ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Επιμέλεια κειμένων: Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευθύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Τουρναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα. ISBN SET: 978-618-82035-0-1 ISBN ΤΟΜΟΣ ΙI: 978-618-82035-2-5 ISSN: 1790-7039

υπουργειο πολιτισμου, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ θεσσαλιασ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4 2012 Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 15.3-18.3.2012 Τόμος ΙΙ: Στερεά Ελλάδα ΒΟΛΟΣ 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Lera, Petrika Οικονομίδης, Σταύρος Παπαγιάννης, Άρης Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγραφικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική............................................................... 17-28 Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους....................................... 29-36 Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κεραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία......................................... 37-46 Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού............................................... 47-56 Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτικές................................................................................ 57-66 Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες.................................................. 67-74 Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula Velestino: The so-called Megaron Reconsidered............. 75-84 Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B........................... 85-94 Τσιούκα Φωτεινή Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου............................................................................ 95-104 Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συνάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου................................................ 105-112 Αλματζή, Καλλιόπη Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νοτιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας...... 113-122 Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία............................ 123-134 Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια.. 135-144 Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη- Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γεωργία Γεωργίου, Ιάκωβος Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας................................................... 145-157 Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Παπαντώνης, Θωμάς Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι......................................... 159-168 Αηδονά, Ελίνα Κοντοπούλου, Δέσποινα Τουφεξής, Γεώργιος Τσεργά, Κλεονίκη Παπανικολάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας)........................................................................... 169-176 Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση.................... 177-186 615

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μαλακασιώτη, Ζωή Βήτος, Γεώργιος Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας)............. 187-200 Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly.. 201-207 Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγραφής................................................................................ 209-214 Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων............. 215-222 Aston, Emma, Welcome, visitors : religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult.................. 223-227 Καραγιαννόπουλος, Χρήστος Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα........................................ 229-236 Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα.............................................. 237-244 Haagsma, Margriet J. Karapanou, Sophia Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro Kallithea 2006-2011.................................................................. 245-256 Τουφεξής, Γεώργιος Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρχαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης.............. 257-264 Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Εξάρχου, Ουρανία Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος Παπανικολάου, Ελένη Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοιλάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη 2010-2012....................................................... 265-274 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας Τρίκκης.......................................................................... 275-282 Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία..................... 283-291 Decourt, Jean-Claude Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes.................. 293-301 Tziafalias, Athanasios Karagounis, Dimitris Bouchon, Richard Damerzin, Laurence Helly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la politique diplomatique................................................................... 303-310 Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη Διονυσίου, Μάνος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος.............................. 311-320 Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μέλφος, Βασίλης Σκαφιδά, Ευαγγελία Καρναβά, Άρτεμις, Διαχρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο Παλαια» Βόλου.. 321-330 Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά....................... 331-336 Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο μουσείο............................................................................. 337-342 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Αλεξίου, Νεκταρία Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας... 343-350 ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου (2009-2011).................................................... 351-364 Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου............................................................................ 365-374 Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου.......... 375-381 616

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2009-2011)........ 383-392 Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατάσταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας».................................. 393-402 Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας..... 403-410 Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα...................................... 411-418 Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη........ 419-424 Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροταφείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου.......................................... 425-432 Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων... 433-438 Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου......... 439-446 Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική..................................................... 447-456 Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο.............................................................................. 457-468 Γουλούλης Σταύρος Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός ενός βυζαντινού οικισμού............................................................. 469-480 Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573).......................................... 481-486 Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γεωργούλη) Δομένικου................................................................. 487-496 Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης (1546)............................................................................. 497-508 Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας.............................................. 509-518 Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπελάκια Θεσσαλίας.................................................................... 519-526 Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης................ 527-532 Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πατριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ (1842-1845 και 1852-1853)...... 533-538 Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας)......................................................................... 539-550 Τσιλιμίγκας, Χρήστος Βλαχάβα, Δήμητρα Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτικής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου............ 551-558 Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ........ 559-564 Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε (Δεκέμβριος 1805).. 565-572 Λαφαζάνη, Στυλιανή Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τιμίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ................................. 573-578 Μαντζανά, Κρυσταλλία Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων... 579-586 617

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού............................................................ 587-596 Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως.................................................. 597-604 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 605-608 ΤΟΜΟΣ IΙ. Στερεα ελλαδα ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια........... 621-632 Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κατασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού....................................... 633-640 Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλκάνια κατά την Εποχή του Χαλκού..................................................... 641-656 Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις.................... 657-668 ΕΥΒΟΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου... 669-680 Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια.......................................................... 681-696 Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνοπτική παρουσίαση της έρευνας........................................................ 697-708 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Ντάφη, Ευαγγελία X. Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια.............. 709-718 Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου.................................................................. 719-728 Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα.................................................... 729-740 Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας...... 741-750 ΒΟΙΩΤΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Κυριαζή, Όλγα Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού.............................................................. 751-764 618

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3 η χιλιετία π.χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου...................................... 765-774 Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες........................................................ 775-782 Bitely, Emily Daly, Kevin Jacob, Rob Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, 2011................................................ 783-792 Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari......................................................................... 793-802 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρίου» (β μισό 9 ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις............................................. 803-810 Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας..... 811-816 ΦΩΚΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Ζάχου, Ελένη Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνιση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο...................................... 817-828 Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο............ 829-839 Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο...................................... 841-848 Δημάκη, Σοφία Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το Καλαπόδι Λοκρίδας.................................................................. 849-858 Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα των Ελληνιστικών χρόνων............................................................ 859-866 Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι ΕΠΚΑ κατά τα έτη 2010-2012.......................................................................... 867-876 Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτεκτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου.............................................. 877-882 ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis............................. 883-892 Συρίδης, Γεώργιος Αηδονά, Ελένη Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Μαρία- Φωτεινή Πεχλιβανίδου, Σοφία Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρωπογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας..... 893-899 Papakonstantinou, Maria-Foteini Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims............................. 901-910 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Βαργεμέζης, Γεώργιος Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας..... 911-918 Αγγελίδης, Πάνος Λουκά, Μαρία-Παρασκευή Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατάσταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας......... 919-927 619

