Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΣΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΣΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ 1 ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΥΚΗ Είναι βράδυ κι είναι λογικό να μιλήσουμε για όνειρα. Για τα όνειρα που, χάρη στον Φρόυντ, με το γύρισμα του 20ου αιώνα, στράφηκαν, αυτά και η ερμηνεία τους, προς την ψυχική πραγματικότητα του ονειρευόμενου. Ξέρουμε όμως ότι, παρά τη σπουδαία αυτή τομή στην ιστορία της κατανόησης των ονείρων, ακόμη σήμερα, στις μέρες μας, οι λαϊκοί ονειροκρίτες και τα λεξικά ονείρων δεν έχουν καθόλου χάσει το αναγνωστικό κοινό τους. Κάπως έτσι καταλάβαιναν τα όνειρα στην κλασική και την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Τότε, τα όνειρα είχαν περίοπτη θέση στον ευρύτερο χώρο της μαντικής. Ήταν κανόνας η προφητική τους διάσταση και πολιτισμικό κατεστημένο η ερμηνεία τους ή το αίτημα ερμηνείας τους. Εδώ, στην Επίδαυρο, το ιερό του Ασκληπιού είναι ο κατεξοχήν τόπος παραγωγής (πρόκλησης) ονείρων, που έμεινε ενεργός πάνω από μια χιλιετία, ώς την κατάργηση των αρχαίων ιερών το 426, με το διάταγμα του Θεοδοσίου. Η Επίδαυρος είχε ήδη υποφέρει λίγες δεκαετίες νωρίτερα από την επιδρομή των Γότθων με τον Αλάριχο κι αργότερα, ό,τι είχε μείνει, κατέρρευσε με 2 μεγάλους σεισμούς, το 522 και το 551. Το μυθικό αίτιο της δημιουργίας της Επιδαύρου: ο Ασκληπιός. Πρώτη φορά, διαβάζουμε για τον Ασκληπιό στην Ιλιάδα: ότι ήταν βασιλιάς της Τρίκκης (τα σημερινά Τρίκαλα στη Θεσσαλία) και λαμπρός γιατρός κι ότι έστειλε τους 2 γιους του, τον Ποδαλείριο και τον Μαχάωνα στον Τρωικό Πόλεμο, ως γιατρούς για τους στρατιώτες. Αργότερα, μαθαίνουμε ότι ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, μιας βασιλοπούλας από τη Θεσσαλία που, ενώ ήταν ακόμη έγκυος στον Ασκληπιό, ο Απόλλωνας τη σκότωσε γιατί πήγε να παντρευτεί έναν θνητό, αλλά ότι πρόλαβε να της πάρει ζωντανό το παιδί μέσα από τα σπλάγχνα της και να το δώσει στον Κένταυρο Χείρωνα. Ο Χείρωνας του δίδαξε τα μυστικά της ιατρικής τέχνης κι ήταν τέτοια η θεραπευτική δεινότητα του Ασκληπιού που έφτανε ώς και νεκρούς να ανασταίνει, οργίζοντας τον Άδη και τον Δία επειδή ανέτρεπε την αρμονία της φύσης όπου τα πράγματα πρέπει, μοιραία, να έχουν μια αρχή και ένα τέλος. Κι έτσι, ο Δίας κατακεραυνώνει τον Ασκληπιό, αργότερα όμως τον φέρνει πίσω στη ζωή υπό τον όρο ότι παραιτείται οριστικά από το να ανασταίνει τους νεκρούς. Η εκδοχή όμως που επικράτησε μεταγενέστερα σχετικά με τον Ασκληπιό είναι βέβαια αυτή της Επιδαύρου: ότι η Κορωνίδα, έγκυος από τον Απόλλωνα, συνοδεύει τον βασιλιά πατέρα της Φλεγύα στην Αργολίδα, ότι γεννάει κρυφά από τον πατέρα της τον Ασκληπιό, ότι τον εγκαταλείπει εδώ στην Επίδαυρο, όχι πολύ μακριά από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην κορυφή του Κυνόρτιου (του βουνού που, σε μια πλαγιά του, κάθεται απαλά το κοίλον του θεάτρου), κι ότι μια από τις γίδες ενο ς κοπαδιου της περιοχη ς θη λαζε το βρε φος στο βουνό (είναι ο λόφος που βλέπουμε πίσω από το Άβατον και που έκτοτε ονομάστηκε Τίττθυον-

μαστοί, σήμερα Βελανίδι) και ε νας σκυ λος το προστα τευε, ώσπου το βρη κε ο βοσκο ς του κοπαδιου, ο οποιός αμε σως κατα λαβε τη θει κη ιδιο τητα και τη θεραπευτικη δυ ναμη του Ασκληπιού. Ο μύθος λοιπόν, στο σύνολο των εκδοχών του, τονίζει τον διττό χαρακτήρα του Ασκληπιού: * τον υπερφυσικό του χαρακτήρα, γιατί μπορεί να θεραπεύει κάνοντας θαύματα, αφού η καταγωγή του είναι θεϊκή και μάλιστα από τον Απόλλωνα που κι αυτός θεραπεύει (από επιδημίες κυρίως), αφού ξέρουμε ότι στα ομηρικά έπη είναι γιατρός των θεών: Παιήων θεραπευτής (από την παιώνια, το βότανο με τις θεραπευτικές ιδιότητες) ή Παιάν (που είναι και το όνομα ύμνου προς τον Απόλλωνα, ενώ αργότερα, γενικότερα το εμβατήριο). ) και * τον ανθρώπινο χαρακτήρα του, αφού κατακτά τη θεραπευτική του ικανότητα με τη γνώση και με την εμπειρία, και δεν παραβιάζει τα όρια των φυσικών νόμων (το θάνατο). Ο Ασκληπιός διδάχτηκε την ιατρική τέχνη από τον Χείρωνα και, όπως λέει ο Πι νδαρος θερα πευε τους ασθενει ς με φα ρμακο που τους ε δινε να πιου νε, α λλους με αλοιφε ς και α λλους κα νοντας τομε ς. (Πυθιο νικοι 3.47-53) Η εξάπλωση της λατρείας του Ασκληπιού (που ενσωμάτωσε τη λατρεία προγενέστερων θεραπευτικών θεοτήτων), από τον 5 ο και κυρίως τον 4 ο π.