ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΕ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ

ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΕ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (Κ.Α.Π.Ε.) ρ Α. Κοτρωνάρου, Υπεύθυνη Οργάνωσης Τµήµατος Περιβάλλοντος 1 ρ Α. Κόρας, /νση Ενεργειακής Πολιτικής & Σχεδιασµού 1. Εισαγωγή Η επιλογή της χρήσης των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ενωσης, όσο και στην χώρα µας ειδικότερα, αφού παρουσιάζει τα παρακάτω σηµαντικά πλεονεκτήµατα: Οι ΑΠΕ είναι από τη φύση τους ανεξάντλητες. Οι ΑΠΕ εξασφαλίζουν την συνέχεια του ενεργειακού εφοδιασµού, ενώ έχουν και σταθεροποιητική επίδραση στο κόστος παραγωγής ενέργειας, δεδοµένου οτι δεν επηρεάζονται από τη διακύµανση των τιµών των εισαγόµενων καυσίµων. Η ανάπτυξη και χρήση των ΑΠΕ έχει ευνοϊκότερη επίδραση στην απασχόληση από ότι η εκµετάλλευση και χρήση των ορυκτών καυσίµων. Η αξιοποίηση των ΑΠΕ ενισχύει την περιφερειακή ανάπτυξη, ενώ οι εγκαταστάσεις εκµετάλλευσής τους, λόγω του µικρού µεγέθους τους έχουν µικρή διάρκεια κατασκευής, επιτρέποντας κατ επέκταση άµεση ανταπόκριση στην ενεργειακή ζήτηση σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Τέλος, κατά τα 10 τελευταία χρόνια παρατηρείται µια προοδευτική και κατά περίπτωση δραστική µείωση του µοναδιαίου κόστους παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ, ειδικά για την ηλεκτροπαραγωγή. Για παράδειγµα αναφέρεται ότι το µέσο κόστος ηλεκτροπαραγωγής από ανεµογεννήτριες στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) µειώθηκε το 1995 κατά 75% σε σχέση µε το 1985, φθάνοντας στα 0,05 ECU/kWh e (17 δρχ/kwh e ). Η µέση αυτή τιµή αντιπροσωπεύει επίσης σήµερα την ηλεκτροπαραγωγή από βιοµάζα, αστικά στερεά απορρίµµατα, βιοαέριο, γεωθερµία και µικρά υδροηλεκτρικά. Επίσης, προβλέπεται µείωση κατά 60% του σηµερινού µοναδιαίου κόστους από φωτοβολταϊκά συστήµατα µέχρι το 2010. Εξάλλου, η αύξηση της διείσδυσης των ΑΠΕ στην ενεργειακή αγορά αποτελεί στόχο της ΕΕ, στο πλαίσιο τόσο της ενεργειακής της πολιτικής, όσο και της πολιτικής της ως προς την προστασία του περιβάλλοντος. Ετσι, η ανάπτυξη των ΑΠΕ και η υλοποίηση επιδεικτικών έργων ΑΠΕ έχουν χρηµατοδοτηθεί και αναµένεται να συνεχίσουν να χρηµατοδοτούνται από διάφορα Ευρωπαϊκά προγράµµατα. Πάντως, η ενεργειακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλείται σήµερα να προσεγγίσει τη βέλτιστη λύση, όσον αφορά την αξιοποίηση των διατιθέµενων ενεργειακών πόρων, συµβιβάζοντας συχνά αντιτιθέµενους παράγοντες (ενεργειακή επάρκεια και απόδοση, οικονοµική χρήση, ποιότητα περιβάλλοντος, κοινωνική αποδοχή) και να συµβάλει στην ταυτόχρονη επίτευξη πολλών στόχων, δηλ. : διασφάλιση της βιώσιµης ανάπτυξης µέσω της προστασίας του περιβάλλοντος, ασφαλή και απρόσκοπτη ικανοποίηση των ενεργειακών αναγκών, 1 Από 1/9/1999, Ερευνήτρια Γ, Ινστιτούτο Μετεωρολογίας και Φυσικής του Ατµοσφαιρικού Περιβάλλοντος, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, Λόφος Νυµφών, Θησείο, 118 10 Αθήνα ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/3.11.1998 Σελίδα 1

ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής ενεργειακής βιοµηχανίας και κατ επέκταση της Ευρωπαϊκής Οικονοµίας. 2. υνατότητες Η Ελλάδα προσφέρεται για την ανάπτυξη των ΑΠΕ αφού εµφανίζει τα παρακάτω χαρακτηριστικά, κοινά και µε άλλες µικρές Ευρωπαϊκές χώρες: ευνοϊκές κλιµατικές παραµέτρους, περιορισµένες οικονοµικές δυνατότητες, αποµονωµένες ενεργειακά περιοχές, εξάρτηση από ακριβά εισαγόµενα ορυκτά καύσιµα για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της. Παρ όλα αυτά όµως, η σηµερινή διείσδυση των ΑΠΕ στην χώρα µας, µε εξαίρεση τα ηλιακά συστήµατα, θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως απλά αποδεκτή και υπολείπεται σηµαντικά από τις υπάρχουσες δυνατότητες. Συγκεκριµένα, οι ΑΠΕ συνεισέφεραν κατά το 1996 το 5,4% της συνολικής πρωτογενούς ενεργειακής παραγωγής της Ελλάδας, δηλ. 1.381 ktoe. Το ποσοστό αυτό είναι ακριβώς ο µέσος όρος της Ε.Ε. Σηµειώνεται ότι σύµφωνα µε τη Λευκή Βίβλο για τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), που εκδόθηκε από την Επιτροπή της Ε.Ε. τον Νοέµβριο του 1997, προβλέπεται ότι το 12% της κατανάλωσης πρωτογενούς ενέργειας στην Ε.Ε. θα πρέπει να προέρχεται από ΑΠΕ το έτος 2010. Η επίτευξη του βαθµού αυτού διείσδυσης των ΑΠΕ στη Ελλάδα είναι θεωρητικά δυνατή, σύµφωνα µε σενάρια που έχουν εκπονηθεί από έλληνες και ξένους επιστήµονες και για λογαριασµό της Ε.