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Aravantinos, Vassilis Fappas, Ioannis Kyriazi, Olga Luglio, Giampaolo Pisani, Marcella, No greater marvel revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos.... 929-941 Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων................................................................................ 943-948 Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας............. 949-958 Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, τους Δελφούς.................................................................. 959-968 Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας 2009-2012....................................... 969-978 Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερμηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας...................... 979-988 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Krapf, Tobias Κουτσοκέρα, Νικολέττα Γκοτσίνας, Άγγελος Καραθάνου, Αγγελική Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Συρίδης Γεώργιος, Αγία Παρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού......................... 989-998 Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας.................... 999-1014 Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.χ... 1015-1024 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 1025-1028 620

Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) ΤΗΣ ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια (4 ος 18 ος αιωνασ) Ευαγγελία X. Ντάφη, Στεφανία Σ. Σκαρτσή Στο λοφίσκο όπου υψώνεται ο μεσαιωνικός πύργος του Καράβου και στην παράκτια ζώνη κοντά σε αυτόν, παλαιότερες έρευνες έχουν αποκαλύψει κεραμική και κατάλοιπα κλασικών, ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων 1. To 2010, με χρηματοδότηση της ΔΕΗ, η 23 η ΕΒΑ ξεκίνησε την υλοποίηση προγράμματος που προέβλεπε τη στερέωση και ανάδειξη των ερειπίων του πρωτοβυζαντινού λουτρού που σώζονται κοντά στο διοικητήριο του ΑΗΣ, την αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου, και τη δημιουργία ενός εκθεσιακού χώρου για τα ευρήματα που προέρχονται από την περιοχή 2. Τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα παρέχουν ενδείξεις ενός σημαντικού οικισμού των πρωτοβυζαντινών χρόνων. Πιθανόν ταυτίζεται με την Επισκοπή Πορθμού, η οποία αναφέρεται στην Ε Οικουμενική Σύνοδο (553 μ.χ.). Τα δομικά χαρακτηριστικά του λουτρού και τα νομίσματα, και όπως θα φανεί παρακάτω η κεραμική, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το λουτρό χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον από τον 4 ο μέχρι τον 7 ο αιώνα Στα ανατολικά του σώζονται και μεταγενέστερα οικοδομικά κατάλοιπα. Τα ευρήματα ξεκινούν από τον 3 ο -4 ο αιώνα με ένα παράδειγμα Κορινθιακού λυχναριού 3. Στη συνέχεια, υπάρχουν οι ύστεροι ελληνικοί λύχνοι, που παράγονταν κυρίως τον 5 ο αιώνα σε θέσεις όπως η Αθήνα και η Κόρινθος (εικ. 1α) 4. Μερικά παραδείγματα ανήκουν στους ύστερους μικρασιατικούς τύπους του 6 ου αιώνα (εικ. 1β) 5. Επίσης, έχουμε δύο φθαρμένα δείγματα του «Αιγαιακού» τύπου, για τον οποίο πρόσφατα έχει εντοπιστεί παραγωγή στη Νάξο (εικ. 1γ) 6. Σημαντικά είναι τα ευρήματα απομιμήσεων αφρικανικών λύχνων (εικ. 2α-β). Αυτά παράγονταν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, ανάμεσα στα οποία η Κόρινθος, η Αθήνα, οι Δελφοί και η Δημητριάδα. Στις πόλεις αυτές, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για τοπική παραλλαγή αφρικανικού λύχνου της κεντρικής Ελλάδας 7. Στους λεγόμενους φωκαϊκούς τύπους κεραμικής με ερυθρό επίχρισμα περιλαμβάνονται βαθιά πιάτα, που παράγονταν στις ακτές της Μικράς Ασίας 8. Με εξαίρεση ένα δείγμα του πρώτου μισού του 5 ου αιώνα, τα υπόλοιπα ευρήματα φωκαϊκών αγγείων ανήκουν σε δύο βασικούς τύπους: στον τύπο 3 κατά Hayes, που χαρακτηρίζεται από κάθετο χείλος και χρονολογείται στα μέσα του 5 ου αιώνα, ενώ οι παραλλαγές του φτάνουν στα μέσα του 7 ου αιώνα, και στον τύπο 10, ο οποίος χρονολογείται από τον ύστερο 6 ο μέχρι και μετά τα μέσα 1. Βλ. κυρίως Χατζηδημητρίου 2000, όπου βρίσκονται συγκεντρωμένες οι σχετικές πληροφορίες και η βιβλιογραφία. 2. Για την ανασκαφή του λουτρού (κατά τη δεκαετία του 1990) και την περιγραφή του βλ. Χατζηδημητρίου 2000, 15-29. Το 2010, η 23 η ΕΒΑ πραγματοποίησε ανασκαφή στο εσωτερικό του πύργου της Λατινοκρατίας, που υψώνεται ανάμεσα στις καμινάδες του ΑΗΣ, με στόχο τη διερεύνηση του χώρου του ισογείου του. Στα χαμηλότερα στρώματα, που ανήκουν στην περίοδο πριν την ίδρυση του πύργου, αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα τοίχου προγενέστερου οικοδομήματος, καθώς και λίγη πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή κεραμική. Σχετικά με παλαιότερες εργασίες στον πύργο βλ. Λαζαρίδης 1961-1962, 157. Μ. Γεωργοπούλου- Μελαδίνη, ΑΔ 27, 1972, Χρονικά, 364. 3. Perlzweig 1961, 154, πιν. 31. Karivieri 1996, 214-237, πιν. 17-21. 4. Perlzweig 1961, 196, πιν. 32. Karivieri 1996, 214-237, πιν. 17-21. 5. Broneer 1930, 114, αρ. 1413, 1415, πιν. 20: Τύπος ΧΧΙΧ. 6. Γερούση 2010, 225. Για την παραγωγή της Νάξου, βλ. Bournias (υπό δημοσίευση). 7. Eiwanger 1981 II, πιν. 74: II.510-514; Από την Αγορά: Robinson 1959 αρ. 2921. Πρόσφατος εντοπισμός εργαστηρίου και συζήτηση για τον τύπο: Πετρίδης 2010, 87, εικ. 5. 8. Hayes 1972, 323-372. 709