χ. αιώνα, δημιουργώντας πολυάριθμα ιερά (γύρω στα 200) στο πανελλήνιο και σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, συμπίπτει με την ανάπτυξη της ορθολογικής (της ιπποκρατικής) ιατρικής, που θεωρεί ότι για όλες τις αρρώστιες υπάρχει φυσική αιτία κι ότι δεν έρχονται από τους θεούς. Που στηλιτεύει τους απατεώνες γιατί ξεγελούν κάθε θεοσεβούμενο προτείνοντάς του εξαγνισμούς και μαγγανείες για να διώξει την αρρώστια από μέσα του, ενώ θα έπρεπε, λένε οι ιπποκρατικοί γιατροί, «να κάνουν ακριβώς τα αντίθετα: να οδηγούν δηλαδή τους αρρώστους στα ιερά για να παρακαλέσουν τους θεούς»... Έχουν πλήρη συνείδηση οι ιπποκρατικοί γιατροί, και το τονίζουν, των ορίων της τέχνης τους. Λένε: «Έργο της ιατρικής είναι να διώχνει από τους αρρώστους ό,τι τους κάνει να υποφέρουν, να αμβλύνει τη σφοδρότητα των ασθενειών τους και, ακόμη, με πλήρη συνείδηση πως η ιατρική δεν έχει τη δύναμη να κάνει το παν, να μην επεμβαίνει στις περιπτώσεις που οι άρρωστοι έχουν πια τελείως νικηθεί από την αρρώστια τους». (Περί τέχνης, 3). Ενώ δηλαδή διεκδικούν τη γνώση ως διάγνωση, οι ιπποκρατικοί γιατροί δέχονται να μην έχουν και το μονοπώλιο της θεραπείας ή, καλύτερα, τον τελευταίο λόγο στη θεραπεία. Όταν λοιπόν οι γιατροί παραιτούνται, τότε, με την ύστατη προσδοκία ενός θαύματος, οι ασθενείς έχουν τη δυνατότητα να προσφύγουν στα ιερά του Ασκληπιού: ενδεικτικά, στην Τρίκκη, την Επίδαυρο, την Κόρινθο, στην Αθήνα, τον Πειραία, στον Ωρωπό, στην Κρήτη (Λεβήνα/Λέντα), στην Κω, στη Ρώμη, την Πέργαμο... Φιλάνθρωπος θεός Ο Ασκληπιός δεν είναι ο μόνος θεός που θεραπεύει, αλλά είναι ο μόνος που έχει τέτοια ακτινοβολία. Διότι, εκτός από ετοιμοθάνατους και ετοιμόγεννες, δέχεται να του απευθύνονται όλοι ανεξαιρέτως, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, δούλοι, ελεύθεροι, οποιοσδήποτε και οποτεδήποτε, όχι μόνο προκαθορισμένες εποχές του χρόνου. Επίσης το ότι ο Ασκληπιός έζησε και σαν θνητός, και υπέφερε κι ο ίδιος, κάνει πιο εύκολο το να ταυτιστεί ένας θνητός μαζί του, περισσότερο απ ότι με άλλους θεούς. Το βλέπουμε στις 2

απεικονίσεις τους: ενώ οι άλλοι θεοί παρουσιάζονται συνήθως στα ανάγλυφα σε στάση ιερατική, με την ολύμπια αταραξία τους, με το βλέμμα να χάνεται στο άπειρο, απόμακροι από αυτόν που τους πλησιάζει, ο Ασκληπιός απεικονίζεται πάντα οικείος, με τους οικείους του, με τη γυναίκα του και τα παιδιά του, παρών, με μια ανθρώπινη αμεσότητα. Όταν είναι όρθιος, σκύβει στοργικά στον πάσχοντα ασθενή του, κι όταν είναι καθιστός, συχνά, η στάση του είναι χαλαρή, ανεπιτήδευτη. Και, κυρίως, κοιτάζει κατάματα τον ικέτη του ή το σημείο του σώματός του που υποφέρει. Είναι, κυριολεκτικά, φιλάνθρωπος. Και πάντα θεραπεύει. Με τον διττό χαρακτήρα του, άλλοτε σαν θεός (είμαστε δηλαδή πιο κοντά σε θαύμα) κι άλλοτε σαν οποιοσδήποτε θνητός γιατρός της εποχής. Μέσω των ονείρων. Τους πρώτους αιώνες της καριέρας του, κατά τη διάρκεια του ονείρου, ακαριαία, ή στο ξύπνημα. (Θα δούμε σε λίγο τι λένε οι, κατά κάποιο τρόπο, τυποποιημένες από τους ιερείς, επιγραφές της Επιδαύρου.) Αργότερα, μετά τον 1 ο αιώνα π.χ., δίνοντας οδηγίες στον πιστό του για να θεραπευτεί ακολουθώντας τες. (Θα δούμε την περίπτωση ενός ρήτορα του 2 ου μ.χ. που τα όνειρα, οι ασθένειες και ο Ασκληπιός σφράγισαν τη ζωή του. Η εμπειρία του Αίλιου Αριστείδη έχει φθάσει ώς εμάς, γραμμένη από τον ίδιο και είναι η πρώτη αυτοβιογραφία ή, πιο σωστά, μια ονειροβιογραφία ή νοσοβιογραφία.) Τα όνειρα στους ιπποκρατικούς Και στα ιπποκρατικά κείμενα έχουν θέση όνειρα. Τους αφιερώνεται ένα ολόκληρο βιβλίο. Το 4ο βιβλίο του Περί διαίτης είναι ένας μικρός "ονειροκρίτης". Αλλά εδώ, στους ιπποκρατικούς, το όνειρο δεν είναι φορέας ίασης. Το προσεγγίζουν ορθολογικά. Απουσιάζει η θεία παρέμβαση που είναι το πρωταρχικό κίνητρο των ονείρων της Επιδαύρου. Εδώ, το όνειρο νοείται ότι έχει την ικανότητα να επισημαίνει κάποια διαταραχή πρώιμα, προτού καν αρχίσουν να φαίνονται ορατά τα συμπτώματά της. Η παρατήρησή του βοηθά στη διάγνωση της ασθένειας και, περαιτέρω, να προταθεί μια αγωγή. Στο Περί ενυπνίων της Ιπποκρατικής Συλλογής ξετυλίγεται μια συμβολική αντιστοιχία μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, του οργανισμού με το στερέωμα, τα στοιχεία της φύσης, τις γεωλογικές ιδιομορφίες: οι ανωμαλίες του εδάφους σε ένα όνειρο δηλώνουν δερματικές παθήσεις, οι ανωμαλίες της θάλασσας κοιλιακές παθήσεις, τα όνειρα σχετικά με φρέατα δηλώνουν προβλήματα στην ουροδόχο κύστη κ.ο.κ. Ιδού, λ.χ. πώς τα προεόρτια θα έλεγα μιας ψυχικής νόσου συνδέουν ονειρικά τον άνθρωπο με τα ουράνια σώματα: Αν τα ουράνια σώματα πλανώνται άλλοτε προς τη μια κατεύθυνση κι άλλοτε προς την άλλη, σημαίνει διαταραχή της ψυχής από έγνοιες. Χρήσιμο είναι τότε να αναπαυτεί κανείς και να στραφεί η ψυχή προς τα θεάματα, και μάλιστα σε αυτά που προκαλούν γέλιο ή τέλος πάντων σε ό,τι παρακολουθεί κανείς με τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση, επί δυο ή τρεις ημέρες, και θα αποκατασταθεί. Διαφορετικά, υπάρχει κίνδυνος να πέσει άρρωστος. (Περί Διαίτης, ΙV, 89) Αλλά γιατί να θεραπεύει μέσω των ονείρων ο Ασκληπιός; Θα πρέπει να ανατρέξουμε πάλι στο μύθο. Σ αυτά που λέει ο μύθος για την καταγωγή του θανάτου, του ύπνου, των ονείρων... 3