Ε. Ενας ρεαλιστικότερος πάντως στόχος είναι η αύξηση του ποσοστού σε 8-10%. Στους Πίνακες 1, 2 και 3 και το Σχήµα 1 παρουσιάζεται συνοπτικά η υφιστάµενη κατάσταση ως προς την παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ στην χώρα µας. Στην συνέχεια γίνεται σχολιασµός των υπόψη Πινάκων και δίνονται διευκρινιστικά στοιχεία: Παραγωγή Ενέργειας από ΑΠΕ στην Ελλάδα (Πίνακες 1 και 2, Σχήµα 1) Από τα στοιχεία του Πίνακα 1 παρατηρούµε ότι γενικά η συνεισφορά των ανανεώσιµων στο ενεργειακό ισοζύγιο της χώρας µας δεν έχει αυξηθεί δραµατικά. ηλαδή, τα τελευταία 7 χρόνια πήγαµε από το 4,96 στο 5,4%. Βεβαίως, ταυτόχρονα, κατά την διάρκεια αυτή είχαν αυξηθεί και οι ανάγκες µας, δηλαδή χρησιµοποιήθηκε περισσότερη ενέργεια στη χώρα, άρα το ότι αυτό το ποσοστό αυξήθηκε ή αυξήθηκε λιγάκι (έµεινε ουσιαστικά σταθερό) σηµαίνει ότι η παραγωγή από ανανεώσιµες σαν νούµερο, σαν απόλυτο νούµερο, αυξήθηκε. Αλλά δεν ήτανε µία συνταρακτική δραµατική αύξηση, η οποία να δώσει, να δείξει, µια µεγάλη διείσδυση των ανανεώσιµων. Μεµονωµένα βέβαια κάτι έγινε. ηλαδή, αν πούµε ότι ξεκινήσαµε σχεδόν από το µηδέν το '89 ως προς τις ανεµογεννήτριες, µε την έννοια αυτή, η εγκατεστηµένη ισχύ ανεµογεννητριών αυξήθηκε κατά 30 φορές. εν υπήρχε τότε γεωθερµία, ή υπήρχαν µόνο κάποιες µικρές εγκαταστάσεις. Αυτές επίσης διπλασιάστηκαν. Τα µικρά υδροηλεκτρικά διπλασιάστηκαν. Οι ηλιακοί συλλέκτες (οι ηλιακοί θερµοσίφωνες) επίσης διπλασιάστηκαν. Αλλά άµα ξεκινάς από κάτι λίγο, ένας διπλασιασµός ή ένας τριπλασιασµός δεν µπορεί να θεωρηθεί µία θεαµατική αύξηση και µία ουσιαστική διείσδυση. Στην συνέχεια θα γίνει συγκεκριµένη αναφορά σε κάθε έναν από τους βασικούς τοµείς ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Η παραγωγή ενέργειας από κάθε είδος ΑΠΕ κατά το 1996 φαίνεται στον Πίνακα 2. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/3.11.1998 Σελίδα 2

Η πίτα του Σχήµατος 1 δείχνει σχηµατικά την συνεισφορά του κάθε τοµέα στη συνολική παραγωγή κατά το 1996 στην Ελλάδα από Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας. Παρατηρούµε ότι το µεγαλύτερο κοµµάτι, το 65%, είναι αυτό το οποίο χαρακτηρίζεται ως βιοµάζα και ότι το µεγαλύτερο κοµµάτι της βιοµάζας, πάλι, δηλ. το 80%, αναφέρεται στα καυσόξυλα, που καίγονται στα σπίτια, στα τζάκια και για την θέρµανση και σε υπολείµµατα ξύλου (τα κλαδιά, τα κλαδοδέµατα), που καίγονται στα σπίτια. Κάτι δηλαδή που δεν µπορούµε να θεωρήσουµε µια φοβερή επιτυχία, αφου µιλάµε για την παραδοσιακή χρήση ξύλου στα νοικοκυριά. Την παίρνουµε, (έγινε και µία πρόσφατη µελέτη από την ΕΣΥΕ, που κατέγραψε, στο βαθµό του δυνατού, ποιές είναι οι ποσότητες που χρησιµοποιούνται) και την προσφέρουµε. Είναι ωραία σαν νούµερο, το δείχνουµε και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, λέµε τόση ενέργεια παρήχθη από αυτόν τον τρόπο Ανανεώσιµων, αλλά, βέβαια, αυτό είναι κάτι το οποίο δεν χρειάστηκε κίνητρα, δεν έγινε για άλλον λόγο παρά επειδή είναι µία παραδοσιακή χρήση και είναι αυτό το οποίο συνήθιζε να κάνει ο κόσµος. Ξαφνικά βαφτίστηκε ΑΠΕ και λέµε ότι έχουµε µια διείσδυση των ΑΠΕ. Εµείς, στο ΚΑΠΕ, το ποσοστό συνεισφοράς της βιοµάζας στην παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ το έχουµε θεωρήσει σταθερό (ελλείψει πιο αναλυτικών στοιχείων), αλλά ουσιαστικά µάλλον µειώνεται. Το 65% λοιπόν προέρχεται από εκεί. Το δεύτερο µεγάλο κοµµάτι, το 26%, προέρχεται από τα µεγάλα υδροηλεκτρικά έργα, τα οποία ναι µεν χρησιµοποιούνε νερό και θεωρούνται ανανεώσιµα, αλλά πάλι, για ορισµένους είναι αµφισβητήσιµο κατά πόσο τα µεγάλα υδροηλεκτρικά είναι ανανεώσιµες, γιατί βεβαίως και εκεί µιλάµε για σταθµούς παραγωγής ενέργειας. Χρησιµοποιούνε µεν το νερό, αλλά έχουνε και επιπτώσεις για το περιβάλλον. Ορισµένες επιπτώσεις είναι µικρές, µικρότερες από ένα συµβατικό σταθµό, αλλά, εν πάσει περιπτώσει, πάλι ένα µεγάλο Υδροηλεκτρικό Εργο, δεν είναι µία µικρή εγκατάσταση, η οποία δεν ενοχλεί καθόλου το περιβάλλον. Εξάλλου πάλι, η όποια αύξηση ή όποια χρήση υδροηλεκτρισµού εντάσσεται µέσα στο πρόγραµµα της ΕΗ και δεν µπορεί να θεωρηθεί, η µέχρι το '96 τουλάχιστον αύξηση των µικρών υδροηλεκτρικών, ως κάποια "διείσδυση" των υδροηλεκτρικών στη χώρας µας. Το τρίτο κοµµάτι, το οποίο δείχνει όντως ότι διείσδυση Ανανεώσιµων Πηγών µπορεί να υπάρξει, αν υπάρξουνε κατάλληλα κίνητρα, είναι αυτό που λέµε θερµικά ηλιακά, το οποίο είναι και αυτό στο οποίο κάτι έγινε. ηλαδή, το '90 δεν υπήρχανε πολύ ηλιακοί συλλέκτες, ηλιακοί θερµοσίφωνες. όθηκαν κάποια κίνητρα, µπήκανε δύο τρεις µεγάλες εταιρείες στην αγορά, αναπτύχθηκαν αυτές οι εταιρείες, πέσανε οι τιµές, µε αποτέλεσµα αυτή τη στιγµή να έχουµε 2 εκατ. τετραγωνικά µέτρα, κατά την τελευταία καταγραφή, ηλιακών συλλεκτών σε σπίτια και σε βιοµηχανίες και άλλες εγκαταστάσεις, τα οποία αντιπροσωπεύουνε το 1/3 τέτοιων εγκαταστάσεων σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι το µόνο κοµµάτι ανανεώσιµων στο οποίο είµαστε πρώτοι. ηλαδή και έχουµε µία αγορά, που εξάγει πανευρωπαϊκά, στη