ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ

.

Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Επιμέλεια Συλλογικού Τόμου ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. ΤΣΟΤΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΤΑΜΟΥΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

Πρώτη Έκδοση: Θεσσαλονίκη 2012 ISBN 978 960 9533 27 0 ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΤΑΜΟΥΛΗ 2012 Π. Π. Γερμανού 38 Ι. Μιχαήλ 2 Θεσσαλονίκη 54622 2310264748 6946461460 anstamoulis@hotmail.com Η μερική ή ολική ανατύπωση είτε η καθ οιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή του βιβλίου, καθώς και η φωτοτύπηση τμήματος ή ολόκληρου του βιβλίου, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη, τιμωρείται από το νόμο. Διευρυμένη ομάδα Επιμελητών Συλλογικού Τόμου: Ευάγγελος Π. Δημητριάδης, Ομότιμος Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ. Δημήτρης Π. Δρακούλης, Δρ Αρχιτέκτων Πολεοδόμος, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Α.Π.Θ. Γεώργιος Γ. Σιδηρόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Γεώργιος Π. Τσότσος, Δρ Τοπογράφος Μηχανικός, Σχολικός Σύμβουλος Δ/θμιας Εκπ/σης Εικόνα Εξωφύλλου: Απόσπασμα από το χάρτη του Adrien Hubert Brué, Carte générale de l' Europe en 1789. Atlas universel de géographie physique, politique, ancienne & moderne, Paris 1826

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Π. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Φ. ΛΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Ιστορικές γεωγραφίες: Υλικές διαδικασίες και δυναμική της σημείωσης 3 ΑΡΧΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Σ. ΚΟΡΔΩΣΗΣ Αποικισμός, επέκταση και κέντρο βάρους του Ελληνισμού από την Αρχαιότητα ως το τέλος της πρωτοβυζαντινής περιόδου. Oι Έλληνες της Απώτερης Ανατολής 27 ΗΛΙΑΣ Κ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Τα Υγρά Κέλευθα και η αποικιακή πολιτική των Ελλήνων στον Εύξεινο Πόντο κατά τους αρχαϊκούς χρόνους 35 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΪΝΧΑΟΥΕΡ Άστυ και Χώρα στην Αττική από την Κλασική στην Ύστερη Ρωμαϊκή Εποχή 47 ΜΑΡΙΑ ΓΚΙΡΤΖΗ Μελετώντας μέσα από τις πηγές πτυχές της Ιστορικής Τοπογραφίας της Μακεδονίας κατά την Αρχαιότητα: Κριτήρια ίδρυσης και κατανομής «θέσεων» στο χάρτη και δρόμοι επικοινωνίας 67 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ Η ιστορικο γεωγραφική διάσταση της Μακεδονίας κατά την Ύστερη Αρχαιότητα: Διοικητικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί 79 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΛΠΑΚΗΣ Δράσεις αποκατάστασης του ιστορικού τοπίου σε επιλεγμένες θέσεις της αρχαίας Ηπείρου: Ένα παράδειγμα Εφαρμοσμένης Ιστορικής Γεωγραφίας 107 ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Γ. ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Ο μοναχισμός ως πολιτισμική λεωφόρος του ελληνικού πολιτισμού προς την αιθιοπική κοινωνία του 3ου 6ου αιώνα 133 ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΟΥΛΟΥΛΗΣ Από το Άγιον Όρος στα Μετέωρα: Μετακένωση του Ησυχασμού και Βυζαντινή πολιτική συγκυρία (14ος αι.) (η προσφορά του Αθανασίου του Μετεωρίτη) 151

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Π. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Αναγεννησιακές αστικές επιδράσεις στους νησιωτικούς οικισμούς του Ιονίου και του Κρητικού Πελάγους κατά τη Βενετοκρατία (αρχές 13ου 17ος αι.) 171 ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΙΕΡΑΠΕΤΡΙΤΗΣ Κοινότητα και χώρος στο Αιγαίο: Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας 197 ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ Η παρουσία των Δερβίσηδων στη Θεσσαλία κατά την Οθωμανική περίοδο και η συμβολή τους στο μετασχηματισμό του αστικού και αγροτικού χώρου 221 ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. ΤΣΟΤΣΟΣ Συμβολή στην έρευνα της σχέσης οικιστικού και συγκοινωνιακού δικτύου: η περίπτωση της Δυτικής Μακεδονίας κατά τον 17ο 18ο αιώνα 239 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΪΤΑΣ Η γεωγραφική χαρτογραφική τεκμηρίωση του Μοριά από τη γαλλική Επιστημονική Αποστολή, 1828 1832 263 ΝΕΟΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΛΕΝΗ Γ. ΓΑΒΡΑ Εμπορικοί Σταθμοί των Ελλήνων στη Ρουμανία. Καταγραφή του οικιστικού μνημειακού αποθέματος του Μείζονος Ελληνισμού 295 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΤΟΣ Ιδεολογία και σχεδιασμός στο βορειοελλαδικό χώρο, στα 1920 315 ΣΠΥΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Η συμβολή του Παναγιώτη Ποταγού στην εξερεύνηση της κεντρικής Αφρικής (1876 1877) 333 ΓΙΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ Εγκλεισμός προσφύγων στο Δρομοκαΐτειο Ψυχιατρείο: ένας «καθρέφτης» του κοινωνικού χώρου στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1920 343 ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ 25 χρόνια ιστορικο γεωγραφικών εκπαιδευτικών ταξιδιών στη Μικρά Ασία: συμβολή στο πρόγραμμα κατάρτισης των φοιτητών του Α.Π.Θ. στη γνώση του Βυζαντινού πολιτισμού 359

Κοινότητα και χώρος στο Αιγαίο: Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης Οικονομολόγος Δρ Γεωγραφίας d.ierapetritis@gmail.com Dimitrios G. Ierapetritis Community and space in the Aegean Sea: The Case of the Mastic Villages in Chios during the Ottoman Rule The formation of communities during the Ottoman rule was probably the most crucial form of social aggregation among inhabitants of the Aegean islands. Still, there is not enough information related to the authorities and tasks of such communities and their administrations and therefore no conclusions can be reached as to the role of said communities in the structure and management of the island space. A case study conducted at the twenty one Mastic Villages of Chios, a thorough study of a large number of community decisions and other manuscripts kept at the Public Historic Library Korais and an extensive study of the State Archives of Chios Prefecture enabled shedding light on the authorities and tasks of representatives of such communities. Moreover, this paper analyses the impact of said tasks on the management of the region during the Ottoman rule, i.e. from the beginning of the 17 th until the end of the 19 th century. In particular, the paper examines first the demographic trends during said period and the structure of the rural production and then the evolution of the community organisation and operation system in the Mastic Villages. The aim in this case is to analyse the impact of the community operation and activities on the region s management and to clarify issues, such as the operation and management of community infrastructures (schools, hospitals, hotels, towers, viglas, etc.), the maintenance of road networks, the maintenance of public utility networks (sewage and watering system) as well as the jurisdiction and the way of resolving civil disputes by means of customary law. Finally, it should be noted here that this paper is based on a qualitative study that utilises qualitative data drawn from the manuscripts (community decisions, community correspondence, notarial deeds for the transfer of real estate, etc.) which were drafted throughout the whole period mentioned above. 197

Εισαγωγή Mια από τις σημαντικότερες προσπάθειες των υπόδουλων Ελλήνων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρξε η ανάπτυξη κοινοτικής αυτοδιοίκησης, η δυναμική της οποίας ήταν ισχυρότερη σε περιοχές όπου υπήρχε πλήρης απουσία πολιτικών σχέσεων με τα τοπικά ε ξουσιαστικά όργανα του κατακτητή (Πανταζόπουλος 1993: 19). 1 Με τη σταθεροποίηση της κατάκτησης υπό των Οθωμανών ορισμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου υπήχθησαν σε ένα ευνοϊκότερο γαιοκτητικό και δημοσιονομικό καθεστώς, το οποίο παρείχε εγγυήσεις ενισχυμένης προστασίας από τις αυθαιρεσίες των τοπικών κέντρων εξουσίας (Κορδάτος 1955: 24) 2. Στα νησιά του Αιγαίου, η ασθενής παρουσία των τουρκικών αρχών σε συνδυασμό με την παραχώρηση προνομίων συνέβαλλαν στην ισχυροποίηση και ιδιαίτερη ακμή του κοινοτικού συστήματος σε βαθμό τέτοιο κατά τον οποίο να θεωρείται ότι στα νησιά του Αιγαίου οι κοινότητες έφθασαν στην «πιο τέλεια μορφή τους» (Ζακυθηνός 1976: 57). Με την κατάληψη της Χίου από τους Οθωμανούς το 1566 δημιουργήθηκαν οι απαραίτητες προϋποθέσεις και συνθήκες για την επανεμφάνιση του θεσμού της κοινότητας, μετά από μια μακρόχρονη περίοδο φεουδαρχικής Γε 1 Υιοθετώντας τον ορισμό της κοινότητας που δίδει ο Ν. Πανταζόπουλος, σύμφωνα με τον οποίο, η κοινότητα αποτελεί το λειτουργικά συνδεόμενο ά θροισμα προσώπων που ζουν σ ένα ιδιαίτερο γεωγραφικό τόπο χωρίς να περιορίζεται από αυτόν, σε μία ιδιαίτερη χρονική περίοδο που συμμερίζονται μια κοινή κουλτούρα, έχουν ενταχθεί αυτοπροαίρετα και αυτοδύναμα σε μια κοινωνική δομή και δείχνουν να συναισθάνονται τη μοναδικότητα και την ταυτότητα της ομάδας που απαρτίζουν διαπλάθοντας κοινή ομαδική ζωή από τη βάση. 2 Οι συγκεκριμένες αυτές περιοχές που είχαν το προνόμιο της αυτοδιοίκησης λέγονταν ελευθεροχώρια. νουατοκρατίας (Φίλιας 1988: 97, De Coulanges 1856: 166 67). Το Οθωμανικό κράτος διατήρησε την μονοπωλιακή εκμετάλλευση του πολύτιμου τότε προϊόντος της μαστίχας η εμπορία της οποίας ήταν διεθνώς διαδεδομένη κι έθεσε τα είκοσι ένα μαστιχοχώρια της Χίου υπό ειδικό καθεστώς διοίκησης, παραχωρώντας παράλληλα σειρά προνομίων προς τους κατοίκους αυτών με αντιστάθμισμα τη συλλογή και παράδοση υπό τη μορφή φόρου της παραγόμενης ποσότητας της πολύτιμης μαστίχας (Ierapetritis 2010). Πιο συγκεκριμένα, οι Μαστιχοχωρίτες βάσει αυτοκρατορικής συνθήκης, απαλλάχθηκαν από όλους τους φόρους, πέραν της καταβολής 20.020 οκάδων της παραγόμενης μαστίχας και του κεφαλικού φόρου 3. Ο φόρος της μαστίχας έ θετε ως υπεύθυνη δημοσιονομική μονάδα καταβολής το χωριό, την κοινότητα, εντός της οποίας στη συνέχεια, κατανεμόταν ο φόρος στους κατοίκους κάθε χωριού. Η διοίκηση των χωριών αυτών είχε ανατεθεί στον Αγά της μαστίχας ή Σακίζ Εμίνη, ο οποίος ήταν ο εκμισθωτής του φόρου της μαστίχας και ο οποίος, ταυτόχρονα διατηρούσε την α πόλυτη εξουσία επί των κατοίκων των μαστιχοχωρίων (Μαυρόπουλος 1920: 218). Οι ειδικές προνομιακές συνθήκες λειτούργησαν καταλυτικά στην ανάπτυξη μιας ειδικής μορφής, κοινοτικής μορφής ομοσπονδιακού χαρακτήρα, ενός φορέα αυτοδιοίκησης, ο οποίος περιλάμβανε τις είκοσι μία μαστιχοπαραγωγές κοινότητες (Ιεραπετρίτης 2009). Παράλληλα και συμπληρωματικά με την κεντρική δευτεροβάθμια δομή αυτοδιοίκησης που δημιουρ 3 Σχετικές αναφορές υπάρχουν σε νοταριακές πράξεις που συντάχθηκαν κατά την περίοδο 1620 1640. Ενδεικτικά, Γ.Α.Κ. Αρχεία Ν. Χίου, χφ. 19, Κώδικας Βέσσης (1623 1643), φ. 85r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 19, Κώδ. Βέσσης (1623 1643), φ. 90r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 19, Κώδ. Βέσσης (1623 1643), φ. 84r. 198