Ο Θάνατος, μυθικά, έχει μικρό αδελφό του τον Ύπνο. Είναι κι οι 2 παιδιά της Νύχτας κατά τον Ησίοδο. Συχνά, απεικονίζονται μαζί. Και τα Όνειρα, η πομπή των ονείρων, όπως λέει ο Ησίοδος, είναι τέκνα της Νύχτας. Αλλά υπάρχει και μια άλλη παράδοση για την καταγωγή τους, που μας παραδίδει ο Ευριπίδης: ότι τα όνειρα είναι φύτρα της Γης. Όχι της Γης που είναι για όλους, παντοτινά, τόπος ασφαλής, αλλά της τρομερής Χθονός που κρύβει στον κόρφο της όλους τους νεκρούς. Αλλά βλασταίνει και τα θεραπευτικά βότανα κι από τα σπλάγχνα της αναβλύζει το νερό, βγαίνουν μέταλλα και πετρώματα με ζωτικές δυνάμεις: τέλος και αρχή της ζωής, η γη... Έχοντας γνωρίσει το θάνατο ο ίδιος ο Ασκληπιός, λογίζεται ως χθόνιος θεός, θεός που δρα από τα έγκατα της γης. Και ζητά από τον ασθενή ικέτη του να κοιμηθεί στο ιερό του τελετουργικά, μιμούμενος, όπως συχνά υπενθυμίζει ο κ. Λαμπρινουδάκης, την εμπειρία του ίδιου του Ασκληπιού, κατά κάποιον τρόπο (μην το ξεχνάμε: ένας μικρός θάνατος είναι ο ύπνος...) και, μετά τον ύπνο, να αναγεννηθεί (το λέμε μάλιστα ότι ο ύπνος αναζωογονεί...). Να ξυπνήσει λοιπόν τελικά θεραπευμένος χάρη σε ένα όνειρο όπου παρενέβη δραστικά ο θεός του. Αυτή ακριβώς η τελετουργική ετοιμασία (με δίαιτες, νηστείες, λουτρά, μουσικά και θεατρικά δρώμενα, γυμναστική, μαλάξεις, εισπνοή αναθυμιάσεων, συζητήσεις με ιερείς και με γιατρούς...), που κορυφώνεται με την κατάκλιση στον ειδικό γι αυτό χώρο του ιερού ονομάζεται εγκοίμηση (που εδώ έχει ιατρικό αίτημα αφού πρόκειται για τον Ασκληπιό). Το εγκοιμητικό όνειρο είναι ψυχικά προμελετημένο. Κι ο εγκοιμητικός ύπνος, ίσως, προκλητός σωματικά. Στα λατινικά, η εγκοίμηση έχει αποδοθεί με τη λέξη incubatio (ίδια λέξη με την επώαση μιας ασθένεια)... ονείρου;;;; Ιάματα του Απόλλωνος και του Ασκληπιού Στην ανασκαφή του 1883, μέσα στο Άβατον (για το οποίο θα μιλήσουμε στη συνέχεια), ο Παναγής Καββαδίας βρήκε 2 ανέπαφες στήλες από γκρίζο πωρόλιθο (βρήκε επίσης και θραύσματα από άλλες 2 στήλες). Χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 4ου π.χ. αιώνα και σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο του Ασκληπιείου. Τα 44 όνειρα που αναγράφονται επάνω τους φέρουν ένα γενικό τίτλο Ιάματα του Απόλλωνος και του Ασκληπιού (μολονότι σε κανένα όνειρο δεν εμφανίζεται ο Απόλλωνας). Το καθένα τους έχει ως ειδικότερο τίτλο την πάθηση και κατόπιν το όνομα και την καταγωγή του πάσχοντος, ότι εγκοιμήθηκε στο ιερό, τι όνειρο είδε, το αποτέλεσμα, και τα ίατρα που άφησε φεύγοντας από εκεί εν είδει αναθήματος. Κανείς από τους ονειρευόμενους δεν ενδιαφέρεται να μάθει το αίτιο της αρρώστιας του. Μόνο να απαλλαγεί θέλει. Τα όνειρα δεν είναι γραμμένα από πρώτο χέρι. Δεν τα χάραξαν οι ίδιοι οι ωφελημένοι από τον Ασκληπιό. Είναι προφανώς έργο του ιερατείου που το αποφάσισε μάλλον με την ευκαιρία της επέκτασης, εκείνη την εποχή, του Αβάτου, και τα επέλεξε με κριτήριο την ενδυνάμωση της αίγλης του ιερού, για προπαγάνδα, την ψυχική προετοιμασία των προσερχομένων ασθενών αλλά και ως προειδοποίηση τι μέλλει να τους συμβεί αν δεν σεβαστούν τους κανόνες του ιερού. Ωστόσο δεν είναι οπωσδήποτε πλαστά όνειρα, όχι όλα τουλάχιστον. Σε μερικά από αυτά διακρίνουμε ονειρικές εικόνες που μοιάζουν αυθεντικές. ΙΙ Τριετής κύηση. Μια γυναίκα από την Πελλήνη, η Ιθμονίκη, ήλθε στο ιερό για απογόνους. Εγκοιμώμενη, είδε ένα όνειρο: της φάνηκε ότι ζητούσε από το θεό να μείνει έγκυος σε κόρη και 4

πως ο Ασκληπιός της έλεγε ότι θα έμενε έγκυος κι ότι αν του ζητούσε και κάτι άλλο θα το εκτελούσε κι αυτό. Εκείνη όμως απάντησε ότι δεν επιθυμούσε τίποτε άλλο. Έμεινε λοιπόν έγκυος και η κύηση κρατούσε τρία χρόνια, ώσπου ξαναγύρισε στο θεό, ικέτις, για να γεννήσει. Εγκοιμώμενη, είδε ένα όνειρο: της φάνηκε ότι ο θεός τη ρωτούσε μήπως δεν είχε λάβει όσα είχε ζητήσει και δεν ήταν έγκυος. Για γέννα δεν είχε πει τίποτα μολονότι εκείνος την είχε ρωτήσει αν επιθυμούσε κάτι άλλο, κι ότι της είχε πει ότι θα το έκανε. Αλλά αφού είχε τώρα έχει πάλι έλθει ικέτις σ αυτόν για το συγκεκριμένο θέμα, θα της το έκανε κι αυτό. Αμέσως μετά, εκείνη βιάστηκε να βγει από το Άβατο και μόλις βρέθηκε έξω από το ιερό, γέννησε μια κόρη. ΧΙΙΙ Ένας άνδρας από την Τορώνη, βδέλλες. Εγκοιμώμενος, είδε ένα όνειρο. Του φάνηκε ότι ο θεός έσκιζε με ένα μαχαίρι το στέρνο του, έβγαζε τις βδέλλες, ότι του τις έδινε στα χέρια του και κατόπιν ότι ξανάρραβε το στήθος του. Όταν ξημέρωσε, έφυγε με τις βδέλλες στις φούχτες του. Τις είχε καταπιεί, ξεγελασμένος από την πεθερά του που του τις είχε βάλει κρυφά σ ένα πιοτό κι εκείνος το ήπιε. XIV Ένας άνδρας με πέτρα στο γεννητικό του όργανο. Αυτός είδε ένα όνειρο. Του φάνηκε ότι συνουσιαζόταν με ένα όμορφο αγόρι κι ότι είχε ονείρωξη κι έβγαλε την πέτρα κι όταν ξύπνησε έφυγε κρατώντας την στα χέρια του. XLII Η Νικασιβούλη από τη Μεσσήνη, για να αποκτήσει παιδιά. Εγκοιμώμενη, είδε ένα όνειρο. Της φάνηκε ότι την πλησίαζε ο θεός έχοντας μαζί του ένα μεγάλο φίδι κι ότι εκείνη συνουσιαζόταν με το φίδι. Μετά από αυτό, μέσα στο χρόνο, απέκτησε δυο αγόρια. Ποιοι ονειρεύονται στην Επίδαυρο; Και από τι πάσχουν; Κατά πλειοψηφία, είναι ενήλικοι, κυρίως άνδρες, αλλά αναφέρονται και 4 παιδιά κι ένας υπηρέτης. Τα θέματά τους είναι δερματικά, ορθοπαιδικά, φθίση, όγκοι, παράσιτα, λιθιάσεις, στειρότητες, γυναικολογικά... Μια σπασμένη κούπα, η εξαφάνιση ενός γιου... Και οι γιατροί; Δεν αναφέρονται ρητά γιατροί στα ιάματα, δεν είναι αυτό το ζητούμενο των επιγραφών. Στην Επίδαυρο, συμβολικά, το βάρος δινόταν στη δύναμη του θείου, σε αντίθεση π.