Μεσόγειο, αλλά και µέχρι την Ταϊλάνδη φτάνουµε µε ορισµένες µεγάλες εταιρείες αλλά και µικρότερους κατασκευαστές. Αυτό είναι αυτό που εγώ προσωπικά, αλλά και σαν κέντρο εξάλλου, νοµίζω, θεωρούµε ως ένα επιτυχές παράδειγµα. όθηκαν κάποια κίνητρα, ήταν κάτι που απεδείχθη στη πράξη οτι ήτανε κάτι που οικονοµικά συνέφερε και προχώρησε. ηµιουργήθηκε η εγχώρια τεχνολογία, και υπήρξε µία ανάπτυξη και εξαγωγών, εκτός από χρήση. Αυτό είναι κάτι που µπορεί να γίνει και µε άλλες µορφές ανανεώσιµων, εφόσον δοθούν τα κατάλληλα κίνητρα. Κατάσταση Τεχνολογιών Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (Πίνακας 3) Η υφιστάµενη κατάσταση (status) τεχνολογιών Aνανεώσιµων Πηγών Ενέργειας στην Ελλάδα φαίνεται εποπτικά στον Πίνακα 3. Γενικά, οι τεχνολογίες για ανανεώσιµα είναι ήδη πολύ προχωρηµένες. Υπάρχει µία συνεχής εξέλιξη, αλλά εν πάσει περιπτώσει είναι σε µορφή που µπορούν να γίνουν εµπορικές εφαρµογές, πολύ περισσότερες από όσες υπάρχουν, και σε πράγµατα που ήδη υπάρχουνε δειλά-δειλά στην Ελλάδα και σε πράγµατα που δεν έχουν έρθει ακόµα στην Ελλάδα. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/3.11.1998 Σελίδα 3

Στις στήλες του Πίνακα 3 φαίνεται εάν η κατάσταση της κάθε µίας τεχνολογίας είναι σε επίπεδο εµπορικής εφαρµογής, δηλαδή µπορεί να εφαρµοστεί, να πάει κάποιος να αγοράσει ένα σύστηµα να το εγκαταστήσει και να δουλέψει ή είναι απλώς επιδεικτικό έργο, το οποίο είναι σε τέτοια µορφή, η οποία δεν υπάρχει ακόµα στην Ελλάδα, αλλά προβλέπεται να υπάρξει ή προβλέπεται στο µέλλον να υπάρχει ή σε µορφή που δεν υπάρχει στην Ελλάδα και δεν υπάρχει άµεση πρόβλεψη ότι αυτή η τεχνολογία θα είναι διαθέσιµη άµεσα. Στις τελευταίες δύο στήλες του Πίνακα δίνεται για κάθε ΑΠΕ η παραγωγή σε ktoe και η εγκατεστηµένη αντίστοιχη ισχύς σε MW (δηλ., η ισχύς των εγκαταστάσεων όπου παράγεται η αντίστοιχη ενέργεια). Επ ευκαρία σηµειώνεται ότι η µονάδα ktoe (δηλ., χιλιάδες ισοδύναµοι τόνοι πετρελαίου) χρησιµοποιείται ως ένας τρόπος ενιαίας µέτρησης της παραγωγής ενέργειας, αφού µας δίνει την ποσότητα πετρελαίου που θα χρειαζόταν να καεί για να παραχθεί η ίδια ενέργεια που παράγεται µε άλλον εναλλακτικό τρόπο (όπως στην περίπτωσή µας, µε την χρήση ΑΠΕ). Ξεκινώντας λοιπόν από την πρώτη σειρά, βλέπουµε ότι υπάρχει καύση ξύλου στην Ελλάδα, παραδοσιακή εφαρµογή, η εκτίµησή της δε σε χιλιάδες ισοδύναµα πετρελαίου είναι γύρω στα 700.000 ktoe. Εγκατεστηµένη ισχύς δεν υπάρχει ουσιαστικά. Γίνονται κάποιες εκτιµήσεις, αλλά δεν µπορείς να µετρήσεις, επακριβώς ποιά είναι η εγκατεστηµένη ισχύς των διαφόρων τζακιών και ψησταριών κ.λ.π.. Επ ευκαιρία σηµειώνεται ότι ως βιοµάζα χαρακτηρίζονται τα υπάρχοντα στην φύση οργανικά υλικά όπως το ξύλο, ακόµα και τα απόβλητα (υπάρχει µια διχογνωµία κατά πόσον τα τελευταία είναι όντως ΑΠΕ, δεδοµένου ότι προέρχονται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, αλλά πάντως θεωρούνται ως βιοµάζα σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ενωσης). Χαρακτηρίζονται λοιπόν ως βιοµάζα τα υπολείµµατα ξύλου, τα αγροτικά υπολείµµατα, όπως άχυρα κ.λ.π., τα υπολείµµατα γενικά από την αγροτική, ας πούµε, βιοµηχανία ή βιοτεχνία, δηλαδή, για παράδειγµα, το ξύλο το οποίο προέρχεται από τις ελιές, από την επεξεργασία της ελιάς, τα πριονίδια από την βιοµηχανία ξύλου ή από βιοτεχνίες ξύλου και επίσης βιοµάζα είναι και οι ενεργειακές καλλιέργειες. Οσον αφορά στις ενεργειακές καλλιέργειες, υπάρχουν πλέον εφαρµογές, εκτός από την συνεχιζόµενη έρευνα. Η ιδέα είναι η καλλιέργεια ειδικών φυτών, απ' τα οποία στην συνέχεια µπορεί να παραχθεί καύσιµο, το λεγόµενο βιοκαύσιµο. Με τον τρόπο αυτό µπορούνε να αξιοποιηθούνε για π.χ εκτάσεις οι οποίες βρίσκονται σε αγρανάπαυση, µπορούνε να αξιοποιηθούνε εδάφη τα οποία δεν θα ήταν κατάλληλα για άλλου είδους καλλιέργειες, εποµένως και αυτό είναι ένα κοµµάτι βιοµάζας, στο οποίο στην Ελλάδα αυτή τη στιγµή δεν γίνεται κάτι ιδιαίτερο (εµπορικά) αλλά µπορεί στο µέλλον να αναπτυχθεί. Οσον αφορά στην συµπαραγωγή, έτσι αναφέρεται η χρήση καυσίµου, ας πούµε ξύλου, ή άλλων τέτοιων υλικών βιοµάζας για την παραγωγή θερµότητας και ηλεκτρισµού ταυτόχρονα (ένα µέρος θερµότητα, ένα µέρος ηλεκτρισµό). Τηλεθέρµανση είναι κάτι το οποίο, για παράδειγµα, υπάρχει στην Νυµφασία σε εµπορική µορφή, όπου έχουνε µία κοινή εγκατάσταση καύσης υπολειµµάτων ξύλου και υπάρχει δίκτυο, που έχει αντικαταστήσει στα σπίτια τα κοινά καλοριφέρ, που θα χρειαζότανε για να λειτουργήσουνε πετρέλαιο. ηλαδή, ζεστό νερό είναι διαθέσιµο στους χρήστες από µία κεντρική εγκατάσταση που καίει υπολείµµατα ξύλου. Τέτοιες εφαρµογές µπορούν να υπάρξουνε και άλλες, είναι σε εµπορική µορφή. Ως προς την καύση γεωργικών υπολειµµάτων, είναι σε εµπορική µορφή και υπάρχουνε διάφορες εγχώριες εταιρείες, που διαθέτουν τέτοια τεχνολογία και κατάλληλους λέβητες. Ενεργειακή αξιοποίηση βιοαερίου από απόβλητα, στο εξωτερικό υπάρχει. Στην Ελλάδα προβλέπεται να γίνει στην Ψυτάλλεια µία επένδυση δις, η οποία χρηµατοδοτείται εν µέρει και από το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Ενέργειας, για την αξιοποίηση του βιοαέριου που, προς το παρόν, όπως στους υπόλοιπους βιολογικούς καθαρισµούς, καίγεται απλώς σε πυρσούς. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/3.11.1998 Σελίδα 4