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου γήθηκε, λειτούργησαν σε πρώτο βαθμό παρεμβαίνοντας και αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες, και οι είκοσι μία κοινότητες διατηρώντας σειρά οικονομικών, διοικητικών, δικαστικών και λοιπών αρμοδιοτήτων. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει και να παρουσιάσει τη συμβολή του κοινοτικού θεσμού των μαστιχοχωρίων Χίου στη διαχείριση του χώρου μέσα από τις καθημερινές λειτουργίες και αρμοδιότητες του, κατά την περίοδο 17 ου 19 ου αιώνα. Πιο συγκριμένα, αποσκοπεί στην παρουσίαση πρώτον, της εξέλιξης του θεσμού της αγροτικής κοινότητας στα μαστιχοχώρια και δεύτερον, των επιπτώσεων του θεσμού αυτού στον χώρο της χιακής υπαίθρου κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, από τις αρχές του 17 ου έως σχεδόν τα τέλη του 19 ου αιώνα. Μεθοδολογική προσέγγιση Το παρόν άρθρο βασίζεται σε ποιοτική έρευνα στοιχείων που αντλήθηκαν μέσα από αρχειακό υλικό όπως νοταριακές πράξεις, κοινοτικές αποφάσεις, αλληλογραφία εκπροσώπων της Οθωμανικής διοίκησης με τους κοινοτικούς άρχοντες, περιηγητικές και γεωγραφικές πηγές κ.α.. Το αρχειακό υλικό που αξιοποιήθηκε περιλαμβάνει 73 νοταριακούς κώδικες, ήτοι το σύνολο των κωδίκων των μαστιχοχωρίων που συντάχθηκαν κατά την περίοδο εξέτασης που φυλάσσονται στη Δημόσια Ιστορική Κεντρική Βιβλιοθήκη «Κοραής» και μέρος αντίστοιχων νοταριακών κωδίκων που φυλάσσονται στα Γ.Α.Κ. Νομού Χίου. Επιπρόσθετα και υποστηρικτικά διενεργήθηκε δειγματοληπτική έρευνα στα Γ.Α.Κ. Νομού Χίου. Το δείγμα των νοταριακών κωδίκων που μελετήθηκε, απαρτίζουν νοταριακοί κώδικες που συντάχθηκαν κατά την τεσσαρακονταετία 30 70 των τριών αιώνων ενδιαφέροντος, 17 ου 19 ου αιώνα. Συνολικά μελετήθηκαν 125 νοταριακοί κώδικες των μαστιχοχωρίων. Αποτελέσματα Έρευνας Συγκρότηση των οικισμών Προς τα τέλη της βυζαντινής αυτοκρατορίας όπου το Αιγαίο μαστιζόταν από πειρατικές ε πιδρομές, οι κάτοικοι των μικρών οικισμών της νότιας Χίου, για λόγους ασφάλειας από επιδρομές τόσο πειρατών όσο και Οθωμανών ορμώμενων από τις Μικρασιατικές ακτές «οίτινες διαπερώντες ακωλύτως τον πορθμόν ήρπαζον αδιακρίτως άψυχα και έμψυχα» (Ζολώτας 1921: 434) και όντας ανοχύρωτοι σε έναν πεδινό τόπο, προχώρησαν σε συνένωση των μικρών οικισμών δημιουργώντας μια πρώτη εκδοχή του πολεοδομικού σχήματος των καστρικών οικισμών των μαστιχοχωρίων. Οι νέοι οικισμοί με την καστρική τους μορφή παρουσιάζονται για πρώτη φορά στις αρχές του 15 ου αιώνα σε χάρτη του Buondelmonti (1415). Από το 1346, η Χίος βρισκόταν υπό Γενουατική κατοχή. Οι νέοι διοικητές της Χίου μέσα από την κατασκευή μακριά από τη θάλασσα των κάστρων οικισμών, πέραν της προστασίας των κατοίκων από τις επιδρομές, επιδίωκαν τόσο την πάταξη κάθε λαθραίας διακίνησης της μαστίχας όσο και τον έλεγχο και την αποτροπή της μετανάστευσης, των τόσο απαραίτητων για την καλλιέργεια και συγκομιδή της πολύτιμης μαστίχας, κατοίκων της περιοχής (Κατλάς 1908: 158). Οι εντός των τοίχων κάστρων, συνοικισμοί (Σγουρός 1937: 221), διέθεταν ως εξωτερικό τοίχος την εξωτερική πλευρά των περιμετρικών κατοικιών, δύο εισόδους, μεγάλο πύργο στο κέντρο καθώς και στενό και λαβυρινθώδες εσωτερικό οδικό δίκτυο. Κατά την ίδια σχεδόν περίοδο, μετά την πολιορκία της Χίου από τους Ενετούς το 1440, κατασκευάσθηκε σειρά παράκτιων παρατηρη 199

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης τηρίων γνωστών και ως βίγλες, απ όπου ήταν δυνατός ο έλεγχος της ακτογραμμής και της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής (Βλαστός 2000: 167). Επρόκειτο για μια συστηματική στρατιωτική φύλαξη μιας πλούσιας εμπορικής αποικίας που ήταν για τους Γενοβέζους, η Χίος, η οποία τοποθετούταν στο εσωτερικό μιας εχθρικής οθωμανικής θάλασσας (Μπελαβίλας 2004). Τα Είκοσι ένα μαστιχοχώρια Χίου (Χάρτης 1) Δημογραφικές και οικονομικές εξελίξεις Αναζητώντας στοιχεία ικανά να παρουσιάσουν τη δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού από τους πρώτους οικισμούς μέχρι και την περίοδο του 17 ου αιώνα, διαπιστώνεται η έλλειψη πηγών καθώς οι μοναδικά διαθέσιμες περιηγητικές και γεωγραφικές πραγματείες περιορίζονται κυρίως σε ποιοτικού χαρακτήρα περιγραφές, ενώ οι αρχειακές πηγές, οι νοταριακοί κώδικες, τα χειρόγραφα της εποχής διατηρούν ελάχιστες πληροφορίες για το μέγεθος του τοπικού πληθυσμού. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες που καταθέτουν οι περιηγητές Coronelli και Piacenza κατά την τελευταία δεκαετία του 17 ου αιώνα, προκύπτει ότι ο συνολικός πληθυσμός δεν ξεπερνούσε τα 12.500 άτομα (Αργέντης και Κυριακίδης 1946: 482, 558) (Χάρτης 2). Πληθυσμιακή διάρθρωση μαστιχοχωρίων 17 ος αιώνας (Χάρτης 2) Οι διαθέσιμες πληροφορίες σχετικές με τη δημογραφική εξέλιξη του 18 ο αιώνα είναι επίσης ανεπαρκείς. Οι περιηγητικές πηγές αναφέρονται στον συνολικό πληθυσμό της Χίου για τον οποίο όμως καταγράφουν σημαντική αύξηση. Όσον αφορά στον 19 ο αιώνα, υπάρχουν σαφώς περισσότερες πηγές πληροφόρησης. Κατά το έτος 1802 ο συνολικός αριθμός των μαστιχοχωρίων ανέρχεται σε 16.898 άτομα. Στη συνέχεια καταγράφεται σημαντική μείωση που ακολούθησε τα γεγονότα της καταστροφής του 1822. Έτσι το 1828 αποτιμάται σε 8.624 ενώ το 1831 σε 7.534 άτομα. Στη συνέχεια σημειώνει και πάλι αισθητή αύξηση το 1866 ανερχόμενος σε 11.506 άτομα ενώ συνέχισε να αυξάνεται μέχρι τον καταστροφικό σεισμό του 1881, όπου ο συνολικός πληθυσμός των μαστιχοχωριτών ανήλθε σε 17.880 άτομα (Testevuide 1878, 364, Άγνωστος 1881, 66, Ζολώτας 1921, 274, και 1928, 702). Πληθυσμιακή διάρθρωση μαστιχοχωρίων 19 ος αιώνας (Χάρτης 3) Βασική δραστηριότητα της τοπικής οικονομίας, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, αποτέλεσε η καλλιέργεια των μαστιχοφόρων σκίνων, η συγκομιδή της μαστίχας και η υποχρεωτική απόδοση, σχεδόν του συνόλου της παραγόμενης ποσότητας, υπό την μορφή φόρου σε είδος στους εκπροσώπους του Οθωμανικού κράτους. Ο συγκεκριμένος φόρος μαστίχας κατανεμόταν στις επιμέρους κοινότητες σύμφωνα με τον αριθμό των καταγεγραμμένων προς καλλιέργεια δέντρων. Σύμφωνα με διαθέσιμες πηγές η ποσότητα παραγόμενης μαστίχας δεν παρουσίαζε σημαντικές διακυμάνσεις σε επίπεδο κοινότητας. Η κοινότητα του Πυργίου αναδείχθηκε ως η κοινότητα με την μεγαλύτερη παραγωγή μαστίχας, ενώ ακολουθεί η Καλαμωτή και με μεγάλη διαφορά η κοινότητα της Ελάτας. Στη συνέχεια, οι κοινότητες με την αμέσως μεγαλύτερη ποσότητα παραγόμενης μαστίχας ήταν των Αρμολίων και της Καλλιμασιάς, ενώ ακολουθούν των Μεστών και των Νενήτων (Χάρτης 4). Συμμετοχή κάθε κοινότητας στην παραγωγή μαστίχας (Χάρτης 4) Οι λιγοστές διαθέσιμες νοταριακές πράξεις που συντάχθηκαν στα μαστιχοχώρια κατά τον 200