χ. με την Αθήνα, την Κω (που είχε να καυχηθεί για τον Ιπποκράτη) ή την Πέργαμο (που είχε να καυχηθεί για τον Γαληνό)... Γενικά πάντως, οι γιατροί συνήθιζαν να κάνουν τουλάχιστον 2 φορές το χρόνο προσφορές... Και να αφιερώνουν στα ασκληπιεία τα εργαλεία της τέχνης τους... Ιατρικές, πρακτικές τουλάχιστον, γνώσεις σίγουρα είχε το ιερατικό προσωπικό αν κρίνουμε από το περίφημο ανάγλυφο του Αρχίνου από το Αμφιαράειο στον Ωρωπό... (θα τους συναντήσουμε συχνά στα όνειρα του Αίλιου Αριστείδη). Πώς λειτουργούν τα όνειρα των επιγραφών; * Είναι όνειρα επιθυμίας και προμελετημένα. Κάθε πιστός λαχταρά να ονειρευτεί το θεό του αυτοπροσώπως. Κι είναι πολύ φυσικό να τον ονειρεύεται. * Είναι όνειρα κατ εντολήν, προκλητά, είναι αποτέλεσμα ψυχικής μόλυνσης. * Είναι σωματικά όνειρα, γιατί διαμορφώνονται από σωματικά ερεθίσματα, από την αισθητηριακή αντίληψη της πάθησης. 5

*Είναι εναργή ενύπνια, καθαρά. Δεν χρήζουν ερμηνείας,. Άλλωστε, απ ότι τουλάχιστον ξέρουμε, δεν φαίνεται να υπήρχαν ονειροκρίτες στην Επίδαυρο. Στο ασκληπιείο της Περγάμου για το οποίο θέλω να σας μιλήσω στο τέλος, ναι υπήρχαν. Τα σύμβολα που περιέχουν ενίοτε είναι τα γνωστά ιερά σύμβολα του Ασκληπιού και, σιωπηλά, δρουν στη θέση του θεού. Δεν είναι τυχαία αυτά τα όνειρα. Είναι όνειρα όπως αυτά που ανέφερα, στείρων γυναικών και ενός άνδρα που έχει πρόβλημα στα γεννητικά του όργανα βρισκόμαστε δηλαδή στο χώρο της σεξουαλικότητας. * Συχνά, είναι βουβά όνειρα. Ο θεός εκτελεί χωρίς λόγια: Ο Αλκέτας ο Αλικός. Αυτός ήταν τυφλός και είδε ένα όνειρο. Του φάνηκε πως ο θεός τον πλησίασε και με τα δάχτυλα του άνοιξε τα μάτια και το πρώτο που είδε ήταν τα δένδρα στο ιερό. Σαν ξημέρωσε έφυγε υγιής (μ. 87, 18). Άλλοτε πάλι γίνεται εκτενής διάλογος με τον Ασκληπιό, ο οποίος εκτελεί την ονειρική επιθυμία στον ενεστώτα χρόνο της, στο παρόν. Απέχει από οποιαδήποτε προβολή στο μέλλον. Απαντά κατά γράμμα στο αίτημα (όπως είδαμε ότι έκανε με την Ιθμονίκη). Δεν ερμηνεύει Η ίδια η πράξη του ονειρεύεσθαι δρα θεραπευτικά, αφού η ίαση γίνεται εντός του ονείρου. * Είναι όνειρα που «βγαίνουν» κυριολεκτικά... «Ξεχειλίζουν» στη μέρα, της φέρνουν, νυχτερινό κατάλοιπο, την ίδια την πάθηση... (π.χ. στίγματα, λόγχη, βδέλλες, αίματα κ.ο.κ...) Ένας νοερός επιλεκτικός περίπατος στο ιερό Κοντά στο ιερό, ένας ολόκληρος μικρός οικισμός όπου ζούσαν με τις οικογένειές τους τεχνίτες κι έμποροι που έβγαζαν το ψωμί τους φτιάχνοντας και πουλώντας πήλινα ομοιώματα, ζωγραφιές και τάματα κι ό,τι άλλο χρειάζονταν οι ασθενείς προσκυνητές για να θυσιάσουν ή να αφιερώσουν στο θεό ή και γι αυτούς τους ίδιους... Το ιερό έχει δυο μνημειακές εισόδους: *μια από το δρόμο που οδηγεί εκεί από την πόλη της Επιδαύρου και το λιμάνι της *και μια άλλη από τη μεριά του θεάτρου, καθώς κατεβαίνει ο δρόμος από το Κυνόρτιον. Εκεί, στο Κυνόρτιον, το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα λειτουργούσε ήδη από το 1500 π.χ. με τα χαρακτηριστικά τελετουργικά δείπνα, τα θεοξένια, όπου οι θνητοί δεξιώνονταν τον Απόλλωνα. Κι όταν αργότερα, κατά τον 6 ο αιώνα, χαμηλά στην πεδιάδα, ιδρύθηκε το ιερό του Ασκληπιού, τότε, εκεί, άρχισαν πια να λατρεύονται μαζί πατέρας και γιος, συγγνώμονες (επιεικείς και συγχωρητικοί) θεοί... Περπατώντας στην Ιερά Οδό, ανάμεσα στις πυκνές φυλλωσιές των δένδρων, διακρίνονταν τα έξοχα ακρωτήρια που κοσμούσαν τις στέγες των ναών, Νηρηίδες, Αμαζόνες και Νίκες, σα να πετούν, αιθέριες. Πολύ κοντά μπαίνοντας από τη μεριά της πόλης της Επιδαύρου, ήταν η κρήνη των καθαρμών και τα κύρια κτίρια των ονείρων. Δεν είναι βέβαια το μόνο σημείο με νερά. Το ιερό είναι κατάσπαρτο με κρήνες, πηγάδια και λουτρά... Στις κολόνες των ναών, στα κλαδιά των δένδρων, ή αφημένα μπροστά στη βάση ενός αγάλματος, οι ασθενείς που έφταναν για να ονειρευτούν έβλεπαν ανάγλυφα και ζωγραφιές με ευχαριστήρια επιγράμματα, πήλινα ή μεταλλικά τάματα που αναπαριστούσαν το πάσχον μέρος του σώματος (πόδια, κνήμες, μάτια, μαστοί, μπράτσα, θώρακες...). Τα τάματα ήταν η τελευταία πράξη αυτών που περνούσαν από το ιερό: 6