Αξιοποίηση βιοαερίου από χώρους υγειονοµικής ταφής απορριµµάτων υπάρχει στην Ελλάδα, για παράδειγµα στους Ταγαράδες, έξω από την Θεσσαλονίκη και θα µπορούσε να γίνει και σε άλλες προβλεπόµενες χωµατερές στη χώρα µας (χώρους υγειονοµικής ταφής απορριµµάτων), εφόσον σχεδιαστούν και λειτουργούν σωστά. Πάλι το βιοαέριο, το οποίο συλλέγεται, µπορεί να καεί και να παράγει ενέργεια, που χρησιµοποιείται κυρίως στην εγκατάσταση, αλλά µπορεί και να υπάρξει παροχή στο δίκτυο. Καύση βιολογικής ιλύος δεν γίνεται στη χώρα µας, θα µπορούσε όµως να γίνεται. Πάλι αξιοποιεί κάτι που αλλιώς είναι σκουπίδι και πρέπει να το πετάξουµε. Το βιοκαύσιµο εµφανίζεται στον Πίνακα 3 ως επιδειχτικό και πειραµατικό και προβλεπόµενο, µε την έννοια ότι ήδη το ΚΑΠΕ, σε συνεργασία µε κάποιες κοινότητες κυρίως στην Βόρεια Ελλάδα, έχει κάνει τέτοιους πειραµατικούς αγρούς, όπου καλλιεργούνται ενεργειακές καλλιέργειες, (πειραµατικοί µε την έννοια ότι µιλάµε για µικρές εκτάσεις) και διερευνούνται οι βέλτιστες συνθήκες καλλιέργειας και διάφορα άλλα θέµατα. Υπάρχουνε κάποιες µικρές κινήσεις για το πώς, εάν οι παραγωγοί πεισθούνε να κάνουνε την παραγωγή αυτών των καλλιεργειών, θα µπορέσει να διατεθεί η σοδιά σε κάποια εγκατάσταση, η οποία θα παράγει βιοκαύσιµο. Είναι αυτό κάτι αυτή τη στιγµή, είναι µία δυνατότητα, αλλά είναι µελλοντικό. Ποιό πιθανή είναι η χρήση από τη βιοµηχανία ζάχαρης. Οσον αφορά στην γεωθερµία, υπήρξε δυστυχώς στη χώρα µας µία ατυχής πρώτη εφαορµογή, η εγκατάσταση ηλεκτροπαραγωγής στη Μήλο. Έκανε η ΕΗ µία εγκατάσταση για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από γεωθερµία, η ιδέα ήταν πολύ καλή, δυναµικό υπάρχει στην Ελλάδα, αλλά δεν σχεδιάστηκε σωστά. εν µπήκαν τα κατάλληλα συστήµατα και έτσι, λόγω της ενόχλησης από τις οσµές από παραγόµενο υδρόθειο (παρότι τεχνολογικά δεν απολύτως δυνατόν τα αέρια από τέτοιες εγκαταστάσεις να συγκρατηθούν και να µην υπάρχουνε δυσάρεστες οσµές), η εγκατάσταση έκλεισε µετά από ελάχιστο χρόνο λειτουργίας. Έκτοτε έχει σταµατήσει ουσιαστικά η προώθηση της µορφής αυτής ανανεώσιµων στην χώρα µας. Η ΕΗ βέβαια έχει σχέδια για άλλες δύο εγκαταστάσεις στην Νίσυρο και στην Λέσβο. Υπάρχει δυναµικό, υπάρχει τώρα µία µακριά διαδικασία και εµπλοκή και των τοπικών για να γίνει µία νέα εγκατάσταση, η οποία να γίνει σωστά, να λειτουργήσει σωστά και να µπορέσει να οδηγήσει στο να λυθεί αυτό το πρόβληµα, δηλαδή αυτή η διάθεση του κόσµου, η οποία αυτή τη στιγµή είναι αρνητική. Οσον αφορά στην θερµική ηλιακή ενέργεια, ως ηλεκτροπαραγωγή από ηλιακές εγκαταστάσεις, δεν υπάρχει ουσιαστικά σε µεγάλη εγκατάσταση στη χώρα µας. Πρόκειται να είµαστε οι πρώτοι στην Ευρώπη (αν όχι παγκοσµίως), αφού έχει εγκριθεί ένα πρόγραµµα για χρηµατοδότηση εν µέρει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, Θησέας ονοµαζόµενο, για µία εγκατάσταση στην Κρήτη, που έχει σχεδιαστεί ως µία από τις µεγαλύτερες στον κόσµο, 50 MW, για παραγωγή ενέργειας από ηλιακό σύστηµα. Αυτή τη στιγµή το πρόγραµµα έχει ολοκληρωθεί µόνο ως µελέτη. Υπήρξανε προβλήµατα, τα οποία είχανε σχέση και µε τις επιδοτήσεις και µε το πώς θα ήτανε ο οργανισµός, ο οποίος θα έκανε την εκµετάλλευση αυτή του έργου. Υπάρχουν ήδη άνθρωποι που αναφέρονται σ' αυτό το «λαµπρό παράδειγµα», το οποίο θα γίνει στη χώρα µας, αλλά ουσιαστικά το έργο αυτό δεν έχει ξεκινήσει ακόµα και ίσως τελικά γίνει σε µικρότερη κλίµακα. Πέραν αυτού όµως, η ηλεκτροπαραγωγή από ηλιακή ενέργεια είναι κάτι το οποίο σαφώς έχει δυνατότητες και κάποια στιγµή πρέπει να προωθηθεί και ελπίζουµε µε αρχή αυτό το έργο, το οποίο ελπίζουµε να προχωρήσει. Οσον αφορά τα θερµικά ηλιακά για την παραγωγή ζεστού νερού, δηλαδή, τους ηλιακούς συλλέκτες, η κατάσταση είναι πολύ καλή, όπως προαναφέρθηκε και είναι µία µορφή ΑΠΕ που προχωράει χωρίς πρόβληµα και χωρίς να χρειάζεται άλλα κίνητρα. Για τα υδροηλεκτρικά, τεχνολογία προφανώς υπάρχει και για µικρά και για µεγάλα. Τα µεγάλα γίνονται κυρίως από τη ΕΗ. Μικρά υδροηλεκτρικά όµως πια γίνονται και από µικρούς ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/3.11.1998 Σελίδα 5