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου 17 ο αιώνα, που φυλάσσονται στο Γ.Α.Κ. Νομού Χίου, καταδεικνύουν ότι ο αγροτικός πληθυσμός απασχολούταν στην καλλιέργεια και άλλων πλην της μαστίχας, αγροτικών προϊόντων τα οποία ως επί των πλείστων αποσκοπούσαν στην κάλυψη των καθημερινών διατροφικών τους αναγκών (σιτηρά, ελιές, όσπρια, σύκα). Σημαντική δραστηριοποίηση του τοπικού πληθυσμού, παρατηρείται επίσης στην κτηνοτροφία, στην αλιεία και στην μελισσοκομία. Ο J. Sandys χαρακτηριστικά σημειώνει την μοναδικότητα του μελιού του οποίου η παραγωγή βασίζεται στα άνθη των μαστιχοφόρων σκίνων, αναφέροντας τα εξής: «Ως εκ των δέντρων αυτών έχουν το καλύτερο μέλι του κόσμου, το οποίον αναμειγνυόμενον με ύδωρ, δεν είναι πολύ κατώτερον ως προς την γεύσιν από τα ακριβά σερμπέτια της Κωνσταντινουπόλεως» (Αργέντης και Κυριακίδης 1946: 161). Αξίζει να σημειωθεί η παράλληλη καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων όπως η σηροτροφία που υποστήριζε από τον 17 ο αιώνα την παραγωγή μεταξιού το οποίο σύμφωνα με τον Du Palai εξαγόταν εκτός Χίου (Αργέντης, και Κυριακίδης 1946: 1487) και την τοπική υφαντουργία, η αμπελουργία την παραγωγή του πολύ γνωστού διεθνώς Χιακού οίνου και η ελαιουργία η οποία στήριζε την παραγωγή ελαιολάδου και τη σαπουνοποιία. Άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες που καταγράφονται κατά την ίδια περίοδο είναι η κεραμοποιία και η αλευροποιία. Οι διαθέσιμοι νοταριακοί κώδικες του 17 ου βρίθουν σε μεταβιβάσεις εργαστηρίων υφαντουργίας και ελαιοτριβείων που διατηρούνται εντός του οικισμού, καθώς και αλευρόμυλων που διατηρούνται εκτός οικισμού, στην χιακή ύπαιθρο. Στον Χάρτη 5 σημειώνονται οι καταγραφείσες, σε διαθέσιμες νοταριακές πράξεις, γεωργικές κτηνοτροφικές και μεταποιητικές δραστηριότητες στον χώρο της νότιας Χίου κατά τον 17 ο αιώνα, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές. Διάρθρωση αγροτικής παραγωγής μαστιχοχωρίων 17 ος αιώνας (Χάρτης 5) Οι διαθέσιμες αναφορές στις αγροτικές δραστηριότητες των κατοίκων των μαστιχοχωρίων σε νοταριακούς κώδικες του 18 ου αιώνα είναι σαφώς περισσότερες, καθώς ο αριθμός των διαθέσιμων κωδίκων είναι πολύ μεγαλύτερος. Ο Χάρτης 6 παρουσιάζει τις δραστηριότητες των μαστιχοχωριτών κατά τον εξεταζόμενο αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, στις δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα συγκαταλέγεται η παραγωγή σιτηρών, οσπρίων και χαρουπιών. Αξιοσημείωτη είναι η αναδεικνυόμενη βαμβακοκαλλιέργεια, καθώς και η συνέχιση καλλιεργειών από τον προηγούμενο αιώνα της σηροτροφίας, της ελαιουργίας και της αμπελουργίας που υποστήριζαν δραστηριότητες του δευτερογενή τομέα, όπως της υφαντουργίας, της παραγωγής οίνου και ελαίου (Αργέντης και Κυριακίδης 1946: 701) 4. Χαρακτηριστικά ο J.Griffith σημειώνει ότι «Εις τα χωρία ταύτα η βιοτεχνία των χρυσοΰφαντων μεταξωτών και βαμβακερών υφασμάτων, χρησιμοποιουμένων υπό Τούρκων και Χριστιανών, απασχολεί σημαντικώτατον αριθμόν κατοίκων» (Αργέντης και Κυριακίδης 1946: 1762). Ωστόσο, ο J. Galland καταγράφει τη δραματική μείωση της διεθνούς ζήτησης για τα Χιακά μεταξωτά υ φάσματα κατά τα μέσα του 18 ου αιώνα, γεγονός το οποίο είχε επίπτωση στην μείωση των λειτουργούντων βιοτεχνιών σε ολόκληρη τη Χίο, «από τριών ή τεσσάρων ετών το εμπόριον των δαμασκέττων έπεσε πολύ και ενώ 4 Όσον αφορά στην παραγωγή ελαίου και οίνου κατά τον 18 ο αιώνα, σύμφωνα με τον J.Galland, και σύμφωνα με περιηγητικές πηγές, αυτές ήταν άριστης ποιότητας, ωστόσο δεν επαρκούσαν να καλύψουν την τοπική ζήτηση της Χίου. 201

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης άλλοτε ηριθμούντο χίλιοι οκτακόσιοι ιστοί, τώρα δεν υπάρχουν περισσότεροι από εξακόσιοι» (Αργέντης Κυριακίδης 1946: 697). Επιπρόσθετα, αναδεικνύεται η συνέχιση δραστηριοτήτων κτηνοτροφίας, αλιείας και μελισσοκομίας. Εξετάζοντας την οικονομική δραστηριότητα στις επιμέρους κοινότητες των μαστιχοχωρίων παρατηρείται η ασβεστοποιία στην κοινότητα του Αγίου Γεωργίου 5 καθώς και η καλλιέργεια σιτηρών και βαμβακιού στις κοινότητες της Καλαμωτής και του Πυργίου. Η διατήρηση εργαστηρίων υφαντικής παρατηρείται κυρίως στις κοινότητες των Μεστών, των Ολύμπων, του Πυργίου, της Καλαμωτής και των Νενήτων. Σε αυτές τις κοινότητες καταγράφεται η βαμβακοκαλλιέργεια και η σηροτροφία. Στις ίδιες κοινότητες της νότιας Χίου καταγράφεται και η έντονη δραστηριότητα παραγωγής οίνου στην οποία οι συγκεκριμένες κοινότητες διαθέτουν μακραίωνη παράδοση (Αργέντης και Κυριακίδης 1946: 804) 6. Τέλος, στις παραθαλάσσιες κοινότητες της νοτιοανατολικής Χίου, Καταρράκτη και Νένητα παρατηρείται ανάπτυξη της αλιείας. Διάρθρωση αγροτικής παραγωγής μαστιχοχωρίων 18 ος αιώνας (Χάρτης 6) Παρόμοια οικονομικά χαρακτηριστικά παρουσιάζουν οι κοινότητες των μαστιχοχωρίων και τον 19 ο αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, στην πλειονότητα των κοινοτήτων πέραν της μαστίχας, καλλιεργείται η ελιά και η άμπελος. Ανάπτυξη 5 Η παραγωγή της ασβεστοποιίας στην κοινότητα του Αγίου Γεωργίου αποτέλεσε την αιτία ένταξής της στο προνομιακό καθεστώς των Μαστιχοχωρίων παρά το γεγονός ότι δεν παραγόταν η πολύτιμη μαστίχα. 6 Χαρακτηριστική η αναφορά του Friesemann ο ο ποίος αναφέρει ότι τα Μεστά διαθέτουν τον μεγαλύτερο αριθμό αμπέλων, καθώς και την ποικιλία του παραδοσιακού αριουσίου οίνου. σημειώνουν και οι κτηνοτροφικές δραστηριότητες καθώς και η μελισσοκομία. Αξιοσημείωτη είναι η αύξηση των καταγεγραμμένων α ναφορών σε διατηρούμενους μύλους που παραπέμπουν σε δραστηριότητες άλεσης σιτηρών σε Πυργί, Καλαμωτή, Άγιο Γεώργιο, Καλλιμασιά, Αρμόλια, Κοινή, Βουνό, Μεστά και Ολύμπους ενώ παρατηρείται μείωση αναφορών σχετικών με την ύπαρξη εργαστηρίων ύφανσης. Τέλος, ως άλλες οικονομικές δραστηριότητες αναφέρονται η παραγωγή καλαθιών σε Λιθί και Πυργί, η παραγωγή ρακιού σε Αγ. Γεώργιο, Βουνό και Ολύμπους, καθώς και η παραγωγή κάρβουνων στην κοινότητα του Λιθίου. Διάρθρωση αγροτικής παραγωγής μαστιχοχωρίων 19 ος αιώνας (Χάρτης 7) Το κοινοτικό σύστημα διοίκησης των μαστιχοχωρίων Δεν είναι γνωστό εάν το Κοινόν των μαστιχοχωρίων συστάθηκε αμέσως μετά την κατάληψη της Χίου από τους Οθωμανούς το 1566, ή αρκετές δεκαετίες αργότερα. Συγγραφείς και ερευνητές της τοπικής ιστορίας της Χίου ανάγουν την ίδρυση και έναρξη λειτουργίας του Κοινού των μαστιχοχωρίων πολύ αργότερα από την κατάληψη της Χίου, κατά το έτος 1705, βασιζόμενοι σε είδηση που καταγράφεται σε χειρόγραφο Νοταριακού Κώδικα του χωριού Νενήτων ότι το 1705 ήταν το έτος «Όταν εχάλασαν οι Μαστιχάριοι με την χώρα» 7, υιοθετώντας την άποψη ότι έως εκείνο το έτος υπάγονταν στον Δήμο της Χίου. Πιθανότατα λοιπόν, οι είκοσι μία κοινότητες των μαστιχοχωρίων να λειτούργησαν μέχρι τις αρχές του 18 ου αιώνα όντας υπό «προνομιακό» καθε 7 Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραής», χφ. 125, Κώδικας Διαφόρων Χωριών (1721 1724), φ. 101v. 202

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου στώς, χωρίς όμως να είναι συνδεδεμένες λειτουργικά σε ενιαίο φορέα αυτοδιοίκησης. Δυστυχώς, οι παλαιότερες διαθέσιμες αρχειακές πηγές ανάγονται προς τα μέσα του 17 ου αιώνα, και κατά συνέπεια το σχήμα και η μορφή του κοινοτικού θεσμού στα μαστιχοχώρια της Χίου δύναται να αποτυπωθεί μόλις κατά τους τρεις σχεδόν τελευταίους αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας (17 ος 19 ος αιώνας). Εξετάζοντας τα διαθέσιμα στοιχεία που αφορούν στο θεσμό της κοινότητας διαπιστώνεται πως οι εκπρόσωποι των κοινοτήτων ο νομάζονταν Γέροντες, ενώ ο αριθμός αυτών δεν ήταν ενιαίος. Σε κάποιες κοινότητες ο α ριθμός των εκπροσώπων ανερχόταν σε δύο 8, σε άλλες σε τρεις 9 και σε άλλες σε πέντε άτομα 10. Όσον αφορά στον τρόπο εκλογής των Γερόντων κατά τον 17 ο αιώνα, οι διαθέσιμες πληροφορίες, καταδεικνύουν ότι στη διαδικασία εκλογής πρωτοσταστούσαν οι ιερείς και οι απερχόμενοι Γέροντες, παρόντος και του λαού της κοινότητας. Ωστόσο, δεν είναι σαφές εάν οι λοιποί κάτοικοι της κοινότητας συμμετείχαν στην εκλογή ή απλώς παρευρίσκονταν κατά τη διαδικασία η οποία λάμβανε χώρα στην πλατεία του χωριού, το λειβάδι 11. Ιδιαίτερη ανα 8 Κοινότητα Αγ. Γεωργίου Συκούση (Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 17, Κώδ. Αγ. Γεωργίου (1518 1843), 14/05/1688, 95) και Αρμολίων (Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1, Κώδ. Αρμολίων (1692 1698), 13/07/1692, 8, φ. 5r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1, Κώδ. Αρμολίων (1692 1698), 13/07/1692, 229, φ. 71r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1, Κώδ. Αρμολίων (1692 1698), 13/07/1692, 8, φ. 5r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1, Κώδ. Αρμολίων (1692 1698), 08/02/1697, 217, φ. 65r). 9 Κοινότητα Καλαμωτής (Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 69, Κώδ. Καλαμωτής (1697 1711), 04/03/1696). 10 Βλ. Κοινότητα Βέσσας (Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 19, Κώδ. Βέσσας (1623 1643), 04/05/1645, φ. 59v). 11 Η Κούκκου 1980, μελετώντας άλλες περιπτώσεις νησιωτικών κοινοτήτων, αναφέρει σαν αποδεικτικό στοιχείο της μη ενεργούς συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία το μικρό αριθμό όσων υπογράφουν φορά γινόταν στη δέσμευση του χωριού για την κάλυψη των όποιων κοινοτικών εξόδων, καθώς και στην ευθύνη των Γερόντων να λένε την αλήθεια και να μην εξαπατούν το λαό σε σχέση με τα έξοδα που τυχόν ανέκυπταν. Η εγκυρότητα της εκλογής τέλος, προϋπόθετε την έκδοση σχετικού χοτζετίου από τον καδή της Χίου παράλληλα με την καταχώρηση της απόφασης σε νοταριακό κώδικα της κοινότητας 12. Οι κοινότητες των μαστιχοχωρίων δια των εκπροσώπων τους Γερόντων, συνέρχονταν σε γενικές συνελεύσεις και προ της σύστασης του Κοινού των μαστιχοχωρίων, απόδειξη μιας σταδιακής εξέλιξης του θεσμού της κοινότητας. Με τη σύσταση του Κοινού και καθ όλη την περίοδο του 18 ου αιώνα, οι εκπρόσωποι των μαστιχοχωρίων συνέρχονταν σε Γενικές Συνελεύσεις για την επίλυση τακτικών και έ κτακτων θεμάτων, όπως συνέβαινε και κατά τα προηγούμενα χρόνια. Έτσι, σχεδόν κάθε χρόνο συνερχόταν το Κοινό, όπου παρευρίσκοντανοι Επίτροποι του Κοινού, οι οποίοι ο νομάζονταν Βεκίληδες, μαζί με τους Γέροντες και τους Προεστούς των είκοσι ενός μαστιχοχωρίων, για τον καθιερωμένο έλεγχο των καταστοίχων και λογαριασμών των απερχόμενων Βεκίληδων και την εκλογή των νέων αντιπροσώπων του Κοινού. Σε αυτές τις Συνελεύσεις παρευρίσκονταν ιερείς και πάροικοι των χωριών «και ο κοινός λαός ολονών των μαστιτη συγκεκριμένη νοταριακή πράξη της εκλογής. Ω στόσο, οι συγκεκριμένες υπογραφές δεν αποτελούν τεκμήριο συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία αλλά μαρτυρία για την διεξαγωγή της εκλογικής διαδικασίας. Χαρακτηριστικά, στη νοταριακή πράξη της 13ης Ιουλίου αναφέρεται πριν τις υπογραφές «μάρτυρες κληθέντες και παρακληθέντες». Βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1, Κώδ. Αρμολίων (1692 1698), 13/07/1692, 8, φ. 5v. 12 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1, Κώδ. Αρμολίων (1692 1698), 13/07/1692, 8, φ. 5v. 203

