοντικού των Περδικάρηδων, τη μικρογραφία του ρετιρέ της πατροπαράδοτης τάξης. 52 Η ίδια βλέπει τον εαυτό της ἀνέσωτη σὰν ἄνθρωπο, ἀσήμαντη σὰ γυναίκα, μυαλὸ λιγοστὸ καὶ ψυχή φοβισμένη, χωρὶς κανένα ταλέντο καὶ χωρὶς κανέναν στὸν κόσμο. 53 Την αλλαγή στη ζωή της θα φέρει ὁ μεγάλος, ὁ φοβερὸς παγκόσμιος πόλεμος που ἐκεῖνον τὸν καιρὸ λυσσομανοῦσε. 54 Η ηρωίδα θα συναντήσει τους ανθρώπους και με κατάπληξη στην αρχή θα δει τα δικά τους βάσανα, τον πόνο τους και τα δάκρυά τους. Οι μαθητές της θα της αποκαλύψουνε μιαν άλλη αλήθεια που εκείνη δε γνώριζε. Τα παιδία τα ξεραν όλα, ποιοι πέθαναν, ποιους σκότωσαν οι Γερμανοί και ποιοι γλίτωσαν, ποιοι συνεργάστηκαν με 48 Χατζής, ό.π., σ.179. 49 Χατζής, ό.π., σ.179. 50 Χατζής, ό.π., σσ.182-183. 51 Χατζής, ό.π., σ.186. 52 Ραυτόπουλος, ό.π., σ.231. 53 Χατζής, ό.π., σ.195. 54 Χατζής, ό.π., σ.196. - 12 -
τους κατακτητές και ποιοι θησαύριζαν με την πείνα του κόσμου. Αυτά την εμπιστεύονταν και ήθελαν όλα να της τα πουν, ακόμα και τα νέα των ανταρτών στα βουνά μαζί με όλα τα τραγούδια της Αντίστασης. Ζούσαν την ελπίδα των ανθρώπων για έναν κόσμο καλύτερο με το τέλος αυτού του πολέμου. Μαζί τους η Μαργαρίτα βρήκε και τη δική της διέξοδο. Αν μέσα στη δυστυχία των ανθρώπων στα τέσσερα πέρατα του κόσμου υπάρχει η μεγάλη ελπίδα και η θέληση για να τραβήξει η ζωή μπροστά, τότε και για αυτήν πρέπει να υπάρχει μια μικρή ελπίδα. 55 Ξεπερνώντας τον ατομικισμό και την εσωστρέφειά της, απελευθερωμένη από τὸ φαρμάκι τῆς ἀψηλῆς περηφάνιας, θα σπάσει τα χίλια σκοινιά της απομόνωσης με τα οποία είναι φασκιωμένη. 56 Θα πηδήξει επιτέλους τη γκρεμισμένη ξερολιθιά που την χωρίζει με τον κόσμο, αφήνοντας πίσω της την ψευδαίσθηση της κοινωνικής υπεροχής, ξεπερνώντας όλες τις φοβίες και τις ανησυχίες της. Η επαφή της με τους Στουρναίους, θα την εντάξει σε ένα ευρύτερο λαϊκό κίνημα που έχει σκοπό την απελευθέρωση της πατρίδας από τον κατακτητή. Έχοντας αντιμετωπίσει πρώτα τον εσωτερικό της εχθρό, την οικογένεια και την κοινωνική σήψη, είναι έτοιμη να πολεμήσει τον κοινό, εξωτερικό εχθρό, τους κατακτητές, γιατί ξέρει ότι αυτή μπορεί να κάνει πολλά. 57 Συνειδητοποιεί ακόμα ότι εἴτανε τὸσο μεγάλο πράμα να τανε «δική μας». 58 Μαζί με τον αγώνα, η συντρόφισσα Μαργαρίτα θα ανακαλύψει και τη συντροφικότητα, τη φιλία και το ερωτικό σκίρτημα. Από τη σήψη ενός κόσμου που ρεύει, αφού η πάλαι ποτέ αρχοντική τάξη έχει φθίνει στο ναδίρ, περνά στην αταξική συμμαχία, στον αγώνα για ελευθερία και πραγματική ηθική. Όσο η ανώτερη τάξη της πόλης είναι βυθισμένη σε ίντριγκες, συγκρούσεις και υποκρισία, εμφανίζεται ένας καινούργιος κόσμος αγωνιστών, άτομα που τοποθετούν το συλλογικό συμφέρον πάνω από το ατομικό. 59 Η αρρώστια, η ανικανότητα και η τρέλα που πολιορκούσαν τόσο στενά τη νεαρή δασκάλα, μαζί με την αποκάλυψη της δυστυχίας των συμπολιτών της και του χαλασμού που είχε επιφέρει ο πόλεμος, την οδηγούν στην επανάσταση και τη θυσία. Η τελευταία πράξη της οικογένειάς της είναι να οδηγήσουν στο θάνατο το ίδιο τους το παιδί. Δέσμιοι του παλιού κόσμου, ενός κόσμου γεμάτου ἀπὸ τρελούς, ὑστερικούς, ἐκφυλισμένους καὶ ληστὲς την παραδίδουν στους Γερμανούς χωρίς να το καταλάβουν. Μετά από αυτό θα πεθάνουν όλοι φαντάσματα μέσα στη γνώση της ανομίας τους. Πριν από αυτούς όμως, η Μαργαρίτα θα καταξιωθεί ηθικά, γκρεμίζοντας με τη θυσία της όλη την πολιτεία τῆς παρακμῆς ποὺ τὴ γέννησε. 60 Με εκείνο το χαμόγελο στα χείλια που είχε σε όλη τη διάρκεια της ανάκρισης και των μαρτυρίων της στη Γκεστάπο, στη δίκη αλλά και στην εκτέλεσή της, κερδίζει την κοινωνική αποδοχή. Δεν θα τη θυμούνται πια ως ένα αδέξιο γελοίο μυξιάρικο με τα μεγάλα λυπημένα μάτια, μια ολομόναχη, μαραμένη κοριτσίστικη μορφή στο 55 Χατζής, ό.π., σσ.197-198. 56 Χατζής, ό.π., σσ.195-196. 57 Χατζής, ό.π., σ.203. 58 Χατζής, ό.π., σ.202. 59 Μπενάτσης Α., «Και είταν αυτή από εκείνα τα στουρνάρια που έχει πολλά στην πατρίδα της : ένας κώδικας τιµής» στο ηµήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωµιοσύνης, επιµ. Γ.Η.Παππάς & Α..Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ.265. 60 Χατζής, ό.π., σ.211. - 13 -