µεµονωµένους επενδυτές, είτε αυτοί είναι γεωργικοί συνεταιρισµοί, είτε είναι επενδυτές που παράγουν ενέργεια. Ήδη υπάρχουν σχετικές αιτήσεις και έργα τα οποία έχουν ξεκινήσει. Ως αιολικά αναφέρονται οι µεµονωµένες ανεµογεννήτριες και τα αιολικά πάρκα (δηλαδή, χώροι όπου εγκαθίστανται περισσότερες από µία ανεµογεννήτριες). Εδώ η τεχνολογία υπάρχει και συνέχεια εξελίσσεται. Οι ανεµογεννήτριες είχαν ξεκινήσει από µικρότερες, γίνονται στη συνέχεια µεγαλύτερες, οι οποίες είναι και τεχνοοικονοµικά προτιµότερες σαν επένδυση. Η ανία είναι πρωτοπόρος χώρα στον τοµέα αυτό (παραγωγή και χρήση ανεµογεννητριών). Μέχρι τώρα, στην Ελλάδα οι ανεµογεννήτριες εισάγονται. Το ΚΑΠΕ έχει κάνει σηµαντική έρευνα σε διάφορους τοµείς που αφορούν τα αιολικά συστήµατα, από την πιστοποίηση ανεµογεννητριών και την διενέργεια µετρήσεων που αφορούν στις ανεµογεννήτριες, όπως θορύβου κ.λ.π., µέχρι και την παραγωγή, µετά από σχετική έρευνα και προγράµµατα σε συνεργασία µε το Πολυτεχνείο, ελληνικών ανεµογεννητριών και ελληνικών φτερών, ώστε να µην χρειάζεται να τα φέρνουµε από την ανία. Μάλιστα ο στόχος είναι να γίνει εγχώρια παραγωγή ανεµογεννητρίων στα µεγέθη τα οποία είναι πιό κατάλληλα για έλληνες επενδυτές, που δεν είναι πάντα τα µεγαλύτερα, τα οποία είναι αυτά που αναπτύσσονται στο εξωτερικό. Πάντως τεχνολογία υπάρχει και ξένη και ελληνική, ελπίζουµε στο µέλλον. Τα Φωτοβολταϊκά είναι ένα κλασσικό παράδειγµα όπου, µε την εξέλιξη της τεχνολογίας, και την µείωση του κόστους, πιστεύεται ότι αυτά τα συστήµατα θα γίνουν πιο προσιτά. ηλαδή, το πρόβληµα των φωτοβολταϊκών αυτή τη στιγµή είναι το ότι είναι ακριβά, συγκριτικά µε άλλους τρόπους ηλεκτροπαραγωγής. Το κόστος όµως πέφτει σταθερά τα τελευταία χρόνια. Βέβαια τεχνολογία υπάρχει και βρίσκεται και υπό εξέλιξη. Καταγραφή υναµικού ΑΠΕ Μέχρι σήµερα δεν είχε γίνει µία συνολική και ολοκληρωµένη καταγραφή και εκτίµηση του υφιστάµενου δυναµικού ανά τοµέα ΑΠΕ στην χώρα µας. Η εργασία αυτή προβλέπεται να υλοποιηθεί στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος για την Ενέργεια. Το ΚΑΠΕ έχει ήδη αναλάβει την εκπόνηση σχετικών µελετών για το αιολικό δυναµικό και το δυναµικό των µικρών υδροηλεκτρικών, καθώς και την ανάπτυξη Γεωγραφικού Πληροφοριακού Συστήµατος για τον προσδιορισµό του τεχνικά και οικονοµικά εκµεταλλεύσιµου δυναµικού ΑΠΕ στον Ελληνικό χώρο. Προβλέψεις για µελλοντική διείσδυση ΑΠΕ Με βάση πάντως τις µέχρι σήµερα εκτιµήσεις και το ενδιαφέρον που έχει ήδη επιδειχθεί από επενδυτές για την υλοποίηση έργων ΑΠΕ (βλέπε στοιχεία παρακάτω), αναµένεται σηµαντική αύξηση σε εφαρµογές ΑΠΕ που αφορούν σε: Ανεµογεννήτριες (η συνολική εγκατεστηµένη ισχύς θα µπορούσε να δεκαπλασιαστεί µέχρι το 2000, εκτιµήσεις κυµαίνονται από 200 έως και άνω των 300 MW) Μικρά υδροηλεκτρικά (η συνολική εγκατεστηµένη ισχύς αναµένεται να διπλαστεί µέχρι το 2000) Βιοµάζα (υπάρχουν πολλές δυνατότητες, εφόσον δοθούν κατάλληλα κίνητρα) Φωτοβολταϊκά ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/3.11.1998 Σελίδα 6

Πίνακας 1 Παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1989-1996 (Ktoe*) Τοµέας ΑΠΕ 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 Βιοµάζα (εκτός νοικοκ.) 186 175 173 177 176 175 171 163 Βιοµάζα (ξύλο σε νοικ.) 702 702 702 702 702 702 702 702 Αιολικά 3.11 2.9 3.2 4.1 0.7 0.2 0.1 0.1 Μικρά Υ/Η (<10 MW) 10.83 8.2 9.0 7.1 4.2 6.5 5.2 7.2 Υδροηλεκτρικά (>10 MW) 363 296 215 190 186 261 147 156 Φωτοβολταϊκά 0.014 0.019 0.019 0.022 0.010 0.004 0.005 0.004 Θερµικά ηλιακά 112 106 98 93 88 82 75 67 Γεωθερµία 2.7 2.7 3.3 2.1 2.2 2.2 1.4 1.1 Συνολική παραγωγή 1,381 1,293 1,204 1,174 1,158 1,228 1,102 1,097 % συνεισφορά σε TPES 5.43 5.36 5.10 5.20 5.03 5.48 4.95 4.96 TPES** 25,412 24,140 23,608 22,604 23,039 22,414 22,245 22,135 * ktoe = χιλιάδες τόνοι ισοδύναµου πετρελαίου ** TPES = Total Primary Energy Supply (Συνολική Πρωτογενής Ενεργειακή Παραγωγή) ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 7

Πίνακας 2 Παραγωγή από ΑΠΕ στην Ελλάδα το 1996 Τοµέας ΑΠΕ ktoe Βιοµάζα 888 Αιολικά 3.11 Μικρά Υ/Η (<10 MW) 10.8 Μεγάλα Υ/Η (>10 MW) 363.4 Φωτοβολταϊκά * 0.02 Θερµικά ηλιακά 112 Γεωθερµία ** 2.73 TOTAL 1,381 * ιασυνδεδεµένα και αυτόνοµα νησιωτικά συστήµατα ** Εγκαταστάσεις µε αδειοδότηση Σχήµα 1 Σχετική συνεισφορά των διαφόρων τοµέων στην συνολική παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ BIOMAZA 64.4% ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ 0.2% ΘΕΡΜΙΚΑ ΗΛΙΑΚΑ 8.1% Φ/Β 0.0% ΜΕΓΑΛΑ Υ/Η (>10 MW) 26.4% ΜΙΚΡΑ Υ/Η (<10 MW) 0.8% ΑΙΟΛΙΚΑ 0.2% ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 8