ΒυζαντινH κεραμικh απο τις ανασκαφες στις εγκαταστασεις ΤΗΣ ΔΕΗ ΑλιβερΙου του 7 ου αιώνα (εικ. 3α) 9. Οι βορειοαφρικανικοί τύποι κεραμικής με ερυθρό επίχρισμα παράγονταν στην ευρύτερη περιοχή της Καρχηδόνας, και ήταν δημοφιλείς σε ολόκληρη τη Μεσόγειο 10. Στο Αλιβέρι έχουμε δείγματα που χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που χρονολογούνται από τα μέσα του 4 ου αιώνα ως το α τέταρτο του 5 ου αιώνα 11 και σε αυτά που χρονολογούνται από τα μέσα του 6 ου ως το τέλος του 7 ου αιώνα Στην τελευταία κατηγορία, η πλειοψηφία των ευρημάτων ανήκει σε δύο τύπους μεγάλων, ρηχών πιάτων 104 και 105 κατά Hayes (εικ. 3β), με μερικά όστρακα να ανήκουν στον λιγότερο συνηθισμένο τύπο 99 που χρονολογείται στα 580-620 μ.χ. (εικ. 3γ) 12. Η πλειοψηφία των αμφορέων προέρχεται από το Αιγαίο, χωρίς να λείπουν και οι εισαγωγές. Από τον 4 ο και 5 ο αιώνα, έχουμε έναν τύπο που πιθανόν παραγόταν στη Σάμο (εικ. 4α) 13. Από τον 6 ο και 7 ο αιώνα έχουμε σε αφθονία το γνωστό τύπο LRA2 με σφαιρικό σώμα (εικ. 4β) 14. Οι πρώϊμες εισαγωγές αμφορέων, του 4 ου -5 ου αιώνα, προέρχονται από την περιοχή της Παλαιστίνης (εικ. 4γ) 15. Από την ίδια εποχή έχουμε και δείγματα βορειοαφρικανικών αμφορέων (εικ. 4δ). Οι ύστερες εισαγωγές του 6 ου -7 ου αιώνα, προέρχονται κυρίως από τη βόρεια Αφρική, και είναι σπαθείες μικρών διαστάσεων (εικ. 4ε) 16. Ανάμεσα στα μαγειρικά σκεύη, οι χύτρες αποτελούν το κύριο εύρημα και χωρίζονται σε δυο χρονολογικές ομάδες: (α) τις αιγαιακές του 4 ου -5 ου αιώνα, με λεπτά τοιχώματα και μικρές λαβές (εκ. 5α) 17, (β) του 6 ου - 8 ου (;) αιώνα με μεγαλύτερες ημικυκλικές λαβές και χαρακτηριστικό πηλό με προσμίξεις (εικ. 5β-γ). Η δεύτερη αυτή ομάδα περιλαμβάνει ένα σύνολο με ομοειδή χαρακτηριστικά και με παράλληλα στην Κωνσταντινούπολη, στο ναυάγιο του Yassi Ada (εικ. 5δ), στα Πάταρα της Λυκίας (εικ. 5ε) και στην Crypta Balbi της Ρώμης 18. Λόγω της συχνότητας του ευρήματος στο Αλιβέρι και του χαρακτηριστικού πηλού (2,5YR 5-6/8 με μέτριες-μεγάλες ασβεστικές προσμίξεις και μικρότερες καστανές), θα μπορούσαμε ίσως να υποθέσουμε τοπική παραγωγή στην ευρύτερη περιοχή. Ανάμεσα στα υπόλοιπα ευρήματα του λουτρού ξεχωρίζουν τα όστρακα τριφυλλόσχημης οινοχόης, η οποία είναι χαρακτηριστική της περιόδου μεταξύ του 5 ου και του 7 ου αιώνα 19 και μιας οινοχόης με εγχάρακτη διακόσμηση (Gauged Ware), χαρακτηριστική από τον 4 ο -6 ο αιώνα 20. Βρέθηκαν επίσης λίγα στηρίγματα αμφορέων ή άλλων μεγάλων αγγείων, που υποδεικνύουν και αποθηκευτική χρήση στο χώρο, ενώ βρέθηκαν και μερικά όστρακα από κυψέλες. Συμπερασματικά, η πρωτοβυζαντινή κεραμική στο Αλιβέρι χωρίζεται σαφώς σε δύο κατηγορίες: α) στα αγγεία που ακολουθούν τη ρωμαϊκή παράδοση, και β) στα ευρήματα που χρονολογούνται κυρίως στον 6 ο και 7 ο αιώνα και φέρουν χαρακτηριστικά Μεσαιωνικής πλέον κεραμικής. Το Αλιβέρι παρουσιάζει ιδιαίτερη ζωτικότητα τον 6 ο αιώνα, μια εποχή ακμής στην ανατολική Μεσόγειο, με έντονη δραστηριότητα στις συναλλαγές, τόσο με γειτονικές, όσο και με μακρινές περιοχές. Μέχρι τoυλάχιστον τον 7 ο αιώνα έχουμε εισαγωγές από τη βόρεια Αφρική και από το Αιγαίο, αλλά και πιθανόν τοπική παραγωγή. Κεραμική μεσοβυζαντινών χρόνων προέρχεται από την περιοχή του λουτρού, από στρώματα μεταγενέστερα της διακοπής της λειτουργίας του, καθώς και από τα χαμηλότερα στρώματα του πύργου, που ανήκουν στην περίοδο πριν την ίδρυσή του 21. Οι ομάδες κεραμικής που εντοπίστηκαν ανήκουν κυρίως στο 12 ο -αρχές 9. Για τον τύπο 3: Hayes 1972, 331-338. Για τον τύπο 10: Hayes 1972, 343-345. Vogt 2000, 61-64, εικ. 11:4. 10. Hayes 1972, 13 κ.ε. 11. Hayes 1972, 78-83 για τον τύπο 53 (370-430), και 231 για τον τύπο 62 (350-425). 12. Hayes 1972, 155 για τον τύπο 99, και 157-169 για τους τύπους 103, 104, 105. 13. Robinson 1959, τύπος M273. Abadie-Reynal - Sodini 1992, 344-345. O Arthur (1989) ονόμασε τον τύπο Samos Cistern Type. 14. Riley 1979, 217-219. 15. Riley 1979, 223-224, τύποι LRA4-5. 16. Riley 1979, 224-225, τύπος LRA6. 17. Για ένα παράδειγμα αιγαιακής χύτρας του 4 ου -5 ου αιώνα, παράλληλο από τη Θάσο: Abadie-Reynal Sodini 1992, 40, CC34, και από τη Δημητριάδα: Eiwanger 1981, IV, πιν. 56. 18. Για την Κωνσταντινούπολη βλ. Hayes 1968. Για το ναυάγιο του Yassi Ada, βλ. Bass Van Doorninck 1982, 177, εικ. 8-15 και 8-17: P47 - P48. Για το παράλληλο στη Λυκία βλ. Korkut 2997, εικ. 5:27. Για τα ευρήματα από τη Ρώμη, βλ. Ricci 1998 εικ. 3:8. 19. Παράλληλα προέρχονται, για παράδειγμα, από την Κρήτη, την Αθήνα και την Κόρινθο. Βλ. Vogt 2000, 145: 1, 3, 4. 20. Στην Αθήνα βλ. Robinson 1959, 6. 21. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 2. 710