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης χοχωρίων» 13, χωρίς ωστόσο να ασκούν κάποιο συγκεκριμένο ρόλο κατά τις διαδικασίες αυτές. Συνήθης τόπος διεξαγωγής των Γενικών Συνελεύσεων του Κοινού φαίνεται πως ήταν η χωριοκκλησιά της Αγίας Παρασκευής σε ένα από τα κεφαλοχώρια των μαστιχοχωρίων, την Καλαμωτή 14. Κατά τον 18 ο αιώνα σύμφωνα με διαθέσιμες αρχειακές πηγές, ο αριθμός των Επιτρόπων των εικοσιενός μαστιχοχωρίων α νερχόταν σε δύο μέλη. Για πρώτη φορά σε χειρόγραφο του 1756 αναφέρεται ότι οι αντιπρόσωποι του Κοινού ελάμβαναν μισθό ύ ψους 100 ασιλλάνιων ετησίως για την παροχή των υπηρεσιών τους. Κατά τη διενέργεια του ελέγχου των λογαριασμών οι Βεκίληδες, που αποχωρούσαν, έδιδαν λογαριασμό στους προεστούς και γέροντες των εικοσιενός κοινοτήτων για τα έσοδα, αλλά και για τα έξοδα του Κοινού, καθώς παρέδιδαν και στους νέους α ντιπροσώπους των εικοσιενός μαστιχοχωρίων ομόλογα και άλλους τίτλους ιδιοκτησίας περιουσιακών στοιχείων του Κοινού. Απαραίτητη προϋπόθεση εγκυρότητας των αποτελεσμάτων αποτελούσε η σύνταξη ειδικής νοταριακής πράξης εκλογής, την οποία και υπέγραφαν ως μάρτυρες οι προεστοί και γέροντες των κοινοτήτων μελών του Κοινού, καθώς και η επικύρωση της εκλογής τους από την οθωμανική αρχή, με αντίστοιχη σύνταξη χουτζετίου από τον Καδή της Χίου. Όσον αφορά στη λειτουργία των επιμέρους είκοσι ενός κοινοτήτων κατά τον 18 ο αιώνα, το αρχειακό υλικό, που αφορά στην οργάνωση και τη λειτουργία των επιμέρους κοινοτήτων, είναι σαφώς πλουσιότερο και ικανότερο να τεκμηριώσει τη σύνδεση του αριθμού των εκπροσώπων με τον αριθμό των κατοίκων κάθε 13 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 77, Κώδ. Καλαμωτής (1753 1756), 89 90, φ. 43v 44r, 26/09/1756. 14 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 81, Κώδ. Καλαμωτής (1765 1771), φυλ. 116r, 15/06/1768. κοινότητας. Μεγάλες κοινότητες των μαστιχοχωρίων, όπως το Πυργί 15 και η Καλαμωτή 16 διέθεταν τέσσερεις Γέροντες, ενώ μικρότερες πληθυσμιακά κοινότητες όπως το Μυρμίγκι 17, η Κοινή 18, τα Αρμόλια 19 και το Θολοποτάμι 20 διέθεταν από έναν έως δύο Γέροντες. Κατά 15 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Πυργίου (1702 1706), 25/03/1706, 139v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 201, Κώδ. Πυργίου (1751 1758), 02/02/1755, φ. 128v 129r. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 115, Κώδ. Πυργίου (1744 1753), 11/06/1751, 151β. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 113, Κώδ. Πυργίου (1762 1769), 16/02/1764, 46. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 115, Κώδ. Πυργίου (1744 1753), 19/07/1752, φ. 180v 181r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 201, Κώδ. Πυργίου (1751 1758), 19/03/1755, 142r. 16 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 20/10/1705, φ. 118v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 72, Κώδ. Καλαμωτής (1716 1746, 1808 1811), 25/07/1719, φ. 21r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 74, Κώδ. Καλαμωτής (1738 1741), 24/03/1739, φ. 14r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 69, Κώδ. Καλαμωτής (1697 1711), 08/01/1705, φ. 37v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 85, Κώδ. Καλαμωτής (1784 1791), 10/11/1784, 3 4. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 126, Κώδ. Καλαμωτής (1713 1719), 31/05/1719, 234. 17 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 30, Κώδ. Βουνού (1768 1782), 22/07/1774, φ. 89r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 30, Κώδ. Βουνού (1768 1782), 05/07/1775, 167. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 30, Κώδ. Βουνού (1768 1782), 24/07/1771, φ. 39v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 30, Κώδ. Βουνού (1768 1782), 20/07/1768, φ. 13v 14r. 18 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 112, Κώδ. Κοινής (1770 1790), ;/;/1770, φ. 13r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 80, Κώδ. Καλαμωτής (1764 1780), 07/05/1765, φ. 10. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 114, Κώδ. Κοινής (1795 1816), 02/09/1795. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 114, Κώδ. Κοινής (1795 1816), 20/10/1795. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 114, Κώδ. Κοινής (1795 1816), 25/11/1795. 19 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 17/06/1705, φ. 104v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 9, Κώδ. Αρμολίων (1751 1754), 17/06/1755, 117. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 9, Κώδ. Αρμολίων (1751 1754), 02/02/1753, 46 47. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 9, Κώδ. Αρμολίων (1751 1754), 04/12/1752, 39. 20 Βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 30, Κώδ. Βουνού (1768 1782), 24/07/1771. 204

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου την πρώτη δεκαετία του 18 ου αιώνα οι εκλογές Γερόντων πραγματοποιούνταν κατά τους πρώτους μήνες του Φθινοπώρου (Σεπτέμβριος Οκτώβριος) 21. Τούτο μάλλον, διότι κατά το πέρας των μηνών αυτών οι νέοι εκπρόσωποι της κοινότητας είχαν την ευθύνη της συλλογής και απόδοσης του φόρου της πολύτιμης μαστίχας. Διαθέσιμες κοινοτικές αποφάσεις εκλογής Γερόντων με ημερομηνία μετά τη δεύτερη δεκαετία του 18 ου αιώνα, καταδεικνύουν ότι η διεξαγωγή των εκλογών πραγματοποιείτο κατά το πρώτο εξάμηνο του έτους σε ημερομηνία συνδεόμενη πιθανότατα με την 1 η Μαρτίου, ημερομηνία έναρξης του οικονομικού έτους για το Οθωμανικό κράτος (Κούκκου 1980: 61), οπότε οι νέοι Γέροντες όφειλαν να μεριμνήσουν για τη σύναξη και απόδοση των λοιπών οφειλόμενων φόρων πέραν του φόρου της μαστίχας 22. Στις αποφάσεις εκλογής γίνεται 21 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 20/10/1705, φ. 118v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 17/09/1703, φ. 48r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 01/09/1704, φ. 83v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 69, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 18/10/1710, 162. 22 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 126, Κώδ. Καλαμωτής (1713 1719), 21/05/1719, φ. 136r, 234. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 07/01/1732, 303. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 74, Κώδ. Καλαμωτής (1738 1741), 09/03/1739, φ. 11v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 201, Κώδ. Πυργίου (1751 1758), 02/02/1755, φ. 128v 129r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 115, Κώδ. Καλαμωτής (1744 1753), 22/02/1752, φ. 175r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 81, Κώδ. Καλαμωτής (1765 1771), 22/03/1765, φ. 12r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 80, Κώδ. Καλαμωτής (1764 1780), 07/05/1765, φ. 10. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 81, Κώδ. Καλαμωτής (1765 1771), 26/06/1765, φ. 16v 17r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 81, Κώδ. Καλαμωτής (1765 1771), 11/05/1768, φ. 114v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 83, Κώδ. Καλαμωτής (1778 1782), 28/01/1781, 248 249. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 83, Κώδ. Καλαμωτής (1778 1782), 20/01/1782, 345 346. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 10, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς (1727 1859), ΦΚ. 331, 03/03/1782. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 85, Κώδ. Καλαμωτής (1784 1791), 06/03/1788, 194. αναφορά στην υποχρέωση των Γερόντων να διατηρούν κατάστιχο της κοινότητας για την καταγραφή των εξόδων αυτής. Επίσης, δεν αποκλειόταν η επανεκλογή Γερόντων και για δεύτερη χρονιά στην εκπροσώπηση της Κοινότητας. Το 1752 σε κοινοτική απόφαση εκλογής Γερόντων, για πρώτη φορά γίνεται λόγος για απόδοση μισθού προς τους Γέροντες ύψους 60 ασιλλάνιων, ενώ το 1782 ο μισθός των Γερόντων αυξήθηκε σε 100 ασιλλάνια 23. Κατά τον 19 ο αιώνα, μεσολάβησαν τα καταστροφικά γεγονότα του 1822, τα οποία επέφεραν σημαντική μείωση του τοπικού πληθυσμού και για μια διετία παύση των λειτουργιών του Κοινού. Το 1824 ο διοικητής της Χίου προσπαθώντας να επαναδιοργανώσει την καλλιέργεια του προϊόντος, σε πρόσκλησή του κάλεσε όσους από τους κατοίκους της Χίου βρίσκονταν εκτός του νησιού να επιστρέψουν. Παράλληλα, ο Γιουσούφ Πασσάς επέτρεψε την επανίδρυση της Δημογεροντίας της Χίου και του Κοινού των Μαστιχοχωριτών, ενώ το 1832 με ειδικό αυτοκρατορικό διάταγμα επιστράφηκαν οι περιουσίες που είχαν κατασχεθεί κατά την διάρκεια του πολέμου. Μόλις τον Ιανουάριο του 1825, οι αντιπρόσωποι των μαστιχοχωρίων, οι Βεκίληδες σε νοταριακή πράξη παραίτησης μετόχου ιδιοκτήτη εκκλησίας στην Καλλιμασιά δηλώνουν «παρών» για πρώτη φορά μετά τα γεγονότα του 1822 24. Η τελευταία περίοδος του κοινοτικού θεσμού των μαστιχοχωρίων ξεκινά κατά το έτος σύστασης του Δήμου μαστιχοχωρίων, το 1832 όπου το Κοινό μετονομάζεται σε Δήμο και καταλήγει στο 1866, έτος έκδοσης του περί Βιλαετίων νόμου. Από το 1866 μέχρι και το 1882, έτος κατά το οποίο τα μαστιχοχώρια 23 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 10, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, (1727 1859), 03/03/1782. 24 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 349 Α, Λυτά φύλα Καλλιμασιάς, (1698 1827) χειρ. 139, 13/01/1825. 205