μνημόνιο της παρουσίας τους εκεί και της ίασης και τεκμήριο της αναχώρησης Ένα παιχνίδι παρουσίας/απουσίας, μετωνυμικό: το (παρόν) ασθενές μέρος υπογράμμιζε το (απόν) υγιές όλον... Ο αέρας μύριζε, ανάμικτα με τα θυμιάματα των προσφορών, την τσίκνα από το ψήσιμο των θυσιασμένων ζώων που έτρωγαν, ιερείς και προσκυνητές, στα γειτονικά κτίρια των τελετουργικών συνεστιάσεων. Το Ιερό μπορούσε να στεγάσει 160 άτομα στο Καταγώγιον που λειτουργούσε ως πανδοχείο για τους ικέτες και τις οικογένειές τους. Μπροστά από το ναό του Ασκληπιού, ο μεγάλος βωμός του. Πιο πέρα, ένα τέμενος, των Επιδοτών θεών, αφιερωμένο και στον Ύπνο που φέρνει αγαθά στους ανθρώπους... Σχεδόν κολλητά, πίσω και κατά μήκος του ναού του Ασκληπιού, το Άβατον. Οι τελευταίες προετοιμασίες πριν το όνειρο γίνονταν στην επάνω στοά του. Εκεί, σε κοινή θέα, ήταν στημένες οι στήλες με τα ιάματα του Απόλλωνα και του Ασκληπιού. Εκεί βρέθηκαν και φαίνονται ακόμη οι βάσεις τους. Εκεί είναι ακόμη και ένα πηγάδι καθαρμών, ήδη από τον 6 ο αιώνα, κι ένας βωμός πιο πέρα για τις αναίμακτες θυσίες: μέλι, γάλα κι ό,τι χυμούς τέλος πάντων μπορεί να ρουφήξει η γη για να φθάσουν στον χθόνιο Ασκληπιό. Στο ισόγειο λοιπόν του Αβάτου ολοκληρωνόταν η προετοιμασία για τη νύχτα του ονείρου... Κάποια στιγμή, κατέβαιναν στο υπόγειο να αποκοιμηθούν κατά γης, επάνω στο δέρμα του ζώου που είχαν θυσιάσει. Στο Άβατον μπορούσαν να κατακλιθούν γύρω στους 70 ασθενείς. Ακριβώς απέναντι από το Άβατον, είναι η εξαίσια Θόλος. Έχει κι αυτή, ένα μυστικό υπόγειο. Συμμετρικά με το υπόγειο των εγκοιμήσεων. Το κτίριο φέρει σήμερα το όνομα του ισογείου του, που είναι έργο του 4 ο αιώνα από τον Πολύκλειτο τον νεότερο, από το Άργος (ή τη Σικυώνα). Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι πρόκειται για «ανύψωση», πάνω από την προϋπάρχουσα κυκλική Θυμέλη που, έκτοτε, «θάφτηκε» κάτω από το περίτεχνο ασπρόμαυρο μαρμάρινο δάπεδο της Θόλου. Υπάρχουν πάμπολλες υποθέσεις για το τι ήταν το υπόγειο της Θόλου/Θυμέλης. Η πιθανότερη είναι να ήταν η καρδιά του ιερού χώρου: βωμός για τις χοές στον χθόνιο θεό που ήταν ο Ασκληπιός. Και το ισόγειο με τη διπλή (δωρική και ιωνική) κιονοστοιχία του;;; Στο ισόγειο, στη λεπτεπίλεπτη φυτική διακόσμηση της μαρμάρινης οροφής του έχουν διακρίνει λουλούδια της υπνοφόρου παπαρούνας;;;; Η υπνοφόρος μήκων ήταν και σύμβολο της Δήμητρας (ας θυμηθούμε ότι ο Ασκληπιος είχε μυηθεί στα μυστήριά της...). Επίσης, στη Θόλο, ο Παυσίας είχε ζωγραφίσει μια Μέθη να πίνει κρασί και να καθρεφτίζεται θολά το πρόσωπό της στην κρυστάλλινη κούπα της. Δυο αναφορές (το όπιο και το πιοτό) στη γλυκιά νάρκη... Μήπως ετοίμαζαν κι εκεί τους μέλλοντες να ονειρευτούν δίνοντας να πιουν χυμό μηκώνου; Δεν αποκλείεται τα ρήματα καθεύδω και καθυπνόω των επιγραφών να παραπέμπουν σε μη φυσικό ύπνο... Ο Παυσίας, εκτός από τη Μέθη είχε ζωγραφίσει (μας λέει πάντα ο Παυσανίας) κι έναν Έρωτα. Όχι έναν Έρωτα που στοχεύει τις καρδιές των θνητών με τις σαΐτες του. Έναν Έρωτα που έχει αφήσει πλάι το τόξο του και στα χέρια του κρατάει μια λύρα... 7

Σίγουρα, ιεροί ύμνοι, παιάνες, μετείχαν στα προκαταρκτικά της εγκοίμησης. Σίγουρα, η μουσική είχε τη θέση της και στη Θόλο, όπως κι αλλού στο Ιερό, στο πλάτωμα μπροστά το ναό, στο Ωδείο... Σίγουρα, συχνά, από διάφορα σημεία του Ιερού, ακούγονταν μελοποιημένα ποιήματα με επικλήσεις στον Ασκληπιό. Παιάνας, Επήκοος, Όρθιος, Αλεξίπονος, Εύκολος, Φιλόλαος, Σωτήρας... είναι μερικά από τα συνήθη επίθετα με τα οποία τον προσφωνούσαν, αν κρίνουμε από τις αναθηματικές ευχαριστήριες επιγραφές και τον Παιάνα του Ίσυλλου... Για το θέατρο, έργο κι αυτό του ίδιου Πολύκλειτου που έκτισε τη Θόλο, τι πιο εύγλωττο από τη συμβουλή του ιπποκρατικού γιατρού στο όνειρο που ανέφερα πριν λίγο:...να στρέφεται η ψυχή προς τα θεάματα, και μάλιστα σε αυτά που προκαλούν γέλιο ή τέλος πάντων σε ό,τι παρακολουθεί κανείς με τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Να το κάνει για δυο ή τρεις ημέρες, και θα αποκατασταθεί. Διαφορετικά, υπάρχει κίνδυνος να πέσει άρρωστος... Κάθε 4 χρόνια, ανοίγοντας ο καιρός, κατά τα τέλη Απριλίου ή κάπου στην αρχή του καλοκαιριού, γινόταν στην Επίδαυρο η γιορτή των μεγάλων ασκληπιείων, με μουσικούς και δραματικούς αγώνες στο θέατρο, με αγώνες στίβου και άλλα αθλήματα στο Στάδιο. Ανάμεσα στους θεατές, θα πρέπει να φανταστούμε και όσους ασθενείς μπορούσαν να φθάσουν ώς εκεί. Αν κρίνουμε όμως από τη μαρτυρία του Αίλιου Αριστείδη στο ασκληπιείο της Περγάμου, οι χώροι του Σταδίου και του θεάτρου της Επιδαύρου θα πρέπει να ήταν ανοικτοί στη διάθεση ασθενών και ιερέων όλες τις εποχές του χρόνου, συνεχώς, όχι μονάχα με την ευκαιρία των δημόσιων εορτών. Οι ασθένειες και τα όνειρα του Αίλιου Αριστείδη Λέει ο Αίλιος Αριστείδης: Τον δωδέκατο χρόνο από την αρχή της αρρώστιας μου, πολλά και θαυμαστά οράματα με κατέκλυζαν και με οδηγούσαν στην Επίδαυρο, την ιερή πόλη του θεού... Ποιος είναι ο Αίλιος Αριστείδης; Γεννήθηκε το 117 μ.