Ευαγγελία X. Ντάφη, Στεφανία Σ. Σκαρτσή 13 ου αιώνα, εποχή ακμής της Εύβοιας και λειτουργίας τοπικών εργαστηρίων κεραμικής στη Χαλκίδα, τα προϊόντα των οποίων διακινούνταν σε ολόκληρη τη Μεσόγειο 22. Στη διακοσμημένη εφυαλωμένη κεραμική περιλαμβάνονται: (α) πινάκια με λεπτεγχάρακτη διακόσμηση (Fine Sgraffito), που μπορούν να χρονολογηθούν στα μέσα περίπου ή στο β μισό του 12 ου αιώνα (εικ. 6), (β) όστρακα ανοικτών και λίγα κλειστών αγγείων με διακόσμηση «γραπτή δι επιχρίσματος» (Slip-Painted Ware) του 12 ου αιώνα (εικ. 7α-δ) 23, καθώς και (γ) όστρακα ανοικτών αγγείων με διακόσμηση γραπτή με πράσινο και καστανό χρώμα (Green and Brown Painted Ware), που φέρουν δικτυωτά ή απλά καμπύλα γραμμικά μοτίβα (ομάδες ΙΙ και ΙΙΙ του Morgan 24 ) και τα οποία, σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες του αντίστοιχου υλικού από την Κόρινθο, χρονολογούνται στο β μισό του 12 ου -αρχές 13 ου αιώνα 25 (εικ. 7ε-η). Γενικά, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την παρουσία των γνωστών αυτών τύπων διακοσμημένης κεραμικής, που ήταν ευρύτατα διαδεδομένοι στη Μεσόγειο 26. Η εμπορική τους αξία και η διακίνησή τους μέσω και των μεγάλων θαλάσσιων εμπορικών δρόμων αποδεικνύεται από την εύρεση παραδειγμάτων σε διάφορες περιοχές, όπως την Ιταλία, τη Βουλγαρία, την Κύπρο και τη Μικρά Ασία, καθώς και από την παρουσία τους σε φορτία ναυαγίων στο Αιγαίο 27. Οι τύποι που βρίσκουμε στο Αλιβέρι είναι κοινοί στην περιοχή της κεντρικής Ελλάδας και στην Πελοπόννησο 28. Έχει επιβεβαιωθεί ότι κατασκευάζονταν και σε εργαστήρια του κεντρικού ελλαδικού χώρου (Κόρινθος, Χαλκίδα) 29. Αντίστοιχα ευρύτατα διαδεδομένος είναι και ένας χαρακτηριστικός τύπος αμφορέα του 12 ου -αρχών του 13 ου αιώνα, ο οποίος είναι επίσης παρών στο Αλιβέρι (Günsenin 3) 30. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ένας τύπος λαγηνιού με εγχάρακτα ελικοειδή μοτίβα, του οποίου τα παράλληλα από άλλες περιοχές έχουν χρονολογηθεί κυρίως στον 10 ο και 11 ο αιώνα (εικ. 7θ) 31. Στον πύργο βρέθηκε, όπως αναμενόταν, άφθονη κεραμική της εποχής της Λατινοκρατίας, που στην Εύβοια ήταν σχεδόν συνεχής μέχρι το 1470. Η κεραμική αυτή χρονολογείται από το β μισό του 13 ου αιώνα και εξής, υποδεικνύοντας την ίδρυση του πύργου σε αυτήν την περίοδο 32. Η μεγαλύτερη ομάδα περιλαμβάνει κούπες που διακοσμούνται με εγχάρακτους ομόκεντρους κύκλους ή σπείρες και ανήκουν και στις δύο γνωστές παραλλαγές του τύπου, δηλ. τη μονόχρωμη με λευκό επίχρισμα και κιτρινωπή εφυάλωση (εικ. 9γ) και την παραλλαγή με προσθήκη πράσινου χρώματος (εικ. 9δ-ε). Πρόκειται για κεραμική πολύ κοινή στη Μεσόγειο κατά το β μισό του 13 ου και τον 14 ο αιώνα, για την οποία έχουν προταθεί διάφορα κέντρα παραγω- 22. Βλ. Waksman κ.ά. (υπό εκτύπωση). 23. Bλ. Sanders 1999, 161, 2003α, 41. 24. Morgan 1942, 75-83, πιν. XX-XXIIII: ο ίδιος χρονολόγησε τις ομάδες αυτές στο α και στο β τέταρτο του 12 ου αιώνα αντίστοιχα. 25. Sanders 1999, 159-164, 2003α-β. 26. Πρόσφατες δημοσιεύσεις για τους τύπους αυτούς κεραμικής, τη χρονολόγηση και τη διάδοσή τους (με σχετική βιβλιογραφία) περιλαμβάνουν: Παπανικόλα-Μπακιρτζή Μαυρικίου Μπακιρτζής 1999. Vroom 2003. Waksman von Wartburg 2006. Vionis κ.ά. 2010. Ειδικά για την εγχάρακτη κεραμική βλ. και Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999. Για το υλικό της Κορίνθου βλ. Morgan 1942. Sanders 1999, 159-164, 2003α-β. 27. Λεπτεγχάρακτα αγγεία βρέθηκαν στο ναυάγιο της Αλοννήσου (μέσα 12 ου αιώνα), ενώ γραπτά δι επιχρίσματος και γραπτά με πράσινο και καστανό χρώμα σε αυτό του Καστελλορίζου (τέλη 12 ου -αρχές 13 ου αιώνα): βλ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999, 122-157. Για το ναυάγιο της Καβαλλιανής στο νότιο Ευβοϊκό βλ. Κουτσουφλάκης κ.ά. 2012, 57-58, εικ. 24. 28. Βλ. τη σχετική βιβλιογραφία που δίδεται παραπάνω (υποσημ. 26). Ειδικά για τη Χαλκίδα, βλ. επίσης: M. Γεωργοπούλου-Μελαδίνη, ΑΔ 28, Χρονικά, 1973, 311-317, ΑΔ 29, Χρονικά, 1973-1974, 499-512. Παπαδάκης 1975, 294-304, εικ. 4-13. Για την ανατολική Φωκίδα, τη Θήβα και τη Βοιωτία, βλ. επίσης: Armstrong 1989, 1993. Vroom 2003. X. Κοιλάκου, ΑΔ 48, 1993, Χρονικά, 77-93, 1995. ΑΔ 50, Χρονικά, 77-85. Στη Θήβα, ένα αγγείο παρόμοιο με αυτό της εικ. 6γ βρέθηκε μαζί με θησαυρό νομισμάτων του Μανουήλ Α Κομνημού (Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999, 28, αρ. 4). 29. Σχετικά με την έρευνα και τις χημικές αναλύσεις που έχουν γίνει για τον εντοπισμό των κέντρων παραγωγής των τύπων αυτών βλ. Waksman von Wartburg 2006 και (για την παραγωγή της Χαλκίδας) Waksman κ.ά. (υπό εκτύπωση). 30. Günsenin 1989, 271-274, figs. 8-10. Hayes 1992, 76, fig. 26.10 (όπου και η προτεινόμενη παραγωγή του τύπου στην Αθήνα ή τη Βοιωτία). Vroom 2003, 153-155 (με βιβλιογραφία). Σχετικά με την παρουσία του τύπου σε ναυάγιο στα Πορτολάφια της Εύβοιας βλ. Κουτσουφλάκης κ.ά 2012, 53, εικ. 20. 31. Vroom 2003, 145-147 (με βιβλιογραφία). 32. Η ανέγερση του σωζόμενου σήμερα πύργου στον Κάραβο αποδεικνύει τη σημασία του λιμανιού για τους Δυτικούς κυρίαρχους του νησιού. Είναι ένας από τους 50 τουλάχιστον πύργους που ιδρύθηκαν στην Εύβοια μετά την Δ Σταυροφορία, στο πλαίσιο του φεουδαρχικού συστήματος διοίκησης. Βασική λειτουργία του πύργου του Καράβου θεωρείται ότι ήταν η εποπτεία του λιμανιού και η προστασία από τη θάλασσα του Ριζόκαστρου (Lock 1996. Χατζηδημητρίου 2000, 45-46, με περαιτέρω βιβλιογραφία για τη Λατινοκρατία και τους πύργους της Εύβοιας). 711