Πίνακας 3 Υφιστάµενη κατάσταση τεχνολογιών ΑΠΕ στην Ελλάδα ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ * ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ, 1996 ΕΜΠ ΕΠ ΠΡ ΟΧΙ Παραγωγή (ktoe) Εγκ. ισχύς (MW) Καύση ξύλου X 702 Συµπαραγωγή (CHP µε βιοµάζα) X 0.8 2.1 MW th 0.5 MW e Τηλεθέρµανση X 0 1.4MW th (µε βιοµάζα) Καύση αγροτικών X 184 600 υπολειµµάτων Βιοαέριο από απόβλητα X 0.6 NA Βιοαέριο από ΧΥΤΑ X 0 240 KW Καύση βιολογικής ιλύος X Καύση απορριµµάτων X Βιοκαύσιµα (ενεργειακές Χ X καλλιέργειες) Γεωθερµία - X 0 2 ηλεκτροπαραγωγή Γεωθερµία - θέρµανση X 2.7 28.8 MW th Θερµικά ηλιακά - Χ ηλεκτροπαραγωγή Θερµικά ηλιακά - X 112 2.17 x 10 6 m 2 θέρµανση Αντλίες θερµότητας X 480** 3,720 Μεγάλα Υ/Η (>10MW) X 363,4 2482 Μεσαία Υ/Η (1-10MW) X 10,23 39 Μικρά Υ/Η (< 1 MW) X 0,42 2.7 Αιολικά X 3,11 27.3 Φωτοβολταϊκά *** X 0.02.. 235 kwp * ΕΜΠ = εµπορικές εφαρµογές, ΕΠ = Επιδεικτικά έργα, ΠΡ = προβλέπεται µελλοντική εφαρµογή ** Εκτίµηση ICAP *** ιασυνδεδεµένα και αυτόνοµα εµπορικά συστήµατα ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 9

3. Κίνητρα Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί έµφαση στην προώθηση των ΑΠΕ στην χώρα µας, µέσω της διαµόρφωσης κατάλληλων πολιτικών και θεσµικών ρυθµίσεων. Συγκεκρίµενα, τα µέσα (κίνητρα) που έχουν χρησιµοποιήθεί µέχρι σήµερα για την προώθηση των ΑΠΕ είναι τα ακόλουθα: 1. Ν2244/94 βάσει του οποίου ρυθµίζονται θέµατα σχετικά µε την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ και συµβατικά καύσιµα. Ο σκοπός του Ν2244/94 είναι όχι µόνον η εξασφάλιση της τεχνικής αρτιότητας και οικονοµικής αποδοτικότητας των προς εγκατάσταση µονάδων ηλεκτροπαραγωγής, αλλά και η ασφάλεια των εργαζοµένων στις µονάδες αυτές και η προστασία του περιβάλλοντος. Ο νόµος αυτός πρόκειται να αναµορφωθεί σύντοµα από άλλον, ο οποίος συντάσσεται µε βάση τα νέα δεδοµένα όπως αυτά προκύπτουν από την οδηγία 96/92/EC για την απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. 2. Αναπτυξιακός νόµος Ν1892/90 µε τις τροποποιήσεις του, ο οποίος αντικαταστάθηκε πρόσφατα από τον Ν2601/98 βάσει του οποίου ενισχύονται µεταξύ των άλλων και επενδύσεις ΑΠΕ (βλέπε Πίνακα 4β). 3. Ν2364/95 βάσει του οποίου, για εγκαταστάσεις ΑΠΕ στον οικιακό τοµέα, το 75% του κόστους εκπίπτει από το φορολογητέο εισόδηµα του επενδυτού. 4. Το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα για την Ενέργεια (ΕΠΕ), το οποίο περιλαµβάνει διάφορα υποπρογράµµατα για την ανάπτυξη του τοµέα της ενέργειας. Ειδικά το υποπρόγραµµα για τις ΑΠΕ αφορά στη προώθησή τους µέσω α) της δηµιουργίας εφαρµοσµένης τεχνολογικής υποδοµής β) των επιδοτήσεων επενδυτικών έργων γ) της υποστήριξης επιδεικτικών έργων ΑΠΕ και δ) του προσδιορισµού του τεχνικά και οικονοµικά εκµεταλλεύσιµου δυναµικού ΑΠΕ. 5. Το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα για την Έρευνα και την Ανάπτυξη, το οποίο χρηµατοδοτείται από κοινού από την Ελληνική κυβέρνηση και το Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Το πρόγραµµα αυτό παρέχει οικονοµική στήριξη (50% - 100%) τόσο σε ερευνητικούς φορείς όσο και σε ιδιώτες για την έρευνα και την ανάπτυξη καινοτόµου τεχνολογίας στον τοµέα των ΑΠΕ. 6. Καθιέρωση των ενεργειακών επιθεωρήσεων. Έχουν συνταχθεί προδιαγραφές ενεργειακών επιθεωρήσεων και προδιαγραφές καταλληλότητας ενεργειακών επιθεωρητών µε στόχο τη κατάρτιση µητρώου. Οι ενεργειακές επιθεωρήσεις είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτύπωση της ενεργειακής κατάστασης σε βιοµηχανίες ή κτίρια, έτσι ώστε να προκύψουν οι πιθανές επεµβάσεις και η ένταξη σε επιδοτούµενα προγράµµατα. Με το µητρώο των ενεργειακών επιθεωρητών εξασφαλίζεται η ποιότητα και η αξιοπιστία της ενεργειακής επιθεώρησης και κατ επέκταση η προώθηση της εξοικονόµησης ενέργειας. Το µητρώο ενεργειακών επιθεωρητών πρόκειται να χρησιµοποιείται από επιχειρήσεις για τη διενέργεια ενεργειακών επιθεωρήσεων και τη συµµετοχή τους σε εθνικά ή κοινοτικά προγράµµατα. 7. Εγκύκλιος του Υπουργείου Εσωτερικών για τον ορισµό ενεργειακού υπεύθυνου σε όλα τα δηµόσια κτίρια µε στόχο την εξοικονόµηση ενέργειας στα κτίρια του δηµόσιου τοµέα. Παράλληλα έχει συσταθεί επιτροπή η οποία θα συντονίζει το έργο (αποστολή στοιχείων ενεργειακών καταναλώσεων των κτιρίων, δηµιουργία βάσης δεδοµένων µε τα στοιχεία όλων των κτιρίων, επιµόρφωση των υπευθύνων, καθορισµός επεµβάσεων κλπ). 8. Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΥΠΕΧΩ Ε, ΥΠΑΝ, ΥΠΕΘΟ) για την προώθηση των ΑΠΕ και την µείωση των εκποµπών CO 2, η οποία ισχύει από τον Ιούλιο του 1997. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 10