χ. κοντά στη Σμύρνη, Ρωμαίος πολίτης, με βαθιά αγάπη για την ελληνική καταγωγή του, είναι από ευκατάστατη οικογένεια, έγινε ρήτορας και τον Ιανουάριο 144, μολονότι αδύναμος από ένα κρυολόγημα, φεύγει στη Ρώμη για να αρχίσει την καριέρα του, αλλά φθάνει εκεί σε άθλια κατάσταση και μάταια οι γιατροί πασχίζουν να τον κάνουν καλά. Επαναπατρίζεται. Ούτε στη Σμύρνη κάνουν τίποτα γι' αυτόν. Λίγους μήνες αργότερα, όταν εμφανίζεται πρώτη φορά στον ύπνο του ο Ασκληπιός, αντί να τον γιατρέψει όπως έκανε παλιά στην Επίδαυρο, του λέει να καταγράφει τα όνειρά του. Αυτή είναι η επιταγή του... Έκτοτε, για τουλάχιστον είκοσι πέντε χρόνια, ο Αριστείδης κρατά ένα μακροσκελές (πάνω από 300.000 γραμμές, όπως λέει ο ίδιος) ημερολόγιο των ονείρων του και των ερμηνειών τους. Έκτοτε, ο θεός της ιατρικής και τα όνειρα συνοδεύουν τον Αριστείδη τόσο ως προς την καριέρα του ως ρήτορα, όσο και ως προς την υγεία του, έως το 170-171 όπου και συγγράφει τις επί σχεδόν 30 χρόνια εμπειρίες του σώματος και των ονείρων του, με τίτλο Ιεροί Λόγοι. Το κείμενο αυτό θεωρείται ως μια πρώιμη, ιδιότυπη μορφή αυτοβιογραφίας. (ονειροβιογραφία μαζί και νοσοβιογραφία, όπως έλεγα και προηγουμένως). Πρόκειται για έξι Λόγους, μια ελεύθερη και δίχως χρονολογική ακολουθία (εκ πρώτης τουλάχιστον όψεως) αφήγηση ποικίλων παθήσεων και 130 περίπου ονείρων και των συνθηκών της εμφάνισής τους, 8

σταλμένων από τον Ασκληπιό, τον υπέρτατο θεραπευτή και προστάτη των διανοουμένων, στον Αριστείδη ή τους οικείους του, με θεραπευτικό για τις παθήσεις του περιεχόμενο και με την πάγια προτροπή να μην εγκαταλείψει τη ρητορική. Και γιατί ειδικά ο Αίλιος Αριστείδης; Γιατί, σε αντίθεση με τα τυποποιημένα και για λόγους προπαγάνδας όνειρα της θρησκευτικής παράδοσης των Ασκληπιείων, ο Αίλιος Αριστείδης μας παραδίδει από τον μακρινό 2 ο αιώνα μ.χ. ένα λεπτομερές κείμενο προσωπικών, αυθεντικών ονείρων γραμμένο από τον ίδιο όπου, συγχρόνως, ξετυλίγονται, ανάγλυφα, όλα τα χαρακτηριστικά της λαϊκής πίστης εκείνα τα χρόνια. Τα όνειρά του, όσο θεόσταλτα κι αν είναι, μας βοηθούν να δούμε, έστω αμυδρά, πώς λειτουργούσε τότε ψυχικά, θεραπευτικά, το ονειρικό φαινόμενο, πώς το βίωνε ένας πολύ συγκεκριμένος ονειρευόμενος. Αλλά επίσης, κι είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, γινόμαστε αναγνώστες της προσπάθειας, για πρώτη φορά, να πραγματευτεί κάποιος σε πρώτο πρόσωπο δυο πράγματα: * να περιγράψει το πώς είναι να είναι κανείς άρρωστος. * να μεταδώσει τη ρευστή ατμόσφαιρα του ονείρου. Oι Ιεροί Λόγοι είναι μια απάντηση στο «πώς είναι να είσαι άρρωστος», ερώτημα στο οποίο η Βιρτζίνια Γουλφ αφιέρωσε ένα μικρό δοκίμιο τη δεκαετία του 20. Αιώνες πριν, οι Ιεροί Λόγοι είναι ένα ταξίδι στο χώρο της εμπειρίας της αρρώστιας και του πεπρωμένου της στο πάσχον υποκείμενο. Περιγράφονται αναλυτικά τις μεγάλες μάχες του σώματος όταν κανείς βρίσκεται στο έλεος της αρρώστιας, τις εφόδους των κρίσεων, την επέλαση του πυρετού, το πώς επεξεργάζεται κανείς τις συνεχείς μεταπτώσεις του από την ενέργεια στην εξάντληση και πού τον οδηγούν. Είναι ένα πυκνό κείμενο, ελλειπτικό, που οδηγεί τον αναγνώστη αδιακρίτως και απροειδοποίητα στις διάφορες οντολογικές βαθμίδες: από την εγρήγορση στον ύπνο, από τη φυσική πραγματικότητα στη μεταφυσική, από το επίγειο στο θείο, από τον εδώ κόσμο στον αιθέριο. Δεν καταλαβαίνουμε πάντα πού τελειώνει το όνειρο και πού αρχίζει η πραγματικότητα. Το να αρθρωθεί με λόγια το όνειρο ως βιωμένη εμπειρία εθεωρείτο, ανέκαθεν, πολύ δύσκολο. Ο Συνέσιος ο Κυρηναίος έλεγε: όλοι ξέρουν πόσο δύσκολο είναι να μιλήσει κανείς με ακρίβεια για το όνειρο, που δείχνει χωριστά όσα η πραγματικότητα κρατά ενωμένα, και που δείχνει ενωμένα όσα η πραγματικότητα κρατά χωριστά. Πόσο δύσκολο είναι να το δώσει αυτό με λόγια ώστε να το αντιληφθεί και κάποιος που δεν έχει δει το όνειρο. Δεν είναι λίγο να καταφέρει κανείς να μεταδώσει στον άλλο τις αλλόκοτες κινήσεις της ψυχής του. Ο Αριστείδης όμως το τολμά και το καταφέρνει. Ζωντανεύει τη ρευστή πραγματικότητα της φαντασμαγορίας του ονείρου υιοθετώντας παρατακτικό ύφος και ασυνέχεια στη δομή της γραφής του, αιφνίδια περάσματα από τον άμεσο στον έμμεσο λόγο, ονειρικά σενάρια στο περίπου, σύγχυση προσώπων, τόπου και χρόνου, εικόνες ονείρου που εναλλάσσονται στην ίδια πρόταση με σκέψεις που κάνει αφού έχει ξυπνήσει, ασάφεια για το πού αρχίζει το όνειρο και πού τελειώνει. Η Janet Downie, ερευνήτρια του έργου του Αριστείδη, λέει χαρακτηριστικά: πρώτη φορά στην ιστορία της λογοτεχνίας καταφέρνει κάποιος να φθάσει την τέχνη του λόγου στα όριά της. 9

Περιστοιχισμένος από γιατρούς, o Αριστείδης τους συμβουλεύεται, όμως όπως δεν αφήνει κανένα να ερμηνεύσει τα όνειρά του στη θέση του, έτσι εννοεί να έχει τον κύριο λόγο στην επιλογή της αγωγής του. Είναι αλήθεια ότι ανήκε στην τάξη των πεπαιδευμένων κι ήταν πιθανότατα εξοικειωμένος με την ιατρική της εποχής. Είναι αλήθεια επίσης, ότι, πιστός άνευ ορίων στον Ασκληπιό, αυτόν αναγνωρίζει ως αληθή ιατρό. Αλλά είναι και ο πρώτος ασθενής που αμφισβητεί την ιατρική αυθεντία, την εξουσία της να μιλά στη θέση του ασθενούς και να έχει την τελευταία λέξη στη θεραπεία που ενδείκνυται. Και διεκδικεί το δικαίωμα να αναπτύσσει ο ίδιος, από τη θέση του πάσχοντος, ένα λόγο για το σώμα του, όπως εννοεί να έχει και την αποκλειστικότητα της ερμηνείας των θεϊκών συνταγών. Ενίοτε αμφισβητεί και εναντιώνεται ώς και στον Ασκληπιό «διορθώνοντας» τη θεϊκή συνταγή όπως τον συμφέρει. Ασθένειες, όνειρα, αποκαταστάσεις της υγείας του, ρητορικά επιτεύγματα: η