ΒυζαντινH κεραμικh απο τις ανασκαφες στις εγκαταστασεις ΤΗΣ ΔΕΗ ΑλιβερΙου γής, όπως η περιοχή της Κωνσταντινούπολης, η Θεσσαλονίκη, η Κύπρος, η Πέργαμος, αλλά και η Θήβα και η Χαλκίδα 33. Γενικά, το μεγαλύτερο μέρος της εγχάρακτης κεραμικής της περιόδου ανήκει σε τύπους που συνδέονται με τη βόρεια Ελλάδα ή με την περιοχή επιρροής της Κωνσταντινούπολης (εικ. 8, 9α-η). Έντονη είναι η παρουσία προϊόντων των εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 13 ου και τον 14 ο αιώνα 34, τα οποία είναι συνήθως απλά εγχάρακτα, συνδυάζοντας τη λεπτή, την αδρή χάραξη και την επιπεδόγλυφη τεχνική, με εφυάλωση κίτρινη ή πορτοκαλοκίτρινη, ενώ σπανιότερη είναι η προσθήκη πράσινου χρώματος. Στα χαρακτηριστικά θέματα ανήκουν η αναπαράσταση πουλιού (εικ. 8α-γ), η αβακωτή διακόσμηση, οι ρόδακες και τα φυτικά θέματα (εικ. 8δ-ι) 35. Λίγο υστερότερη είναι μια μικρή ομάδα έγχρωμων εγχάρακτων αγγείων με στροβιλίζοντες ρόδακες (εικ. 9β), με παράλληλα από τη Θεσσαλονίκη που έχουν χρονολογηθεί στα τέλη του 14 ου ή στο 15 ο αιώνα 36. Στην ίδια περίπου περίοδο με την τελευταία ομάδα ανήκει και άλλη μια μικρή ομάδα απλών εγχάρακτων αγγείων (εικ. 9στ-η), για τα οποία έχει προταθεί ως τόπος παραγωγής η Λήμνος 37. Στο 15 ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί και μια κούπα, που διακοσμείται με γραπτές ακτινωτές γραμμές πράσινου χρώματος (εικ. 9θ) 38. Στην περίοδο της Λατινοκρατίας ανήκουν επίσης και αρκετά παραδείγματα απλών εφυαλωμένων αγγείων, που μερικές φορές φέρουν ρέουσες πινελιές ή κηλίδες πράσινου χρώματος 39. Βρέθηκαν βέβαια και πολλά όστρακα χωρίς εφυάλωση, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν μερικά με κτενωτή διακόσμηση 40. Χαρακτηριστικά της εποχής της Λατινοκρατίας είναι τα εισηγμένα από τη Δύση αγγεία. Περιλαμβάνουν λίγα δείγματα ιταλικής κεραμικής -maiolica arcaica (εικ. 9ι) και protomaiolica (εικ. 9ια)- του τέλους του 13 ου - 14 ου αιώνα, καθώς και μερικά παραδείγματα ισπανικών αγγείων (τέλη 14 ου - 15 ος αιώνα), που διακοσμούνται με βαθυγάλανο και χρυσό χρώμα (εικ. 9ιβ-ιγ). Η ιταλική κεραμική εμφανίζεται στην Ελλάδα κυρίως μετά τα μέσα του 13 ου αιώνα και συνδέεται με την παρουσία του Λατινικού πληθυσμού, και την ανάπτυξη του εμπορίου με την Ιταλία μετά την Δ Σταυροφορία. Η παρουσία της ισπανικής κεραμικής συνδέεται με το ισπανικό εμπόριο, καθώς και με τις καταλανικές επιδρομές και την κατάληψη του Δουκάτου των Αθηνών και Θηβών στα 1311 41. Ωστόσο, στον πύργο του Καράβου, αν και ανήκει στην περίοδο της Λατινοκρατίας, η ιταλική κεραμική είναι λίγη σε σχέση με τα κεραμικά βυζαντινής παράδοσης. Σε αντίθεση με άλλες λατινοκρατούμενες περιοχές, όπως η Κόρινθος, όπου είναι άφθονη η ιταλική κεραμική, στο Αλιβέρι (όπως και στη Χαλκίδα, στη Θήβα και στην Αθήνα) η ιταλική κεραμική είναι παρούσα σε μικρές αναλογικά ποσότητες, γεγονός που αντανακλά τις διαφορετικές πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στον ελλαδικό χώρο μετά τη Δ Σταυροφορία 42. Στο Αλιβέρι, όπως και στη Χαλκίδα, είναι αξιοσημείωτη η έντονη παρουσία κεραμικών από τη Θεσσαλονίκη, η οποία απηχεί τις σχέσεις της Εύβοιας με το σημαντικό αυτό λιμάνι της βόρειας Ελλάδας 43. Η κεραμική των οθωμανικών χρόνων (εικ. 10) παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά της περιόδου με- 33. Βλ. κυρίως: François 1995, 91-96. Vroom 2003, 164-165. Waksman François 2004-2005. Για την παραγωγή τους στη Θήβα και τη Χαλκίδα βλ. Waksman κ.ά. (υπό εκτύπωση). 34. Για τα προϊόντα των εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης και τα χαρακτηριστικά τους, βλ. κυρίως: Vavylopoulou-Charitonidou 1989. Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999, 188-221 (πολλά αντίστοιχα παραδείγματα με αυτά του Αλιβερίου περιλαμβάνονται στα απορρίμματα των εργαστηρίων που απεικονίζονται στη σελ. 188, εικ. 1). 35. Για μερικά ακόμη παραδείγματα από άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, παρόμοια με αυτά του Αλιβερίου, βλ. Xyngopoulos 1933 (Όλυνθος). François 1995 (Θάσος). Πέτκος Καραγιάννη 2007, 26, 30 (Βέροια). Για τα αγγεία των εικ. 8ι και 9α, βλ. και Παπανικόλα-Μπακιρτζή Μαυρικίου Μπακιρτζής 1999, 126, αρ. 275 και αρ. 282. 36. Vavylopoulou-Charitonidou 1989, 219, fig. 34. 37. François 1995, figs. 9, 10, 18, 19. Βλ. επίσης: Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2003, 63. 38. Πρβλ. Μακροπούλου 1995, 11, αρ. 6. 39. Για αυτούς τους τύπους κεραμικής βλ. κυρίως François 1995, 110-111, série ΙΙΙ, a-c. 40. Για παρόμοια αγγεία χωρίς εφυάλωση, με κτενωτή διακόσμηση, βλ. κυρίως Vionis κ.ά. 2010, 439, fig. 10. 41. Για την εισηγμένη από τη Δύση κεραμική στην περίοδο της Λατινοκρατίας, τη διασπορά της και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. François 1997. Skartsis 2012, 44-57, 90-94. 42. Για την περιορισμένη παρουσία ιταλικών αγγείων στη Αθήνα και τη Βοιωτία και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. MacKay 2001. Skartsis 2012, 90-91. Στη Χαλκίδα βλ. Σκαρτσή Βαξεβάνης (υπό εκτύπωση). 43. Για τη Χαλκίδα βλ. Σκαρτσή Βαξεβάνης (υπό εκτύπωση). Σχετικά με την παρουσία κεραμικών της Θεσσαλονίκης στο νότιο ελλαδικό χώρο και τις εμπορικές σχέσεις που αυτή υποδεικνύει βλ. Γιαγκάκη 2012, 61-69 και 193-195. 712