Επιπλέον των παραπάνω εθνικών µέτρων, υπάρχει ακόµα η δυνατότητα µερικής χρηµατοδότησης ορισµένων εγκαταστάσεων ΑΠΕ από προγράµµατα της ΕΕ. Η δυνατότητα όµως αυτή είναι σήµερα σαφώς µειωµένη (σε σχέση µε την διαθεσιµότητα κονδυλίων που υπήρχε στα αρχικά στάδια της διείσδυσης ΑΠΕ στην ενεργειακή αγορά µέσω των προγραµµάτων VALOREN, κυρίως, και THERMIE) και αφορά κυρίως σε καινοτόµες τεχνολογίες και πιλοτικά/επιδεικτικά έργα ή ειδικές εφαρµογές. Μέχρι στιγµής, τα θετικότερα αποτελέσµατα για την αξιοποίηση των ΑΠΕ στην Ελλάδα φαίνεται ότι προέρχονται από την εφαρµογή του Ν 2244/94 και τις δυνατότητες για χρηµατοδότηση από το ΕΠΕ, ενώ είναι ακόµα νωρίς για να εκτιµηθεί η ενδεχόµενη επίδραση του νέου αναπτυξιακού νόµου, Ν. 2601/98. Ενδεικτικά στοιχεία για την κατανόηση του είδους των κιθνήτρων, που παρέχονται από τους δύο αυτούς νόµους παρουσιάζονται στον Πίνακα 4. Μέχρι τα τέλη του 1997 είχαν υποβληθεί 220 αιτήσεις για αδειοδότηση νέων εγκαταστάστασεων ΑΠΕ, συνολικής εγκατεστηµένης ισχύος 1000 ΜW. Οι περισσότερες από αυτές αφορούσαν ανεµογεννήτριες (80% των αιτήσεων) και µικρά υδροηλεκτρικά (12% αιτήσεων). Αντίστοιχα, µέχρι τα τέλη του 1997 εκδόθηκαν 27 άδειες, για εγκαταστάσεις ΑΠΕ συνολικής εγκατεστηµένης ισχύος 84 ΜW (16 αιολικά 75 MW, 9 µικρά υδροηλεκτρικά 8,5 MW και 2 έργα βιοµάζας 0,5 MW). Εξάλλου, µέχρι τον Σεπτέµβριο του 1997 έγιναν δεκτά για χρηµατοδότηση από το ΕΠΕ (µετά την πρώτη προκήρυξη για εκδήλωση ενδιαφέροντος) 26 έργα ΑΠΕ (5 αιολικά 23 MW, 6 µικρά υδροηλεκτρικά 7 MW, 3 φωτοβολταϊκά 5 MW, 5 έργα βιοµάζας 53 MW θ και 1 βιοκλιµατική εφαρµογή). Επιπλέον έργα ΑΠΕ θα γίνουν δεκτά στο πλαίσιο της δεύτερης προκήρυξης του ΕΠΕ (οι αιτήσεις έχουν ήδη κατατεθεί). 4. Παράγοντες που αναµένεται να επηρεάσουν άµεσα ή έµµεσα τις ΑΠΕ Είναι προφανές ότι η εξέλιξη των ΑΠΕ είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένη µε τυχόν εξελίξεις ή µεταβολές στον ευρύτερο ενεργειακό τοµέα. Ετσι, θεωρείται σκόπιµο να αναφερθούν οι παρακάτω παράγοντες/εξελίξεις, που επηρεάζουν ή αναµένεται να επηρεάσουν δραστικά τα δεδοµένα του ενεργειακού τοµέα γενικότερα και την διείσδυση των ΑΠΕ ειδικότερα: Η επικείµενη απελευθέρωση της Ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και εκείνης του φυσικού αερίου. Τα κράτη µέλη της Ε.Ε. οφείλουν µέχρι 19.02.1999 να συµµορφωθούν µε το περιεχόµενο της οδηγίας 96/92/ΕΚ, που προβλέπει απελευθέρωση της ηλεκτρικής αγοράς. Για το Βέλγιο και την Ιρλανδία δόθηκε παράταση 1 έτους ενώ για την Ελλάδα παράταση 2 ετών. Όσον αφορά στην απελευθέρωση της Ευρωπαϊκής αγοράς του φυσικού αερίου, για την Ελλάδα προβλέπεται µετά το 2001. Το άνοιγµα των ενεργειακών αγορών τόσο των Ανατολικών χωρών όσο και των χωρών της Μεσογείου. Η λειτουργία της ΟΝΕ, η οποία θα δράσει καταλυτικά στην αυξηµένη χρήση εγχώριων πηγών ενέργειας, στην βελτίωση της ενεργειακής έντασης και την προώθηση της Εξοικονόµησης Ενέργειας και των ΑΠΕ. Η υποκατάσταση εισαγοµένων καυσίµων λόγω της εκµετάλλευσης των ΑΠΕ. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 11

Πίνακας 4 Ενδεικτικά στοιχεία βασικών Νόµων για προώθηση ΑΠΕστην Ελλάδα α. Ν 2244/94 (ΦΕΚ 168/A/ 7.10/94) και Υπουργικές Αποφάσεις για εφαρµογής (ΥΑ 6/Φ1/8295/95, ΦΕΚ 385/B/10.5.95, ΥΑ 6/Φ1/51298/96, ΦΕΚ 766/B/28.8.96) ιαχωρισµός µεταξύ: ανεξάρτητων παραγωγών, που κάνουν ηλεκτροπαραγωγή µε σκοπό την πώληση ηλεκτρικού ρεύµατος στην ΕΗ και αυτοπαραγωγών, που καλύπτουν κυρίως ίδιες ενεργειακές ανάγκες και πουλούν την περίσσεια στην ΕΗ Προβλέψεις περιλαµβάνουν: Αρση περιορισµών για ανεξάρτητους παραγωγούς και εγκαταστάσεις κάτω των 50 MW. Οι αυτοπαραγωγοί µπορούν να συµψηφίζουν το 80% από τη παραγόµενη ενέργεια από ΑΠΕ (µέχρι 90% για Ο.Τ.Α., αγροτικούς συνεταιρισµούς, κ.λ.π.) Αρση περιορισµών για αξιοποίηση µικρών καταρρακτών. Απλοποίηση γραφειοκρατικών διαδικασιών για την αδειοδότηση εγκαταστάσεων ΑΠΕ και καθορισµό διαδικασιών και τα δικαιολογητικών, που απαιτούνται για την έκδοση αδειών εγκατάστασης και λειτουργίας εγκαταστάσεων ΑΠΕ. Καθορισµό βελτιωµένου τιµολογίου ΕΗ και τυπικού συµφωνητικού για αγορά ρεύµατος από την ΕΗ (παραγωγοί λαµβάνουν 70-90% της λιανικής τιµής πώλησης της ΕΗ ανά πωλούµενη kwh). β. Νέος Αναπτυξιακός Νόµος 2601/98 (ΦΕΚ 81/A/15.4.98) Είδη Παρεχοµένων Ενισχύσεων: Επιχορήγηση για την κάλυψη τµήµατος της ενισχυόµενης δαπάνης (έως 40%) Επιδότηση τόκων µεσοµακροπρόθεσµων δανείων (έως και 40%) Επιδότηση τµήµατος δόσεων χρηµατοδοτικής µίσθωσης για την απόκτηση χρήσης εξοπλισµού (έως και 40%) Απαλλαγή Καταβολής Φόρων µη ιανεµηµένου Εισοδήµατος κατά την Πρώτη εκαετία (έως και 100%) Ενισχυόµενες απάνες: Μηχανολογικές και Κτιριακές Εγκαταστάσεις και ιαµόρφωση Περιβάλλοντος Χώρου Αγορά Σύγχρονου Εξοπλισµού, απάνες Μελετών Προαπαιτούµενα: Αίτηση συνοδευόµενη από σχετική Έγκριση Άδειας Εγκατάστασης από το Υπ. Βιοµηχανίας. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 12