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης υπήχθησαν στην διοίκηση της κοινότητας Καλαμωτής (Argenti 1941: 279, Χαροκόπος 1960: 145), παρά το ότι διαπιστώνεται η συνέχιση του θεσμού των Βεκίληδων και του Δήμου των μαστιχοχωρίων, αυτά έπαυσαν να αποτελούν επίσημα διοικητικά όργανα του Οθωμανικού συστήματος διοίκησης, χάνοντας σημαντικές από τις προϋπάρχουσες αρμοδιότητες τους. Η Γενική Συνέλευση του Δήμου των μαστιχοχωρίων πραγματοποιούνταν ως επί το πλείστον με τη λήξη της θητείας των απερχόμενων αντιπροσώπων Βεκίληδων συνήθως τέλη Φεβρουαρίου αρχές Μαρτίου κάθε έτους. Κατά τη Συνέλευση αυτή αρχικά αποδίδονταν λογαριασμός απολογισμός των πεπραγμένων των οικονομικών του Δήμου προς τους Γέροντες και προεστούς των είκοσι και ενός κοινοτήτων. Εκτάκτως, κάποιες φορές εντός του έτους διοργανώνονταν Γενικές Συνελεύσεις για ειδικά θέματα τα οποία αφορούσαν το σύνολο των μαστιχοπαραγωγών κοινοτήτων, όπως για παράδειγμα τον τιμαρισμό, την αποτίμηση των σκίνων των κοινοτήτων βάσει του οποίου κατανέμονταν ο φόρος της μαστίχας 25, την α ναγνώριση των τίτλων ιδιοκτησίας των κατοίκων των μαστιχοχωρίων 26. Καθ όλη την εξεταζόμενη περίοδο οι Γενικές Συνελεύσεις του Δήμου παρατηρείται ότι πραγματοποιούνταν μέχρι το έτος 1843 σε τρεις συγκεκριμένες τοποθεσίες στο κατάστημα που διατηρούσε ο Δήμος στην Κρύα Βρύση της κοινότητας Σκλαβιών, στον Ιερό Ναό της Παναγίας της Σικελιάς, και στο Δημοτικό Νοσοκομείο στα Πανιά της κοινότητας των Αρμολίων 27. Από το 1843 25 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 46, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς (Κώδικας 331), 30/06/1838. 26 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 8 9, 08/10/1839. 27 Π.χ. τα Χειρόγραφα: Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 6 7, 09/07/1838. Δημ. Κεντρική Ιστορική προκύπτει ότι οι αντιπρόσωποι του Δήμου μαστιχοχωρίων εγκατέστησαν το κατάστημα ( το κατάστημα του Κοινού ) στην πόλη της Χίου 28. Κατά τον 19 ο αιώνα και μέχρι το έτος 1865 οι Βεκίληδες αριθμούσαν δύο μέλη, ε κτός ελάχιστων εξαιρέσεων 29, όπως υποδεικνύουν οι διαθέσιμες πηγές. Κατά το έτος 1865 σύμφωνα με τους νέους κανονισμούς ο αριθμός των αντιπροσώπων στην διοίκηση του Δήμου μαστιχοχωρίων αυξήθηκε σε τρεις 30. Όσον αφορά στην απόδοση μισθού στους κατ έτος αντιπροσώπους του Δήμου μαστιχοχωρίων, διαπιστώνεται ότι καταβαλλόταν σε αυτούς μισθός ο οποίος ανέρχονταν σε 2.000 γρόσια. Το ποσό αυτό διατηρήθηκε καθ όλη την εξεταζόμενη τρίτη περίοδο μέχρι την έκδοση των νέων κανονισμών, τον Οκτώ Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 3, 17/04/1838. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 2, 30/06/1844. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 13, 22/02/1844. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 14, 22/02/1844. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 15, 30/04/1844. 28 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 12, 18/02/1843. 29 Τέτοιες περιπτώσεις διαπιστώνονται κατά τα έτη 1843, 1853 και 1863. Βλ. σχετικά χειρόγραφα: Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 12, 18/02/1843. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 10, 12/02/1843. Βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 855, Κώδ. Ολύμπων, φυλ.81r, 26/10/1853. Βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1100, Κώδ. Πυργίου, φυλ.201r, 27/04/1863. 30 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 1711, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 5, 05/07/1865. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 77, 11/06/1865. 206

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου βριο του 1865, οπότε και ορίσθηκε ο μισθός των Βεκίληδων στα 2.500 γρόσια 31. Η απελευθέρωση του εμπορίου της μαστίχας το 1841, σήμανε την κατάργηση του φόρου μαστίχας. Ταυτόχρονα, καταργήθηκαν και τα ειδικά προνόμια που είχαν παραχωρηθεί στους κατοίκους των είκοσι ενός μαστιχοχωρίων με την έκδοση του Αυτοκρατορικού Φιρμανιού του Σουλτάνου Αβδουλμετζίτ «Περί καταργήσεως της ασυδοσίας των μαστιχοχωρίων και φορολογικής αφομοιώσεως αυτών». Το Μάρτιο του 1845 Γέροντες και Προεστοί των είκοσι ενός μαστιχοχωρίων αποφάσισαν 32 να συστήσουν δωδεκαμελή επιτροπή από τα μέλη της οποίας θα εκλέγονταν οι δύο Βεκίληδες, ένας από τις κοινότητες που βρίσκονται στα κόκκινα χώματα κι ένας από τις κοινότητες που βρίσκονται στα άσπρα χώματα. Ταυτόχρονα, κατά το ίδιο έτος θεσμοθετήθηκε η 1 η Μαρτίου ως η σταθερή ημερομηνία εκλογής και τοποθέτησης των νέων Βεκίληδων 33. Με την έκδοση των Νέων Κανονισμών το 1865 ξεκίνησε μία νέα περίοδος για την εκλογική διαδικασία των Βεκίληδων του Δήμου μαστιχοχωρίων. Ως ημέρα εκλογών ορίσθηκε η πρώτη Απριλίου κάθε έτους. Το εκλογικό σώμα των αντιπροσώπων αποφασίσθηκε να αριθμεί 37 μέλη. Τα δεκαέξι μεγαλύτερα χωριά έστελναν από δύο αντιπροσώπους, ενώ τα πέντε μικρότερα από έναν. Το σώμα των αντιπροσώπων, αφού ολοκλήρωνε την εκλογή των νέων Βεκίληδων, είχε την ευθύνη διορισμού 31 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, ;/12/1856, Χειρόγραφο 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, ;/04/1847. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, ;/11/1841. 32 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ. 120, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 13, 01/03/1845. 33 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραή», χφ.121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 45, 20/12/1856. εξαμελούς επιτροπής η οποία θα αναλάμβανε τον έλεγχο των λογαριασμών των απερχομένων Βεκίληδων εντός δεκαπέντε ημερών από την λήξη της θητείας τους. Το σώμα των προς εκλογή Μαστιχοχωριτών αποτελούταν από τα μέλη του ειδικού καταλόγου «προσώπων εκ των ικανοτέρων ευηποληπτοτέρων κατοίκων» που συνέτασσαν οι Βεκίληδες, εφόσον όμως είχαν συμπληρώσει τετραετία συμμετοχής σε αυτόν. Εξαιρούνταν, όπως συνέβαινε και παλαιότερα, οι κάτοικοι των χωριών απ όπου προέρχονταν οι απερχόμενοι Βεκίληδες, όσοι δεν είχαν συμπληρώσει το τριακοστό έτος, καθώς και όσοι είχαν συμπληρώσει το εβδομηκοστό έτος της ηλικίας τους. Με την έγκριση των νέων κανονισμών, ο νέος τρόπος εκλογής των αντιπροσώπων Βεκίληδων αναβίβαζε τον αριθμό αυτών σε τρεις. Την μία χρονιά οι δύο προέρχονταν από τα μαστιχοχώρια των κόκκινων χωμάτων κι ο ένας από τα μαστιχοχώρια των άσπρων χωμάτων, την άλλη χρονιά οι δύο αντιπρόσωποι προέρχονταν από τα μαστιχοχώρια των άσπρων χωμάτων κι εναλλάξ ( Κουκουρίδης 1986, 190, υποσημ. 5) 34. Πρόεδρος μεταξύ των τριών αναλάμβανε ο αντιπρόσωπος που ελάμβανε κατά την ψηφοφορία τους περισσότερους ψήφους, ως ικανότερος. Όσον αφορά στην οργάνωση των επιμέρους κοινοτήτων ο αριθμός των Γερόντων κατά τον 19 ο αιώνα παρέμεινε αδιαφοροποίητος σχεδόν στο σύνολο των μαστιχοχωρίων. Πιο συγκεκριμένα, οι Γέροντες σχεδόν σε όλα τα χωριά ανέρχονταν σε δύο, πλην εξαιρέσεων κάποιων μικρών χωριών τα οποία εκπροσωπούνταν από έναν Γέροντα. 35 Η διεξαγωγή των ε 34 «Λευκοχώρια ή ασπροχώματα, λόγω του χώματος λέγονταν μέχρι και τα τελευταία χρόνια, τα δώδεκα ανατολικά Μαστιχοχώρια, Κοκκινοχώματα από την Καλαμωτή προς τα Μεστά Ελάτα». 35 Ενδεικτικά, παρατίθενται νοταριακές πράξεις στις οποίες γίνεται αναφορά στον αριθμό των Γερόντων 207

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης κάθε Κοινότητας: Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 174, Κώδ. Παγίδος και τινών Καταρράκτου, Βουνού, Κοινής (1801 1807), 14/11/1801, 14. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 101, Κώδ. Καλαμωτής (1824 1830), 22/02/1825, φ. 54r, 84. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 101, Κώδ. Καλαμωτής (1824 1830), 13/09/1826, φ. 102αv, 158. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 101, Κώδ. Καλαμωτής (1824 1830), 17/03/1831, φ. 307v 308r, 553. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 101, Κώδ. Καλαμωτής (1824 1830), 02/03/1827, φ. 149 r, 253. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 72, Κώδ. Καλαμωτής (1716 1746, 1808 1811 1831), 23/08/1810, φ. 143v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 72, Κώδ. Καλαμωτής (1716 1746, 1808 1811 1831), 01/03/1810, φ. 194r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 662, Κώδ. Καλαμωτής (1848 1863), 12/06/1861, φ. 351v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 662, Κώδ. Καλαμωτής (1848 1863), 17/04/1849, φ. 1r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 663, Κώδ. Καλαμωτής, 03/04/1852, 24. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 663, Κώδ. Καλαμωτής, 03/02/1851, 16. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 112, Κώδ. Κοινής (1795 1816), 25/03/1802, φ. 24r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 112, Κώδ. Κοινής (1795 1816), 17/08/1802, φ. 33v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1140, Κώδ. Θολοποταμίου (1849 1866), 13/05/1851, φ. 36v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1140, Κώδ. Θολοποταμίου (1849 1866), 30/01/1862. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 552, Κώδ. Έξω Διδύμας (1849 1903), 03/10/1871, φ. 76r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 552, Κώδ. Έξω Διδύμας (1849 1903), 30/10/1859, φ. 36v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 552, Κώδ. Έξω Διδύμας (1849 1903), 7/;/1863, φ. 44v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 534, Κώδ. Μέσα Διδύμας (1828 1848), 22/06/1828. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 534, Κώδ. Μέσα Διδύμας (1828 1848), 06/02/1830, φ. 31v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 534, Κώδ. Μέσα Διδύμας (1828 1848), 01/08/1848, 389. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 123, Κώδ. Ελάτας (1833 1840), 20/03/1833. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 644, Κώδ. Βουνού (1850 1867), 20/09/1857, φ. 85v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 644, Κώδ.Βουνού (1850 1867), 18/08/1857, φ. 85r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 644, Κώδ. Βουνού (1850 1867), 17/10/1854, φ. 48r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ.1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), 10/11/1861, φ. 135r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ.1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), 27/06/1865, φ. 287r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ.1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), 14/03/1867, φ. 382v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ.1095, Κώδ. Πυργίου (1834 1848), 24/02/1842. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ.1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), 20/07/1859, φ. 28v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ.1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), 04/10/1861, φ. 165v 166r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 951, Κώδ. Νενήτων (1861 1865), 25/03/1865, φ. 67r. κλογών πραγματοποιείτο όταν έφθανε «ο διορισμένος καιρός του γεροντικίου» 36, ο οποίος συνήθως συνέπιπτε ή ήταν κοντινός 37 με τον μήνα Μάρτιο. Μεταβολές τέλος, παρουσίασε ο μισθός των Γερόντων καθώς αυξήθηκε σε 1.400 γρόσια το 1834, ενώ μειώθηκε στα 800 γρόσια το 1841. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 154, Κώδ. Νενήτων (1830 1832), 17/05/1831, φ. 25r v. Κώδ. Αρμολίων (1814 1824), 03/04/1821, φ. 74r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 567, Κώδ. Αρμολίων (1849 1886), 06/09/1861, φ. 145v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 15, Κώδ. Αρμολίων (1837 1847), 19/12/1837, 33v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 593, Κώδ. Καταρράκτη (1838 1838), 27/02/1838, 12. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 593, Κώδ. Καταρράκτη (1838 1838), 14/03/1826, 16. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1060, Κώδ. Μυρμιγκίου (1848 1881), 02/10/1849, φ. 2r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1060, Κώδ. Μυρμιγκίου (1848 1881), 20/03/1852, φ.21r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 855, Κώδ. Ολύμπων (1849 1867), 27/02/1866, φ.374v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 855, Κώδ. Ολύμπων (1849 1867), 19/01/1853, φ. 64v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1044, Κώδ. Αγ. Γεωργίου (1832 1841), 13/05/1849, φ.121v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 23, Φ.Κ. 331, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, 10/04/1828. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 211, Φ.Κ. 349Β, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, 31/10/1841. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 687, Κώδ. Λιθίου (1832 1849), 04/01/1833, 3. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 687, Κώδ. Λιθίου (1832 1849), 29/10/1839, 71. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1027, Κώδ. Μεστών (1833 1846), 30/08/1841, φ. 152v. Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 97, Κώδ. Μεστών (1806 1824), 07/03/1810, φ. 124v. Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 104, Κώδ. Μεστών (1823 1828), 06/02/1824, φ. 24v. 36 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 178, Φ.Κ. 349Β, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, 12/03/1832. 37 Σε αρκετές περιπτώσεις διεξήχθησαν εκλογές Γερόντων και κατά τους μήνες Φεβρουάριο και Απρίλιο βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 663, Κώδ. Καλαμωτής, 03/04/1852, 24. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 662, Κώδ. Καλαμωτής (1848 1863), 17/04/1849, φ.1. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 101, Κώδ. Καλαμωτής (1824 1830), 14/02/1825, φ.53v, 82. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 34, Φ.Κ. 331, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, 03/04/1837. 208