Ευαγγελία X. Ντάφη, Στεφανία Σ. Σκαρτσή ταξύ του 16 ου και του 18 ου αιώνα 44. Περιλαμβάνονται μεγάλα πινάκια με πλατύ χείλος, συχνά πτυχωτό, και με χονδρά συνήθως τοιχώματα. Η εγχάρακτη διακόσμηση εμπλουτίζεται με χρώμα, τα διακοσμητικά θέματα απλώνονται ελεύθερα, και είναι συνήθως ανεικονικά και γραμμικά (εικ. 10β-δ). Χαρακτηριστικά είναι και τα κλειστά αγγεία με ή χωρίς εφυάλωση, που έχουν κοντό σφαιρικό σώμα και λεπτή λαβή που απολήγει στο σώμα σε «ποντικοουρά» (εικ. 10α) 45. Παρούσα, αν και σε μικρή αναλογικά ποσότητα, είναι και η εισηγμένη από την Ιταλία κεραμική (εικ. 10ε), που είναι κοινή σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου κατά την οθωμανική περίοδο 46. Τα κεραμικά ευρήματα αποδεικνύουν τη συνέχιση της χρήσης του χώρου σε αυτήν την περίοδο, κατά την οποία η περιοχή παραμένει ενήμερη για τις εξελίξεις της κεραμικής στα σχήματα και τη διακόσμηση, συμμετέχοντας στις επαφές με άλλες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και με τη Δύση. Η καίρια θέση της Εύβοιας, επάνω στους θαλάσσιους δρόμους που ένωναν την Κωνσταντινούπολη και τα μεγάλα κέντρα του βόρειου Αιγαίου, με την ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, και με την ανατολική και δυτική Μεσόγειο, και η ύπαρξη φυσικού λιμένα στο Αλιβέρι, δημιούργησαν ευνοϊκές συνθήκες για τη διαρκή κατοίκηση και την ευημερία της περιοχής, η οποία αποτυπώνεται ιδιαίτερα στην υψηλής ποιότητας κεραμική που ήταν σε χρήση κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο. 44. Για τα γενικά χαρακτηριστικά της μεταβυζαντινής κεραμικής και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. κυρίως: Hayes 1992, 233 κ.ε., Vroom 2003, 234-236. 45. Βλ. Hayes 1992, type series h, k, figs. 120-122, και (ειδικά για το συγκεκριμένο αγγείο από το Αλιβέρι) fig. 132.8. 46. Βλ. ενδεικτικά Κορρέ-Ζωγράφου 1995. Το πινάκιο από το Αλιβέρι (εικ. 10ε) ανήκει στο 17 ο -18 ο αιώνα 713