παράθυρο του αρχοντικού σαράβαλου. Στη μνήμη τους θα περάσει αγέρωχη, με δυο μεγάλα μάτια που λάμπανε μέσα στο σκοτάδι, με ένα φως που τα κανε μεγαλύτερα ακόμα ομορφότερα ακόμα. Θα τη θυμούνται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα να λέει την τελευταία της καληνύχτα στον παλιό κόσμο και να αφήνει την υποθήκη της σε μια προτροπή για έναν νέο καλύτερο κόσμο. Καληνύχτα ντέ!... Εἴταν ὄμορφα τὰ μάτια σου, Μαργαρίτα!... - 14 -
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βρεττός Σπύρος, «Ο δρόμος προς την ελευθερία και η ανθρώπινη μοίρα στο λογοτεχνικό έργο του Δημήτρη Χατζή» στο Δημήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωμιοσύνης, επιμ. Γιάννης Η. Παππάς & Αντώνης Δ. Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σσ.306-316. Δρακονταειδής Φίλλιπος Δ., «Η λογοτεχνία του Δ. Χατζή ως ηθική τάξη», Διαβάζω, τχ.180 (1987) σσ.39-40. Καζάζης Νίκος, «Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Και Το Τέλος Της Μικρής Μας Πόλης», Η λέξη, τχ.144 (1998) σσ.190-199. Κουρμαντζή Ελένη, «Το τέλος της μικρής μας πόλης: Ο κύκλος και τα πρόσωπα» στο Δημήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωμιοσύνης, επιμ. Γιάννης Η. Παππάς & Αντώνης Δ. Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σσ.239-261. Μπενάτσης Απόστολος, «Και είταν αυτή από εκείνα τα στουρνάρια που έχει πολλά στην πατρίδα της : ένας κώδικας τιμής» στο Δημήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωμιοσύνης, επιμ. Γιάννης Η. Παππάς & Αντώνης Δ. Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σσ.262-271. Νάτσινα Αναστασία, «Μια εισαγωγή στην ανάγνωση των λογοτεχνικών κειμένων: Δημήτρη Χατζή Σαμπεθάι Καμπιλής», στο http://www.openlit.gr/doclib3/forms/material.aspx, Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2006. Παγανός Γιώργος Δ., «Από το διήγημα στη συλλογή και από τη συλλογή στο σύνολο του έργου», Η λέξη, τχ.144 (1998) σσ.207-213. Παπαλέξης Ηλίας, «Χρονολόγιο Δημήτρη Χατζή (1913-1981)», Διαβάζω, τχ.180 (1987) σσ.34-38. Ραυτόπουλος Δημήτρης, «Το νεοελληνικό μάθημα του Δημήτρη Χατζή» στο Δημήτρης Χατζής, Το τέλος της Μικρής μας Πόλης, εκδ. Διογένης, Αθήνα 1971 3, σσ.216-235. Σταυροπούλου Έρη, «Το φράγμα της σιωπής. Το πρόβλημα της επικοινωνίας στους γυναικείους χαρακτήρες της πεζογραφίας του Δημήτρη Χατζή» στο Δημήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωμιοσύνης, επιμ. Γιάννης Η. Παππάς & Αντώνης Δ. Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σσ.147-157. Τριάντου Ιφιγένεια, «Οι αφηγηματικές τεχνικές ως μηχανισμοί σημασιοδότησης στο έργο του Δημήτρη Χατζή» στο Δημήτρης Χατζής, Μια - 15 -
συνείδηση της Ρωμιοσύνης, επιμ. Γιάννης Η. Παππάς & Αντώνης Δ. Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σσ.190-210. Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, «Το Τέλος Της Μικρής Μας Πόλης : Ένας Κόμβος Στην Πεζογραφία Του Δημήτρη Χατζή», Η λέξη, τχ.144 (1998) σσ.179-183. Χατζής Δημήτρης, Το τέλος της μικρής μας Πόλης, εκδ. Το Ροδακιό, Αθήνα 1999. Ψάχου Μαρία, «Παράλληλες αναγνώσεις έργων του Δημήτρη Χατζή και του Μιχάλη Γκανά. Η λειτουργία του τόπου» στο Δημήτρης Χατζής, Μια συνείδηση της Ρωμιοσύνης, επιμ. Γιάννης Η. Παππάς & Αντώνης Δ. Σκιαθάς, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σσ.211-225. - 16 -