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου Η συμβολή της κοινότητας στη διαχείριση του χώρου Αυτός ο τόσο δυναμικά εξελισσόμενος θεσμός της κοινότητας όριζε και καθόριζε ουσιαστικά τον χώρο της χιακής υπαίθρου. Κατ αρχάς είχε αναλάβει την προστασία και συντήρηση των βασικών υποδομών. Πιο συγκεκριμένα, σε απόφαση της κοινότητας Καλαμωτής του 1698 38, αποδεικνύεται ότι η κοινότητα έχοντας την ευθύνη της προστασίας των παράκτιων παρατηρητηρίων βιγλών ανέθετε την ανακαίνιση και επισκευή τους σε μέλος της κοινότητας, το οποίο αναλάμβανε το έργο με δικά του έξοδα, με αντάλλαγμα την δια βίου απαλλαγή του από την κοινοτική υποχρέωση του βιγλίσματος («της βίγλας»), δηλαδή της αγγαρείας 39, του έργου επιτήρησης των ακτών και της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής (Ασδραχάς 1988, 18 19 και 2000: 161). Παρόμοια μέριμνα επεδείκνυε η κοινότητα, για τη συντήρηση και των λοιπών αμυντικών υποδομών όπως του κεντρικού πύργου που 38 Βλ. Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραής», χφ. 124, Κώδ. Καλαμωτής (1697 1702), 05/01/1698. 39 Η υποχρέωση παροχής εργασίας στις υπηρεσίες της κοινότητας, η λεγόμενη αγγαρεία, παραπέμπει στην βυζαντινή αλλά και μεταβυζαντινή περίοδο κατά την οποία πόλεις του ελλαδικού χώρου βρέθηκαν υπό Γενοβέζικη ή Φράγκικη κατοχή. Κατ αυτή την περίοδο ο αγρότης καλλιεργητής υπόκειντο σε μια σειρά υποχρεώσεων υπό την μορφή παροχής εργασίας. Η αγγαρεία κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας έλαβε τη μορφή του φόρου καθώς ο καλλιεργητής είχε την υποχρέωση να καταβάλει προϊόν ή χρήματα, ανεξάρτητα από τον παράγοντα της εργασίας. Ωστόσο, ο θεσμός της αγγαρείας δεν έπαυσε οριστικά καθώς ο καλλιεργητής καλείτο, αραιότερα πλέον, να παρέχει εργασία κατά συγκεκριμένες ημέρες του χρόνου, εργασία που αφορούσε στη μεταφορά προϊόντων, στη συμμετοχή με χειρωνακτική εργασία σε έργα που αναλάμβανε η διοίκηση, ή σε έκτακτες περιπτώσεις άσχετες με την παραγωγή. διατηρούσαν τα καστροχώρια, ο οποίος χρησίμευε ως καταφύγιο των κατοίκων του χωριού. Σύμφωνα με απόφαση της κοινότητας Νενήτων του 1780, συστήθηκε ειδική επιτροπή η οποία ανέλαβε το έργο, ενώ οι δαπάνες που τυχόν θα προέκυπταν καλύπτονταν από το ταμείο της κοινότητας 40. Έντονο ενδιαφέρον και μέριμνα επιδείκνυαν οι εκπρόσωποι της κοινότητας και για τη λειτουργία και συντήρηση των Ιερών Ναών, ενοριακών και παρεκκλησίων, όπου διόριζαν κατά περίπτωση, κοινοτικό επίτροπο ή επιτρόπους. Η συντήρηση του εσωτερικού και εξωτερικού οδικού δικτύου των χωριών αποτέλεσε μία από τις βασικές αρμοδιότητες της κοινότητας στα μαστιχοχώρια (Ιεραπετρίτης 2007). Συχνότερα φαινόμενα κακοστρατιάς 41 αναφέρονταν στη στενότητα των δρόμων συνυφασμένη και με τη γενικότερη έλλειψη χώρου εντός των χωριών, στην παρεμπόδιση της διέλευσης από καταπτώσεις πετρών ή άλλου είδους υλικών όπως χώματα που είχαν καταπέσει από γειτνιάζοντες τοίχους κτισμάτων ή χωραφιών 42, στην ύπαρξη μεγάλης ποσότητας χαλικιών, στο φύτρωμα άγριων χόρτων και φυτών, στην ύπαρξη δέντρων, σχεδόν επί της οδού, σε φθορές και άλλα προβλήματα που προκαλούσε η συχνή παρουσία και διέλευση ζώων κ.α. Στις εργασίες συντήρησης και επιδιόρθωσης περιλαμβάνονταν η διαπλάτυνση όσων δρόμων θεωρούνταν στενοί, ο καθαρισμός των δρόμων από καταπτώσεις τοίχων ή πετρών από γειτνιάζοντα χωράφια, η κοπή κλαδιών 40 Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραής», χφ. 129 (;), Κώδ. Νενήτων (1780 1781), 25/05/1780. 41 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 89, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, Φ.331 (1727 1859), 18/06/1855. 42 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραής», χφ. 1711, Βιβλίο Πράξεων Εκλογής Βεκίληδων υπό των αντιπροσώπων των 21 Μαστιχοχωριτών ετών 1865 1867, 1 37. 209

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης δένδρων ή και εκρίζωση όσων δένδρων εμπόδιζαν τη διέλευση των δρόμων 43. Το Οθωμανικό κράτος δια μέσω του Αγά, του Διοικητή της Χίου ή των εκπροσώπων του Δήμου μαστιχοχωρίων Βεκίληδων, ασκούσε έντονη πίεση προς τις κοινότητες θέτοντας ως άμεσα υπεύθυνους τους Γέροντες αυτών 44 να προωθήσουν τις εργασίες που αφορούσαν στην καθαριότητα και τη συντήρηση του οδικού δικτύου 45,46. Η πίεση που ασκούσε η Οθωμανική Διοίκηση της Χίου και προς τους εκπροσώπους του Δήμου μαστιχοχωρίων οδήγησε στην ψήφιση ειδικού ψηφίσματος από τον Δήμο των μαστιχοχωρίων το 1862, το οποίο προέβλεπε την αυστηρή επαγρύπνηση των Γερόντων κάθε Κοινότητας για τον καθαρισμό και τη συντήρηση των δρόμων εντός των χωριών και των συνδετηρίων οδών καθώς και την παραδειγματική τιμωρία όσων δεν υπάκουαν σε αυτό το ψήφισμα 47. Παράλληλα με την άσκηση πίεσης προς τις κοινοτικές διοικήσεις το Οθωμανικό κράτος διατηρούσε άγνωστο από πότε, α) ειδικό Αυτοκρατορικό Νόμο ο οποίος 43 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραής», χφ. 1711, Βιβλίο Πράξεων Εκλογής Βεκίληδων υπό των αντιπροσώπων των 21 Μαστιχοχωριτών ετών 1865 1867, 1 37. 44 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 46, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, Φ. 331 (1727 1859), 30/06/1838. 45 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 46, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, φ. 331 (1727 1859) 30/06/1838. 46 Αξιοσημείωτη είναι επιστολή του Διοικητή της Χίου που απέστειλε το 1855, μέσω της οποίας έθετε προ των ευθυνών του κάθε πάροικο ο οποίος δεν θα υπάκουε στην προτροπή για συμμετοχή στις σχετικές εργασίες που του αναλογούσαν. Μάλιστα, ζητούσε από τους Γέροντες των κοινοτήτων να α ποστείλουν τα ονόματα όσων παρακούσουν για να αναλάβει πλέον ο ίδιος την τιμωρία τους, Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 89, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, φ.331 (1727 1859), 18/06/1855. 47 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Κοραής», χφ. 121, Πρακτικά Δ. Μαστιχοχωρίων, 68, 12/10/1862. υποχρέωνε κάθε πάροικο να εργάζεται τέσσερις ημέρες το χρόνο σε εργασίες σχετικές με τη συντήρηση και επιδιόρθωση του οδικού δικτύου 48 και β) ειδικό φόρο για την κάλυψη δαπανών κατασκευής των δρόμων οδοποιία ο οποίος ανερχόταν σε 16 πιάστρα. Ο φόρος αυτός πληρώνονταν μόνο από τους άντρες, από 20 ως 60 ετών (Pernot 1981: 212). Οι κανονισμοί του Δήμου μαστιχοχωρίων το 1865 εξειδίκευσαν το αντικείμενο αλλά και τις αρμοδιότητες «διορθώσεων των οδών», καθώς μεταξύ άλλων αποφασίσθηκε ο διορισμός από τους Βεκίληδες ειδικής επιτροπής σε κάθε κοινότητα για την επιτήρηση των δρόμων. Επιπρόσθετα, αποφασίσθηκε ότι την ε πιμέλεια καθώς και την ανάληψη και χρηματοδότηση των απαραίτητων εργασιών για τον καθαρισμό και τη συντήρηση των τμημάτων του οδικού δικτύου που συνδέουν τις κοινότητες μεταξύ τους και τις κοινότητες με την Χώρα της Χίου ανελάμβαναν η κοινότητα ή οι κοινότητες που συνδέονται από τον συγκεκριμένο τμήμα του οδικού δικτύου. Οι Βεκίληδες ανέλαβαν την ευθύνη της επαγρύπνησης, ελέγχου και διαταγής των Γερόντων των παρεμβάσεων αυτών, ότι οι δημόσιοι δρόμοι εντός των χωρίων θα διορθώνονται με δαπάνες του Δήμου μαστιχοχωρίων με φροντίδα των Βεκίληδων και των Συμβούλων αυτών αφού ειδοποιηθούν και επιβεβαιώσουν σχετικά, ενώ στις περιπτώσεις κατά τις οποίες πτώσεις τοίχων ή πετρών από χωράφια εμποδίζουν τη διάβαση δρόμων, εκείνος απ όπου προέρχονται τα στοιχεία ευθύνεται για τον καθαρισμό των δρόμων. Εάν αυτός αδιαφορήσει η κοινότητα υποχρεούται να αναλάβει την εκτέλεση του έργου χρεώνοντας τον υπεύθυνο με το διπλάσιο της σχετικής δαπάνης. Εάν και τότε αντι 48 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 252, Λυτά Φύλλα Καλλιμασιάς, Φ. 349Β, 16/03/1874. 210