αλληλουχία όλων αυτών των αγαθών που καρπωνόταν από τον θεό του, άνοιγαν σε μια διάσταση πέραν αυτών, έτσι ώστε ο Αριστείδης να λέει ότι όσα συνέβαιναν στη ζωή του ήταν αληθώς πέραν των θαυμάτων. Του αφήνω το λόγο να πει: * πώς υποφέρει Ενώ έτρωγα, πονοκέφαλος φοβερός και τρομερός, το πρόσωπο είχε κοκαλώσει, τα χείλη είχαν σφίξει, ήμουν σε άθλια κατάσταση. Διπλωμένος στα δυο, πηγαίνω στο δωμάτιό μου, ξαπλώνω όπως όπως και μου ανεβαίνει μεγάλος πυρετός. Αδύνατο να αναπνεύσω. Η μητέρα μου, η τροφός κι οι υπηρέτες οδύρονταν, ο Ζώσιμος ήταν ανάστατος. Έκανα μετά βίας νόημα να βγουν όλοι έξω κι ετοιμαζόμουν να αντιμετωπίσω αυτό που έμελλε να συμβεί. Το σούρουπο ή λίγο αργότερα, εκτός από τον πυρετό, αρχίζει ένας σπασμός που ούτε να τον περιγράψει κανείς με λόγια μπορεί ούτε να τον διανοηθεί. Το σώμα ταρακουνιόταν πέρα δώθε, τα γόνατα έφευγαν προς τα πάνω, χτυπούσαν το κεφάλι, τα χέρια μου δεν μπορούσα να τα ελέγξω, έπεφταν με ορμή στο σβέρκο και το πρόσωπο. Το στήθος πετιόταν προς τα έξω, η πλάτη τιναζόταν προς τα πίσω σαν το κατάρτι που το λυγίζει ο άνεμος. Κανένα σημείο του σώματος δεν έβρισκε ηρεμία, οι σπασμοί στο έπακρο, ανείπωτη η ένταση των πόνων, τόσο που δεν μπορούσα να μείνω σιωπηλός, κι αν πάλι έβγαζα φωνή, το πράγμα χειροτέρευε. [...] Πρέπει να ήταν πια μεσημέρι που πήγα διάρροια μαύρη χολή κι εκεί που ήμουν καθισμένος στη λεκάνη, με πιάνει μια φοβερή εξάντληση, ιδρώνω και λιποθυμώ. [...] Φθάνει η νύχτα σαν σε θάλασσα τρικυμισμένη όπου μαίνεται άγρια καταιγίδα, κι αποκοιμήθηκα λιγάκι, ίσα για να ονειρευτώ... [ΙΙΙ, 16] 10 * πώς ονειρεύεται Την πέμπτη του μήνα μου φάνηκε ότι είδα το ιερό του Απόλλωνα στον Μιλύα. Ήταν σα να χαν προστεθεί καινούργια κτίρια και το μέρος λεγόταν Ελεφαντίνη, όπως η Ελεφαντίνη στη Αίγυπτο. Μου άρεσαν τα κτίρια και η ομοιότητα του ενός μέρους με το άλλο. Και μάλιστα ιερέας του θεού ήταν εκείνος της Ίσιδας στη Σμύρνη, που έμενα σπίτι του κι έλεγα μέσα μου πόση οικειότητα έχω μαζί του από παλιά. Κάτι είχε τύχει να του αγοράσω προ καιρού και μετά μου είχε μείνει κι ήθελα να ανταλλάξω το υπόλοιπο. Μετά, κάποιος έλεγε κοίφι με κρασί. Υπέθεσα ότι επρόκειτο για φάρμακο κι αναρωτιόμουν αν είναι αλοιφή για το πρόσωπο ή αν κάνει για το εσωτερικό του

σώματος. Και κάποιος είπε ότι καίει όπου κι αν το απλώσεις και σκέφτηκα ότι ήταν ίσως ό,τι καλύτερο για το κρυολόγημα. Μετά, σα να λεγα στον ιερέα ότι, απ όσο ήξερα ήταν φανερό πως δεν χρειαζόταν να φάω. Κι ευθύς μου ήρθε ιδέα να μείνω νηστικός όλη τη μέρα. Έμεινα λοιπόν νηστικός. [1, 24] (κάποτε που είχε θωρακικά προβλήματα) Μου φαινόταν ότι ήμουν στα προπύλαια του Ασκληπιού και με συναντούσε κάποιος δικός μου. Του είπα ότι είχα ναυτία και, λέγοντας αυτά, παρατηρούσα πόσα πράγματα είχαν μετακινηθεί στο ιερό. Προχωρώντας μέσα συναντάμε έναν υπηρέτη του ιερού και τον ρωτώ πού είναι ο ιερέας. «Πίσω από τον ναό», μου λέει. (...) Αλλά ο ναός ήταν κλειστός. Αν και κλειστός, μπορούσες όμως να δεις μέσα. Πλησίασα στην πόρτα και βλέπω ένα άλλο άγαλμα στη θέση του παλιού και κατηφές. Ρωτώ πού είναι το παλιό, κάποιος το φέρνει, αλλά ούτε αυτό μου φάνηκε να το αναγνωρίζω, ωστόσο έσπευσα να προσκυνήσω. Κατόπιν, κάνοντας το γύρο του ναού, συναντάμε τον ιερέα και, μιλώντας του, είχα κατά νου να πω να βάλουν το άγαλμα στην παλιά του θέση. Και καθώς περπατούσα, μου φεύγει το υπόδημα από το ένα πόδι κι ο ιερέας το μαζεύει και μου το δίνει εγώ κολακεύτηκα από την τιμή που μου γινόταν και, θέλοντας να ανταποδώσω κατά κάποιον τρόπο και να απαντήσω με ένα χαιρετισμό, έσκυψα να το πάρω. Και τότε μου επιτέθηκε ένας ταύρος. Εγώ, τρομαγμένος, προσπαθούσα πώς και πώς να φυλαχτώ, αλλά εκείνος, ούτε λίγο ούτε πολύ, με κουτούλησε κάτω από το δεξί γόνατο. Και ο Θεόδοτος πήρε ένα κοπίδι και το καθάριζε, αλλά με τέτοιον τρόπο που πήγα να του πω: «Μα εσύ το έκανες πληγή». Αυτά φάνηκαν στον ύπνο μου και κάτω από το δεξί γόνατο εμφανίστηκε μια μικρή πληγή που έμοιαζε με άνθρακα και φαινόταν ότι είναι καλό για το επάνω μέρος του σώματος. [Ι,11] * ο Ασκληπιός ή οι γιατροί; Χωρίς λοιπόν καμία φανερή αιτία, γίνεται ένα πρήξιμο στην αρχή ήταν κάτι που θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα. Μετά έγινε ένας πελώριος όγκος, οι βουβώνες ήταν πρησμένοι από το πύον, δυσοσμία παντού, πόνοι φοβεροί και πυρετός. Οι γιατροί πρότειναν διάφορα, άλλοι ότι έπρεπε να ανοίξουν τον όγκο, άλλοι ότι έπρεπε να τον καυτηριάσουν με φάρμακα, γιατί θα κακοφόρμιζε και θα πέθαινα. Ο θεός όμως είχε αντίθετη άποψη: να αντέξω και να αφήσω να ωριμάσει ο όγκος και φυσικά δεν ετίθετο θέμα επιλογής αν θα ακούσω τους γιατρούς ή τον θεό. Ο όγκος μεγάλωσε ακόμα περισσότερο και αισθανόμουν πολύ άσχημα. Μερικοί με κατηγορούσαν ότι κάνω τα πάντα σύμφωνα με τα όνειρα, άλλοι μου προσήπταν ότι είμαι δειλός, γιατί ούτε άφηνα να με ανοίξουν ούτε τα φάρμακα ανεχόμουν. Αλλά ο θεός επέμενε ώς το τέλος να αντέξω, γιατί ήταν σίγουρα για τη σωτηρία μου