ΒυζαντινH κεραμικh απο τις ανασκαφες στις εγκαταστασεις ΤΗΣ ΔΕΗ ΑλιβερΙου SUMMARY byzantine pottery from the excavations at the THERMOELECTRIC power station at Aliveri, EUBOEA (4 th 18 th century) Evalgelia Ch. Dafi, Stefania S. Skartsis This paper discusses the ceramic finds coming (a) from the recent excavations in the medieval tower at the port of Karavos, and (b) from the nearby Early Byzantine bath complex, excavated in the 1990 s. The Early Byzantine pottery dates from the 4 th to the 7 th (or the 8 th?) c. and it falls into two distinct categories: (i) vessels following the Roman tradition and (ii) ceramics dating mainly from the 6 th -7 th centuries, which bear Medieval characteristics. Until at least the 7 th century there are imports from North Africa and the Aegean, but possibly also local products. The Middle Byzantine pottery includes some well-known and widely diffused wares, of the 12 th -early 13 th centuries, which were produced in Chalkida. The pottery found in the tower (13 th - 15 th centuries) includes mainly wares connected with the production of Northern Greece (Thessaloniki) and only a small number of imports from the West. The Post-Byzantine pottery (16 th -18 th centuries) reflects the participation of the area of Aliveri in the maritime networks connecting Euboea with other parts of the Ottoman empire and with the West. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Abadie-Reynal C. Sodini J.P., 1992. La céramique paléochretienne de Thasos (Aliki, Delkos, fouilles anciennes), Études Thasiennes XIII, Athènes. Armstrong P., 1989. Some Byzantine and later settlements in Eastern Phokis, BSA 84, 1-47. Armstrong P., 1993. Byzantine Thebes: Excavations on the Kadmeia, 1980, BSA 88, 295-335. Arthur P., 1989. Aspects of Byzantine economy: an evaluation of amphora evidence from Italy, στο V. Deroche & J.-M. Spieser (επιμ.), Recherches sur la céramique byzantine, BCH Suppl. XVIII, Athènes, 79-93. Bass G.F. van Doornick F.H.Jr., 1982. Yassi Ada: a seventh-century Byzantine Shipwreck, Texas. Bournias L., (υπό εκτύπωση). Late Roman and Byzantine lamps from the island of Naxos in the Cyclades, στο Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, Thessaloniki 7-11 April 2011. Broneer Ο., 1930. Terracotta Lamps, Corinth IV.2, Cambridge Mass. Γερούση Ε., 2010. Λυχνάρια από το νεκροταφείο της Ύστερης Αρχαιότητας και των πρωτοβυζαντινών χρόνων στην Περίσσα Θήρας, στο Κεραμική της Ύστερης Αρχαιότητας από τον Ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αιώνα μ.χ.), Επιστημονική Συνάντηση, Θεσσαλονίκη, 12-16 Νοεμβρίου 2006, 217-231. Γιαγκάκη Α., 2012. Εφυαλωμένη κεραμική από τη θέση «Άγιοι Θεόδωροι» στην Ακροναυπλία (11ος-17ος αι.), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 7, Αθήνα. Eiwanger J., 1981. Keramik und Kleinfunde aus der Damokratia-Basilika im Demetrias, Demetrias IV, Bonn. François V., 1995. La céramique byzantine à Thasos, Études Thassiennes XVI, Paris. François V., 1997. Céramiques importés à Byzance: une quasi-absence, Byzantinoslavica LVIII, 2, 387-404. Günsenin N., 1989. Recherches sur les amphorae byzantines dans les musées turcs, στο V. Déroche J.M. Spieser (επίμ.), Recherches sur la céramique byzantine, BCH Suppl. XVIII, Athènes, 267-276. Hayes J.W., 1968. A 7 th century group, Dumbarton Oakes Papers 22, 203-216. Hayes J.W. 1972. Late Roman Pottery, London. Hayes J.W. 1992. Excavations at Saraçhane in Istanbul II. The Pottery, Princeton. Karivieri A., 1996. The Athenian lamp industry in Late Antiquity, Athens. Κορρέ-Ζωγράφου Κ., 1995. Τα κεραμεικά του ελληνικού χώρου, Αθήνα. Korkut Τ., 2007. Spätantike und frühbyzantinische Keramik aus Patara, στο B. Böhlendorf-Arslan A. Os- 714