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου σταθεί, αποφασίσθηκε να τιμωρείται με φυλάκιση 49. Η ανεμπόδιστη υδροδότηση των κατοίκων αποτελούσε μία από τις βασικές αρμοδιότητες των εκπροσώπων της κοινότητας των μαστιχοχωρίων. Αυτοί είχαν την ευθύνη για την ομαλή μεταφορά του νερού, τον τακτικό έλεγχο του δικτύου για τυχόν φθορές καθώς και την επισκευή των φθορών αυτών. Αυτό αναδεικνύει κοινοτική απόφαση του 17 ου αιώνα της κοινότητας Καλαμωτής, σύμφωνα με την οποία α ποφασίζεται η τοποθέτηση ενός προσώπου υπεύθυνου ισοβίως, για την ομαλή διάχυση του νερού από το πηγάδι έως την βρύση του χωριού. Μάλιστα, το πρόσωπο αυτό αναλάμβανε το έργο αυτό από την κοινότητα έναντι απαλλαγής από την καταβολή του φόρου μαστίχας καθώς και από άλλες κοινοτικές εισφορές και αγγαρείες 50. Παρόμοια συνεργασία σύναπταν οι κοινότητες των μαστιχοχωρίων με ειδικούς τεχνίτες και κατά τον 18 ο αιώνα. Τα τυχόν έξοδα που προέκυπταν 51 τα κάλυπταν πλέον οι κοινότητες μέσω έκτακτης εισφοράς των παροίκων κάθε χωριού 52. Σε κοινοτική α πόφαση που συντάχθηκε πάλι στην Καλαμωτή, παρουσιάζεται η συνολική αμοιβή του ε 49 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 1711, Βιβλίο Πράξεων Εκλογής Βεκίληδων υπό των αντιπροσώπων των 21 Μαστιχοχωριτών ετών 1865 1867, 1 37. 50 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 124, Κώδ. Καλαμωτής (1697 1702), φ. 39v, 10/07/1698. 51 «τα κανάλια της βρύσης», Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 201, Κώδ. Πυργίου (1751 1758), 01/01/1755. 52 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 82, 25/05/1728. Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 85, 07/07/1728. πιδρομητή 53 η οποία περιλάμβανε την κατάργηση όλων των εισφορών και υποχρεώσεων του προς την κοινότητα 54. Η απασχόληση ενός ατόμου, αποκλειστικά για την επιμέλεια της υδροδότησης του χωριού, αποτελούσε παλαιά παράδοση, όπως αποδεικνύει άλλη σχετική κοινοτική απόφαση της κοινότητας Καλαμωτής 55. Υποστηρικτικά, οι κάτοικοι κάθε χωριού παρείχαν ως αγγαρεία, εργασία στις εκάστοτε απαιτούμενες παρεμβάσεις, τουλάχιστον μέχρι την πρώτη τριακονταετία του 18 ου αιώνα 56. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν πράξεις μεταβίβασης ακινήτων στις οποίες γίνεται σαφής μνεία σε θέματα σχετικά με τη διαχείριση των διαθέσιμων πηγών πόσιμου νερού της κοινότητας. Σχετική περίπτωση διατήρησης δικαιώματος πρόσβασης σε κοινοτικό πόρο ύδρευσης μετά τη μεταβίβαση συνιστά η πράξη μεταβίβασης εκκλησιαστικής ιδιοκτησίας ακινήτου εντός του οποίου υπήρχε πηγάδι στην κοινότητα Πυργίου το 1790. Συγκεκριμένα, με την μεταβίβαση χωραφιού εντός του οποίου υπήρχε πηγάδι απ όπου υδροδοτούταν η κοινότητα ο νέος ιδιοκτήτης αποδεχόταν το δικαίωμα των κατοίκων του χωριού να παίρνουν νερό ανεμπόδιστα και υποχρεωνόταν να αφήσει διεβατόν δια του οποίου οι κάτοικοι θα είχαν πρόσβαση στο πηγάδι «[ ] ομολογούν πως πουλούν τελείαν πούλησιν [ ] το χωράφιν όπερ έχει εν τη θέση η εκκλησία 53 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 85, 07/07/1728. 54 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 152, 25/11/1730. 55 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 278, 07 ή 09/11/1731. 56 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 127, Κώδ. Καλαμωτής (1724 1732), 84, 10/06/1728 211

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης [ ] και με το πιγάδι φυλλάσοντας να έχει ε ξουσίαν το χωρίον να παίρνει νερόν ανεμπόδιστα να αφήκει ο Γεώργης διε(α)βατόν να πηγαίνει στο πηγάδι από πάνω να ανεσύρουν το νερό το χωρίον πλησίον ο ρηθείς αγοραστής [ ]» 57. Η συγκεκριμένη πρακτική διασφάλισης των κοινοτικών πόρων ύδρευσης διατηρείται και κατά τον 19 ο αιώνα, όπως αποδεικνύει πώληση ακινήτου το 1840, εντός του οποίου υπήρχε στέρνα από την οποία υδροδοτούνταν οι κάτοικοι της κοινότητας Αγίου Γεωργίου. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι με την μεταβίβαση ακινήτου εκκλησιαστικής ιδιοκτησίας διατηρείται το δικαίωμα στους κατοίκους του Αγίου Γεωργίου να αντλούν νερό από τη στέρνα καθ όλη τη διάρκεια της ημέρας, ενώ με τη δύση του ηλίου, τότε και μόνο τότε, μπορούσε ο νέος ιδιοκτήτης να αντλήσει για τον εαυτό του νερό «και με των νερών το περίσεμαν να πορεύεται το χωρίον όλον να είναι του αγοραστού να ανοίγει την στέρναν το βράδυ όταν βασιλεύσει ο ήλιος το τάχυ όταν πλένει άνθρωπος εκεί να μην την ανοίγει» 58. Σε ορισμένα από τα μαστιχοχώρια που παρουσίαζαν ιδιαίτερη επισκεψιμότητα οι κοινότητες διατηρούσαν κοινοτικούς χώρους φιλοξενίας ξένων, επονομαζόμενων και ξενοδοχείων. Συγκεκριμένα, τέτοιοι κοινοτικοί χώροι φιλοξενίας καταγράφονται στις κοινότητες Καλαμωτής 59 και Θολοποταμίου 60. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επιπρόσθετα, παρουσιάζει η λειτουργία από το 1805, Δημοτικού λεπροκομεί 57 Δημ. Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη «Koραής», χφ. 124, Κώδ. Πυργίου (1788 1792), 710β, 29/09/1790. 58 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1044, Κώδ. Αγίου Γεωργίου (1832 1841), 11/08/1840, φ. 106r. 59 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 71, Κώδ. Καλαμωτής (1702 1706), 23/04/1706, φ.150v. 60 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1140, Κώδ. Θολοποταμίου (1849 1866), 04/03/1863, φ.346r. ου που λειτουργούσε ο Δήμος μαστιχοχωρίων για τους αρρώστους των είκοσι ενός μαστιχοχωριών. Πρώτη αναφορά στη λειτουργία εκπαιδευτικής δομής στα μαστιχοχώρια της Χίου καταγράφεται κατά το δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα. Συγκεκριμένα, σε σημείωση του Γ. Ζολώτα γίνεται αναφορά το 1759 στην ύπαρξη διδασκαλείου των μαστιχοχωρίων, το οποίο μάλλον βρισκόταν στο κεντρικό χωριό των Αρμολίων (Άμαντος 1930: 381 414). Τον 19 ο αιώνα, εκπαιδευτικές δομές αλληλοδιδακτικού συστήματος καταγράφονται στην Κοινή, το Πυργί 61, την Καλλιμασιά και τα Αρμόλια. Όπως προκύπτει από τις συγκεκριμένες πράξεις οι κοινότητες τοποθετούσαν Επίτροπο ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τη λειτουργία του σχολείου και για την οικονομική του διαχείριση. Ο Επίτροπος ήταν υποχρεωμένος να διατηρεί κατάστιχο εσόδων εξόδων και με το πέρας της θητείας του να αποδώσει αναλυτικό λογαριασμό πεπραγμένων στην κοινότητα. Σημαντικές πληροφορίες για τον τομέα της παιδείας και των αρμοδιοτήτων του αυτοδιοικητικού θεσμού στα μαστιχοχώρια καθώς και τη μέριμνα που επιδείκνυαν οι κοινοτικοί αντιπρόσωποι παρουσιάζονται στο άρθρο Δ των Κανονισμών του Δήμου μαστιχοχωρίων το 1865 (Ιεραπετρίτης 2009: 399 424). Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους εν λόγω Κανονισμούς το 1865 τα σχολεία τα οποία λειτουργούσαν στις κοινότητες των μαστιχοχωρίων τέθηκαν υπό τον έλεγχο του Δήμου μαστιχοχωρίων. Ένα από τα εκχωρημένα «προνόμια» των μαστιχοχωρίων ήταν η δυνατότητα εκδίκασης αστικών, οικονομικών ή άλλων διαφορών των κατοίκων από τους κοινοτικούς εκπροσώπους (Γέροντες της Κοινότητας και Βεκίληδες του 61 Βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), 24/12/1860, φ. 105 v. 212

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου Κοινού και μετέπειτα Δήμου μαστιχοχωρίων). Παράλληλα, οι εναγόμενοι Μαστιχοχωρίτες διατηρούσαν τη δυνατότητα προσφυγής στον Καδή της Χίου για την δικαστική επίλυση των διαφορών τους. Η διατήρηση για αιώνες, της καστρικής πολεοδομικής οργάνωσης των μαστιχοχωρίων σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού που συντελέστηκε κατά τον 19 ο αιώνα ανέδειξε ως βασική προτεραιότητα την βελτιστοποίηση της εκμετάλλευσης του περιορισμένου πλέον, διαθέσιμου χώρου. Η αύξηση του πληθυσμού σε συνδυασμό με τις συνθήκες που διαμόρφωσαν η εγγύτητα και το αδιάσπαστο της σειράς των κατοικιών, καθώς και η στενότητα των εσωτερικών κοινοτικών οδών, αποτέλεσαν τις βασικές αιτίες α στικών διαφορών που είχαν σχέση με τις προσθήκες ή αλλαγές στο κέλυφος των κατοικιών (κατασκευή κλιμάκων, διάνοιξη θυρών και παραθύρων, καθαίρεση ή κατασκευή τοίχων, κ.α.), αποχέτευση όμβριων και ακαθάρτων υδάτων των κατοικιών κ.α.. Σχετικές πράξεις καταγράφονται κατά τον 19 ο αιώνα, όπως η καταχωρημένη απόφαση σε Νοταριακό Κώδικα της κοινότητας Ολύμπων το 1862, όπου παρουσία των Γερόντων της Κοινότητας Ολύμπων και του Βεκίλη του Δήμου μαστιχοχωρίων διαπιστώθηκε ότι όμβρια ύδατα κατοικιών διοχετεύονταν στον αυλόγυρο της εκκλησίας με αποτέλεσμα, σε περίπτωση καταρρακτώδους βροχής, τα νερά να πλημμυρίζουν και να απειλούν να μπουν μέσα στην εκκλησία από την πόρτα και να μην μπορεί να μπει και να βγει κανείς από την εκκλησία. Στη συνέχεια, συμφώνησαν «ενοχλούμενοι» και «ενοχλητές» να τακτοποιήσουν και να διαχωρίσουν τα νερά σε δύο οδούς μέσα από το νάρθηκα της εκκλησίας κι έξω από το νάρθηκα, ενώ παράλληλα οι «ενοχλητές» δέχθηκαν να χτίσουν τοίχο και να προωθήσουν προς άλλη κατεύθυνση τα όμβρια ύδατα των κατοικιών τους, για να βγουν τα νερά εκτός της αυλής των κατοικιών προς τον δρόμο του χωριού 62. Σε άλλη απόφαση επίλυσης διαφοράς, από τους Βεκίληδες του Κοινού των Μαστιχοχωριτών καταγεγραμμένη σε Νοταριακό κώδικα της κοινότητας Πυργίου έτους 1860 μηνός Ιουνίου, αποφασίζεται ότι με επιστασία και ευθύνη των Γερόντων της κοινότητας υποχρεούταν κάτοικος της κοινότητας Πυργίου να διατηρεί κανάλι «νεροαύλακα» απ όπου θα μεταφέρονταν τα νερά αποκλειστικά και μόνο της δικής του κατοικίας. Στην περίπτωση κατά την οποία το κανάλι αυτό επιβαρύνονταν με νερά κι άλλης κατοικίας ή σε περίπτωση κατά την οποία ο συγκεκριμένος παραμελούσε την φροντίδα των οπών του καναλιού να μη φράζουν και πλημμύριζε το κανάλι, θα τιμωρούνταν με την καταβολή χρηματικού προστίμου «Λαβόντας υπόψην την από 24 Φεβρ. 1858 απόφασιν των Βεκίληδων κκ [ ] γινομένην ε πιτοποίως εις Πυργί δι ης οι διαληφθέντες κύριοι Επίτροποι αποφασίζομεν δια τους ε νωπίον των δικαζομένους, από το σπίτι του Νικολή Θεοτοκά να χύνονται μέσα τα Θεοτοκά να είναι με τρύπες το κανάλι, και τα κανάλια όλα θα είναι επί το τέλος του σπιτιού του λαγούδη. Από το μέρος του Θεοτοκά να προσέχουν να μη φράζουν αι τρύπαις του καναλιού καθότι αν φράξουν θα τιμωρούνται και θα υποχρεείται να τ ανοίγη» 63. Κατά την επίλυση σχετικών διαφορών οι Βεκίληδες του Κοινού έστελναν ειδικούς εμπειρογνώμονες, ονομαζόμενους και ως Μεϊμάρηδες, οι οποίοι με την άδεια του καδή της Χίου εξέταζαν επιτόπια την κάθε περίπτωσηδιαφορά. Σε μία τέτοια περίπτωση στην κοινότητα Βουνού τον Φεβρουάριο του 1856 οι Βε 62 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 855, Κώδ. Ολύμπων (1849 1867), φ. 276r v, 17/02/1862. 63 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1100, Κώδ. Πυργίου (1859 1868), ένθετη πράξη μεταξύ φ. 82v 83r, 09/06/1860. 213