διότι οι πηγές αυτού του ρεύματος ήταν επάνω, κι αυτοί οι περιβολάρηδες δεν ξέραν προς τα πού να στρέψουν τους αγωγούς Τέσσερις μήνες κράτησε. Τελικά, ο Σωτήρας στέλνει σημάδια για ένα φάρμακο του οποίου δεν θυμάμαι ακριβώς τα συστατικά παρά μόνον ότι περιείχε αλάτι κι όταν το κάναμε επάλειψη, το μεγαλύτερο μέρος του όγκου εξαφανίστηκε αμέσως, και το χάραμα που έφτασαν οι δικοί μου χάρηκαν και δεν πίστευαν στα μάτια τους. Μετά από αυτό, οι γιατροί έπαψαν να με κατηγορούν, είχαν μείνει έκθαμβοι μπροστά στην πρόνοια του θεού. Αναρωτιόνταν ωστόσο πώς θα μπορούσε να εξαφανιστεί ο θύλακας κι ήταν της γνώμης ότι τώρα πια έπρεπε να τον ανοίξουν, διότι δεν υπήρχε άλλος τρόπος να αποκατασταθεί το πράγμα. Και μου ζητούσαν να υποχωρήσω τουλάχιστον σε αυτό, αφού έτσι κι αλλιώς, όσον αφορούσε τον θεό, η παρέμβασή του είχε λήξει. Εκείνος όμως δεν τους έκανε ούτε αυτή την παραχώρηση. Παρότι η αποκόλληση 11

ήταν πολύ εκτεταμένη κι έμοιαζε σαν να φεύγει όλο το δέρμα, πρόσταξε να κάνω επάλειψη με αυγό και με γιάτρεψε επαναφέροντας τα πάντα στη θέση τους, με αποτέλεσμα, λίγες ημέρες αργότερα, να μην μπορεί κανείς να καταλάβει σε ποιον μηρό ήταν εκείνο το πρήξιμο, γιατί ήταν κι οι δύο εντελώς καθαροί. [Ι.Λ. Ι, 61] * Άλλα φάρμακα του Ασκληπιού Μεταξύ άλλων, ο Σωτήρας Ασκληπιός με πρόσταξε να ασχοληθώ με το τραγούδι και τη λυρική ποίηση και δη να ψυχαγωγούμαι αλλά και να συντηρώ παιδικές χορωδίες. Τα παιδιά τραγουδούσαν τα τραγούδια μου και, όποτε τύχαινε να πνίγομαι γιατί σφιγγόταν ξαφνικά ο λαιμός μου ή το στομάχι μου ήταν χάλια ή κάποια άλλη κρίση μ έπιανε, ο γιατρός Θεόδοτος ήταν εκεί και, ενθυμούμενος τα όνειρα, έβαζε τα παιδιά να τραγουδήσουν τα τραγούδια μου και, καθώς τραγουδούσαν, ερχόταν μυστικά μια αίσθηση χαλάρωσης και καμιά φορά εξαφανιζόταν εντελώς η όποια ενόχληση. [Ι.Λ. ΙV, 38] *Η σχέση του με τον Ασκληπιό Μου φαινόταν σα να τον άγγιζα, αισθανόμουν ότι ήταν εκεί, κι ήμουν μεταξύ ύπνου και εγρήγορσης, κι ήθελα να τον κοιτάξω, κι αγωνιούσα μην εξαφανιστεί, τέντωνα τα αυτιά μου κι άκουγα, άλλοτε σαν σε όνειρο κι άλλοτε σα να ήμουν ξυπνητός, κι οι τρίχες της κεφαλής μου ορθές, και δάκρυα χαράς, και στην ψυχή ελαφράδα. Ποιος άνθρωπος θα μπορούσε να τα εκφράσει όλα αυτά με λόγια; [Ι.Λ. ΙΙ, 32] Σε μας λοιπόν έδωσε δώρο ολόκληρο το σώμα, όχι απλά ένα μέρος του, συνθέτοντας και συναρμολογώντας το όπως ο Προμηθέας, για τον οποίον οι αρχαίοι λένε ότι έπλασε τον άνθρωπο. [42, 6-7] Για την Επίδαυρο Ενδεικτική Βιβλιογραφία Edelstein Ε.-Edelstein L.: «Ο Ασκληπιο ς και η ιατρικη του ναου», Ο Ασκληπιο ς και οι απαρχε ς της ιατρικη ς, Εξα ντας, Αθήνα,1996. Edelstein Ε.-Edelstein L.: Asclepius: Collection and Interpretation of the Testimonies, το μ. 1, The Johns Hopkins University Press, 1998 (1945). Defrasse A., Lechat H.: Epidaure. Restauration et description des principaux monuments du sanctuaire d'asclepios, Imprimeries réunies, Paris, 1895. http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/defrasse1895/0001 Rynearson N.: Constructing and Deconstructing the Body in the Cult of Asklepios, Stanford Journal of Archaeology 2 (2003). http://www.stanford.edu/dept/archaeology/journal/newdraft/2003_journal/rynearson/paper.pdf Καββαδίας Π.: Το ιερόν του Ασκληπιού εν Επιδαύρω και η θεραπεία των ασθενών, Αθήνα, Αφοί Πέρρη,1900. http://anemi.lib.uoc.gr/ Κου κη Ε.: «Τα θεραπευτικα ο νειρα της Επιδαυ ρου», Αρχαιολογιά και Τε χνες, 78 (2001), σ. 36-40. http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/78-4.pdf Λαμπρινουδα κης Β.: «Η φροντι δα της υγειάς και η εξε λιξη της ιατρικη ς κατα την αρχαιο τητα», Αρχαιολογι α και Τε χνες, 102 (2007), σ. 10-14. http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/102-2.pdf 12

Λαμπρινουδάκης Β.: Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου: Τόπος φροντίδας σώματος και ψυχής. (μαγνητοσκοπημένη διάλεξη, 28/03/2013) http://www.blod.gr/lectures/pages/viewlecture.aspx?lectureid=756 Για τον Αίλιο Αριστείδη: Behr, C.: Aelius Aristides and the Sacred Tales, A. M. Hakkert, Amsterdam, 1968. Boulanger, A.: Aelius Aristide, Bibliothèques de l'ecole française d'athènes et de Rome, Paris, 1923. Downie, J. : At the Limits of Art. A Literary Study of Aelius Aristides Hieroi Logoi. Oxford University Press, Oxford, 2013. Festugière, A.J.: Aelius Aristide, Discours Sacrés: Rêve, Religion, Médecine au IIe Siècle après J.-C., Éditions Macula, Paris1986. Israelowich I.: Society, Medicine and Religion in the Sacred Tales of Aelius Aristides, Brill, Leiden-Boston, 2012. Κου κη Ε.: (εισαγωγη, μετα φραση, σχο λια), Αι λιος Αριστει δης, Ιεροι Λο γοι: σω μα και γλω σσα στα ο νειρα ενο ς ρη τορα, Σμι λη, Αθη να 2012. (όπου και εκτενής βιβλιογραφία). Nicosia, S.: Elio Aristide: Discorsi Sacri, Adelphi, Milano, 1984. Petsalis-Diomidis A.: Truly Beyond Wonders. Aelius Aristides and the Cult of Asklepios, Oxford University Press, Oxford, 2010. 13