Ευαγγελία X. Ντάφη, Στεφανία Σ. Σκαρτσή man Uysal J. Witte-Ott (επιμ). Çanak. Late Antique and Medieval Pottery and Tiles in Mediterranean Archaeological Contexts, Byzas 7, 147-168. Κουτσουφλάκης Ι. Αργύρη Ξ. Παπαδοπούλου Χ. Σαπουντζής Γ., 2012. Υποβρύχια αναγνωριστική έρευνα στο Νότιο Ευβοϊκό (2006-2008), Ενάλια 11, 40-69. Λαζαρίδης Π., 1961-1962. Αλιβέριον, ΑΔ 17, Χρονικά, 157. Lock P., 1996. The towers of Euboea: Lombard or Venetian, agrarian or strategic, στο P. Lock & G.D.R. Sanders (επιμ.), The Archaeology of Medieval Greece, Oxford, 107-126. MacKay C., 2001. Protomaiolica in Frankish Athens, Hesperia 70, 178-179. Mακροπούλου Δ., 1995. Συλλογή Δημητρίου Οικονομοπούλου, Αθήνα. Morgan C.H., 1942. The Byzantine Pottery, Corinth XI, Cambridge. Παπαδάκης Ν., 1975. Το μεσαιωνικό τείχος της Χαλκίδας, Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών 20, 277-317. Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. (επιμ.), 1999. Βυζαντινά εφυαλωμένα κεραμικά. Η τέχνη των εγχάρακτων, Αθήνα. Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. Μαυρικίου Φ.Ν. Μπακιρτζής Χ., 1999. Βυζαντινή κεραμική στο Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα. Perlzweig J., 1961. Lamps of the Roman Period. The Athenian Agora VII, Princeton Πέτκος Α.Σ. Καραγιάννη Φ.Γ. (επιμ.), 2007. Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, Βέροια. Πετρίδης Π., 2010. Ρωμαϊκά και πρωτοβυζαντινά εργαστήρια κεραμικής στον ελλαδικό χώρο, στο Κεραμική της Ύστερης Αρχαιότητας από τον Ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αιώνα μ.χ.), Επιστημονική Συνάντηση, Θεσσαλονίκη, 12-16 Νοεμβρίου 2006, 81-96. Ricci Μ., 1998. La ceramica comune dal contesto di VII secolo della Cripta Balbi, στο L. Saguì (επιμ.), Ceramica in Italia: VI - VII secolo, Firenze, 351-382. Riley J.A., 1979. The coarse pottery from Benghazi, στο J.A. Lloyd (επιμ.), Excavations at Sidi Khrebish, Benghazi (Berenice) II, Supplements to Libya Antiqua 5, Tripoli, 91-497. Robinson H.S., 1959. Pottery of the Roman Period. Chronology, The Athenian Agora V, Princeton. Sanders G.D.R., 2003α. An overview of the new chronology for 9 th to 13 th c. pottery at Corinth, Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεσαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Αθήνα, 35-44. Sanders G.D.R., 2003β. Recent developments in the chronology of Byzantine Corinth, στο Ch. K. Williams II & N. Bookidis (επιμ.), Corinth: The Centenary 1896-1996, Corinth XX, Athens, 385-399. Skartsis S.S., 2012. Chlemoutsi Castle (Clermont, Castel Tornese), NW Peloponnese Its pottery and its relations with the west (13th-early 19th centuries), BAR-IS 2391, Oxford. Σκαρτσή Σ.Σ. Βαξεβάνης Γ. (υπό εκτύπωση). Η Χαλκίδα κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους και την εποχή της Λατινοκρατίας (9 ος -15 ος αι.), Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Ένα νησί μεταξύ δύο κόσμων. Η αρχαιολογική έρευνα στην Εύβοια. Προϊστορικοί έως και βυζαντινοί χρόνοι. Ερέτρια, 12-14 Ιουλίου 2013. Vavylopoulou-Charitonidou A., 1989. Céramique trouvée en offrande dans des tombes byzantines tardives de l Hippodrome de Thessalonique, στο V. Déroche & J.-M. Spieser (επιμ.), Recherches sur la céramique byzantine, BCH Suppl. XVIII, Athènes, 209-226. Vionis A.K. Poblome J. De Cupere B. Waelkens M., 2010. A Middle-Late Byzantine Pottery Assemblage from Sagalassos: Typo-Chronology and Sociocultural Interpretation, Hesperia 79, 423-464. Vogt C., 2000. The Early byzantine Pottery, στο Π. Θέμελης (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα. Τομέας 1, ΙΙ, Ρέθυμνο. Vroom J., 2003. After Antiquity. Ceramics and society in the Aegean from the 7th to the 20th century A.C. A case study from Boeotia, Central Greece, Leiden. Waksman S.Y. François V., 2004-2005. Vers une redefinition typologique et analytique des céramiques byzantines de type Zeuxippus Ware, BCH 128-129, 629-724. Waksman S.Y. von Wartburg M.L., 2006. Fine-Sgraffito Ware, Aegean Ware, and other wares: new evidence for a major production of Byzantine ceramics, Report of the Department of Antiquities in Cyprus, 369-388. Waksman S.Y. Skartis S.S Kontogiannis N.D. Vaxevanis G. (υπό εκτύπωση). The main middle Byzantine production and pottery manufacture in Thebes and Chalkida, Annual of the British School at Athens. Χατζηδημητρίου A., 2000. Αλιβέρι - Συμβολή στην αρχαιολογική έρευνα της περιοχής, Αθήνα. Xyngopoulos Α., 1933. Byzantine pottery from Olynthus, στο D.M. Robinson (επιμ.), Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931.Excavations at Olynthus V, London, 285-292. 715

ΒυζαντινH κεραμικh απο τις ανασκαφες στις εγκαταστασεις ΤΗΣ ΔΕΗ ΑλιβερΙου Εικ. 1. Λυχνάρια. Ύστερος ελληνικός (α), Μικρασιατικός (β) και Αιγαιακός (γ) τύπος. Εικ. 2. Λυχνάρια Αφρικανικού τύπου. Εικ. 3. Αγγεία με ερυθρό επίχρισμα. Φωκαϊκά τύπου 10C (α) και Βορειοαφρικανικά τύπου 105 και 99 (β,γ). Εικ. 4. Αμφορείς. «Σαμιακός» τύπος (α), σφαιρικός LR2 (β), Παλαιστινιακός (γ), τύπος Africano grande (δ), σπαθεία (ε). 716

Ευαγγελία X. Ντάφη, Στεφανία Σ. Σκαρτσή Εικ. 5. Μαγειρικά. Αιγαιακή χύτρα 4 ου - 5 ου αι. (α), σκεύη τοπικής(;) παραγωγής (β, γ), χύτρες 7 ου αι. (δ, ε). Εικ. 6. Βυζαντινή κεραμική με λεπτεγχάρακτη διακόσμηση. Εικ. 7. Βυζαντινή κεραμική γραπτή δι επιχρίσματος (α-δ), γραπτή με πράσινο και καστανό χρώμα (ε-η), εγχάρακτη χωρίς εφυάλωση (θ). 717

ΒυζαντινH κεραμικh απο τις ανασκαφες στις εγκαταστασεις ΤΗΣ ΔΕΗ ΑλιβερΙου Εικ. 8. Υστεροβυζαντινή εγχάρακτη κεραμική. Εικ. 9. Υστεροβυζαντινή εγχάρακτη (α-η) και γραπτή (θ) κεραμική, κεραμική εισηγμένη από τη Δύση (ι-ιγ). Εικ. 10. Κεραμική Οθωμανικών χρόνων: απλή εφυαλωμένη (α), εγχάρακτη (β-δ), εισηγμένη από την Ιταλία (ε). 718