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης κίληδες, αφού έλαβαν υπόψη την αναφορά των Μεϊμάρηδων που επισκέφθηκαν το σημείο ενδιαφέροντος, υποχρέωσαν και τα δύο ένδικα μέρη να συνεισφέρουν οικονομικά για την μεταφορά και κατασκευή καναλιών αλλαγής της ροής των όμβριων υδάτων 64. Τέλος, η συστηματική έρευνα στις αρχειακές πηγές κατέδειξε τη συνεχή προσπάθεια των μαστιχοχωριτών, κυρίως κατά τον 18 ο και 19 ο αιώνα, εξεύρεσης και εξοικονόμησης χώρου μέσω της πώλησης μεσοτοιχιών και τοιχίων, αυλών, δικαιωμάτων χρήσης τοιχίων και θυρών κ.α. 65 Και σε αυτές τις περιπτώσεις όπου ανέκυπταν διαφορές οι Γέροντες των κοινοτήτων και στη συνέχεια εάν δεν επιλυόταν η διαφορά, οι Βεκίληδες επιχειρούσαν να δώσουν δίκαιη λύση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εκδίκαση διαφοράς μεταξύ δύο γειτόνων για το σημείο στο οποίο θα τοποθετείτο η καπνοδόχος τζακιού. Οι Βεκίληδες έστειλαν Μεϊμάρη να επιθεωρήσει το σημείο της διαφοράς και αποφάνθηκαν μαζί με τους Γέροντες της κοινότητας ότι η καπνοδόχος θα έπρεπε να τοποθετηθεί στην μεσοτοιχία των δύο κατοικιών και να κατασκευασθεί με συγκεκριμένα υλικά τα οποία θα επέτρεπαν την κατασκευή καπνοδόχου και από τον δεύτερο ενάγοντα γείτονα «. και μη δυνάμενοι να 64 Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 644, Κώδ. Βουνού (1850 1867), φυλ. 60v, 05/02/1856 65 Ενδεικτικά, Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 126, Κώδ. Καλαμωτής (1713 1719), 15/05/1719, 232. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 114, Κώδ. Πυργίου (1788 1792), 1790, 645. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 136, Κώδ. Μεστών, 17/02/1761, φ. 69v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1027, Κώδ. Μεστών (1833 1846), 09/05/1843. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 1029, Κώδ. Μεστών (1849 1867), 24/08/1853, 182, φ. 95v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 132, Κώδ. Μεστών (1740 1745), φ. 94r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 136, Κώδ. Μεστών, 13/01/1762, φ. 113r. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 136, Κώδ. Μεστών, 16/02/1762, φ. 122v. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 132, Κώδ. Μεστών (1740 1745), 1742, φ. 125r, 257. συμβιβαστούν αναμεταξύ των έφεραν μεϊμάρην κατά διαταγήν και χάριν των Βεκίληδων κυρίου Ιωάννου Γεώργαλου και Αναγνώστη Φραγκούλη τον κύριον Μαστροδημήτριον Κίτρινον και εθεώρησαν την διαφοράν τως ομού με τους εβρισκόμενους δημογέροντας του χωριού μας και προϊσταμένους και βρήκαν εύλογον να γίνει το οζάκιν με του Νικολάου την μεσοτοιχίαν όμως να κτίζεται με άμμον και ά σβεστον καθώς θέλη κάνει και η λεμονιά μεσ την μισοτοιχία(ν) της το οζάκιν της από το μέρος της και να γίνεται το έξοδον ο καθείς από μέρος του» 66. Βιβλιογραφία Άγνωστος, (1881). Ἔκθεσις τοῦ σεισμοῦ τοῦ ἐπισυμβάντος τῇ 22 Μαρτίου 1881, Εν Σμύρνη. Άμαντος, Κωνσταντίνος (1930). Η Παιδεία εις την Τουρκοκρατούμενη Χίον (1566 1822). Ελληνικά Γ, 381 414. Αργέντης, Φίλιππος και Κυριακίδης, Στίλπων Π. (1946). Η Χίος Παρά τοις Γεωγράφοις και Περιηγηταίς. Από του Ογδόου μέχρι του Εικοστού Αιώνος, Εν Αθήναις. Argenti, Philip P. (1941). Chius vincta: or, The occupation of Chios by the Turks (1566) and their administration of the island (1566 1912): described in contemporary diplomatic reports and official dispatches. Κέιμπριτζ: The University Press. Ασδραχάς, Σπύρος (1988). Το Αγροτικό πλεόνασμα στις περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου, Οικονομία και Νοοτροπίες, Νέα Σειρά, Νεοελληνικά Μελετήματα 10, Αθήνα: Ερμής, 18 19. (2000). Ελληνική Κοινωνία και Οικονομίας ιη και ιθ αι. (Υποθέσεις και προ 66 Βλ. Γ.Α.Κ. Ν. Χίου, χφ. 951, Κώδ. Νενήτων (1861 1865), 24/07/1864, φ.52r. 214

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου σεγγίσεις), Νεοελληνικά Μελετήματα. Αθήνα: Ερμής, 10. (1978). Οικονομία, Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669 1821), Τουρκοκρατία Λατινοκρατία. Στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. Βλαστός, Αλέξανδρος Μ., (2000). Χιακά. Χίος: Χαβιάρας. De Coulanges, Fustel (1856). Κ. Χωρεάνθη (μετάφραση) (1977). Η Νήσος Χίος, Ιστορικό Υπόμνημα. Αθήνα. Ζακυθηνός, Διονύσιος Α. (1957). Η Τουρκοκρατία, Εισαγωγή εις την Νεωτέραν Ιστορίαν του Ελληνισμού. Αθήνα. Ζολώτας, Γεώργιος (1921), Ιστορία της Χίου, τ. Ι, Αθήνα. Ierapetritis, Dimitrios G. (2010). The Geography of the Chios Mastic Trade from the 17th through to the 19th Century. Ethnobotany Research and Applications 8, 153 167. Ιεραπετρίτης, Δημήτριος (2009). Δίκτυα Κοινοτικής Διοίκησης στο Αιγαίο, Η περίπτωση των Μαστιχοχωρίων Χίου κατά τον 19 ο αιώνα, Τα Ιστορικά 26 (51) 399 424. (2007). Οι Δρόμοι της Μαστίχας κατά τον 19ο αιώνα, Φροντίδες και Αμέλειες. Στο P. N. Doukellis (επιμ.), Histoires du paysage, Archaiognosia, Supplément 7, 139 152, Αθήνα. Κατλάς, Κ.Μ. (1908). Η Χίος υπό τους Γενουηνσίους, Μέρος Α', Χιακή Βιβλιοθήκη, Α θήνα. Κορδάτος, Γιάννης (1955). Τ Αμπελάκια κι ο Μύθος για το Συνεταιρισμό τους, Σύμβολα στην Οικονομικοκοινωνική Ιστορία της Αν. Θεσσαλίας στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αθήνα: Στρατή. Κούκκου, Ελένη Ε. (1980). Οι Κοινοτικοί Θεσμοί στις Κυκλάδες κατά την Τουρκοκρατία, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος 1, σειρά Α, Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος. Κουκουρίδης, Βίκτωρ Μ. (1986). Ιστορικά Χιακά Χειρόγραφα, Λόγοι και Άρθρα, Αθήνα. Μαυρόπουλος, Χρίστος Β. (1920). Τουρκικά Έγγραφα αφορώντα την Ιστορίαν της Χίου κατά Μετάφρασιν, Αθήνα. Μπελαβίλας, Νίκος (2004). Η Ανακατοίκηση των Ακτών, Η Ελλάδα της Θάλασσας. Στο Σπ. Ασδραχάς, Αν. Τζαμτζής, Τζ. Χαρλαύτη (επιμ.), Αθήνα: Μέλισσα. Πανταζόπουλος, Νικόλαος Ι. (1993). Ο Ελληνικός Κοινοτισμός και η Νεοελληνική Κοινοτική Παράδοση, Δίκαιο και Κοινοτισμός 1. Α θήνα: Παρουσία. Pernot, Hubert (1981). Η Νήσος Χίος. Χωρεάνθη, Κ. (εισαγωγή και μετάφραση). Αθήνα: Χίος, Ημερολόγιο. Σγουρός, Κωνσταντίνος Α. (1937). Ιστορία της Νήσου Χίου, Από των Αρχαιοτάτων Χρόνων μέχρι του 1700 μ.χ. Φ.Π. Αργέντη (επιμ.), Τεύχη 1 2, Χίος. Testevuide, Ad. (1878). L Isle de Chio. Le Tour du Monde, Nouveau Journal des Voyages, Deuxieme Semestre. Φίλιας, Βασίλης (1988). Παρατηρήσεις πάνω στις Κοινωνικές Επιπτώσεις της Γενοβέζικης Παρουσίας στη Χίο. Στο Πρακτικά Α Διεθνούς Συνεδρίου Χίου, ΧΙΟΣ ΓΕΝΟΒΑ, Πρόγραμμα Colombus 92. Χίος: Έκδοση Νομαρχίας Χίου. Χαροκόπος, Αντώνιος Ν. (1960). Ο Θεσμός της Δημογεροντίας εν Χίω επί Τουρκοκρατίας, Χίος. 215

Χάρτης 1: Τα Είκοσι ένα Μαστιχοχώρια Χίου Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης 216

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου Χάρτης 2: Πληθυσμιακή διάρθρωση μαστιχοχωρίων κατά τον 17 ο αιώνα Χάρτης 3: Πληθυσμιακή διάρθρωση μαστιχοχωρίων κατά τον 19ο αιώνα 217

Δημήτριος Γ. Ιεραπετρίτης Χάρτης 4: Συμμετοχή κάθε κοινότητας στην παραγωγή μαστίχας Χίου Χάρτης 5: Διάρθρωση αγροτικής παραγωγής μαστιχοχωρίων 17ος αιώνας 218

Η περίπτωση των μαστιχοχωρίων Χίου Χάρτης 6: Διάρθρωση αγροτικής παραγωγής μαστιχοχωρίων 18 ος αιώνας Χάρτης 7: Διάρθρωση αγροτικής παραγωγής μαστιχοχωρίων 19 ος αιώνας 219