Η προώθηση της χρήσης του Φυσικού Αερίου, πέραν της ηλεκτροπαραγωγής, στην βιοµηχανία και τον οικιακό / τριτογενή τοµέα. Ο σχεδιασµός και κατασκευή διακρατικών Ευρωπαϊκών δικτύων µεταφοράς πετρελαίου, φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ισχύος. Για την Ελλάδα π.χ. στον πετρελαϊκό τοµέα η κατασκευή του αγωγού Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολης είναι εθνικής σηµασίας, αφού εξασφαλίζεται η µεταφορά πετρελαίου από την Μαύρη Θάλασσα στο Αιγαίο παρακάµπτοντας το Βόσπορο. Αλλά και στον ηλεκτρικό τοµέα η διασύνδεση του Ελληνικού δικτύου µε εκείνο της Ιταλίας θα αποτελούσε σηµαντικό παράγοντα για την ασφαλή κάλυψη των αναγκών µας σε ηλεκτρισµό, αναπτύσσοντας ταυτόχρονα ανταγωνιστικές δυνατότητες στην διάθεση ηλεκτρισµού στα Βαλκάνια. Τέλος λόγω της γεωπολιτικής µας θέσεως σηµαντικό ρόλο θα µπορούσε να παίξει η Ελλάδα στην µεταφορά φυσικού αερίου από χώρες όπως το Ιράν, η Αίγυπτος, η Λιβύη και τα Αραβικά Εµιράτα στην Ε.Ε. Η άρρηκτη και διεθνώς αποδεκτή πλέον σύνδεση της παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας µε την επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Την άνοιξη του 1997, το Συµβούλιο των αρµόδιων υπουργών έθεσε σαν στόχο για το 2010 την µείωση των εκποµπών CO 2, CH 4 και N 2 O, κατά 15% σε σχέση εκείνες του 1990. (συµφωνία του Kyoto). Η αδήριτος πια ανάγκη για περαιτέρω εκµετάλλευση των ΑΠΕ. Σύµφωνα µε τη Λευκή Βίβλο για τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), που εκδόθηκε από την Επιτροπή της Ε.Ε. τον Νοέµβριο του 1997, προβλέπεται ότι το 2010 το 12% της κατανάλωσης πρωτογενούς ενέργειας στην Ε.Ε. θα πρέπει να προέρχεται από ΑΠΕ. 5. Εµπόδια για την περαιτέρω προώθηση των ΑΠΕ και δυνατές λύσεις Τα εµπόδια για την επιτυχή προώθηση των τεχνολογιών ΑΠΕ στην αγορά, είναι : Το θεωρούµενο ως υψηλό κόστος της παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ συγκρινόµενο µε εκείνο των συµβατικών καυσίµων. Ωστόσο, η σύγκριση αυτή κρίνεται ως «άδικη» για τις ΑΠΕ αφού στο κόστος της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από συµβατικά καύσιµα και πυρηνικούς σταθµούς δεν συνεκτιµώνται το περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος και το κόστος ασφάλειας, καθώς και η µέχρι σήµερα οικονοµική ενίσχυση που παρέχεται επί δεκαετίες για την χρήση, την ανάπτυξη και την εκµετάλλευση των συµβατικών καυσίµων και της πυρηνικής ενέργειας. Η µη ορθολογική και αποσπασµατική τιµολόγηση της ενέργειας σε συνδυασµό µε την έλλειψη ελκυστικών τιµολογίων αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας των ανεξάρτητων παραγωγών ΑΠΕ από τις ηλεκτρικές εταιρίες. Το γεγονός ότι οι ΑΠΕ είναι σχετικά νέοι πόροι στην ενεργειακή αγορά συγκριτικά µε τα ορυκτά καύσιµα σε συνδυασµό µε τον παραδοσιακό τρόπο προγραµµατισµού των µονοπωλιακών ηλεκτρικών εταιριών, οι οποίες ενίσχυαν µόνο συγκεκριµένα ορυκτά καύσιµα για ηλεκτροπαραγωγή, π.χ. λιγνίτης, κάρβουνο και υγρά καύσιµα. Η έλλειψη εξοικείωσης και εµπειρίας των φορέων σχεδιασµού και χρηµατοδότησης ενεργειακών έργων σε θέµατα αξιοποίησης ΑΠΕ. Τα εµπόδια αυτά µπορούν να αρθούν µέσω συγκεκριµένων ενεργειών, όπως οι ακόλουθες : Περιορισµός των επιδοτήσεων σε εξαντλήσιµα ορυκτά καύσιµα και πυρηνική ενέργεια καθώς και των θεσµικών και κανονιστικών δοµών που ενισχύουν τη µονόπλευρη χρήση τους. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 13

Μείωση της χρήσης των συµβατικών καυσίµων και της πυρηνικής ενέργειας, η µονόπλευρη χρήση των οποίων άλλωστε οδηγεί κατά καιρούς σε διεθνείς πολιτικές και οικονοµικές κρίσεις που επηρεάζουν σοβαρά τον ενεργειακό εφοδιασµό της Ε.Ε. και συνδέονται µε κινδύνους για τη δηµόσια υγεία. Συνεκτίµηση, κατά την τιµολόγηση της ηλεκτρικής ενέργειας του εξωτερικού κόστους µείωσης των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου (CO 2 κ.α.) το οποίο είναι αντιστρόφως ανάλογο του περιβαλλοντικού οφέλους λόγω της χρήσης των ΑΠΕ. ιαφοροποίηση των τιµολογίων ηλεκτρικού ρεύµατος ανάλογα µε τη γεωγραφική περιοχή του καταναλωτή ώστε να αντανακλάται το κατά τόπους διαφορετικό κόστος ηλεκτροπαραγωγής λόγω της χρήσης διαφορετικού µίγµατος καυσίµων (π.χ. διασυνδεδεµένο σύστηµα µε λιγνίτη, νησιά µε ντήζελ κλπ.) και ελκυστική συσχέτιση των τιµολογίων αγοράς ηλεκτρισµού από παραγωγούς ΑΠΕ µε τα τιµολόγια αυτά, για την προσέλκυση νέων επενδυτικών κεφαλαίων σε τεχνολογίες ΑΠΕ. Επιδότηση παραγόµενης kwh από τεχνολογίες ΑΠΕ και όχι του αρχικού επενδυτικού κεφαλαίου, το οποίο είναι άλλωστε αρκετά υψηλό για να προσελκύσει ιδιώτες επενδυτές αλλά ακόµα και δηµόσια χρηµατοδότηση Ενίσχυση του ρόλου επιτελικών οργανισµών - συµβούλων των κυβερνήσεων σε θέµατα ΑΠΕ/ΟΧΕ/ΕΕ και προγραµµατισµός των ερευνητικών προτεραιοτήτων στα θέµατα αυτά µε βάση µία σαφώς καθορισµένη κοινοτική και εθνική ενεργειακή στρατηγική και την ανάγκη για ενεργό συµµετοχή του ιδιωτικού τοµέα για την υλοποίηση αυτού του προγραµµατισµού. Ανάπτυξη και ενίσχυση της εγχώριας βιοµηχανίας παραγωγής τεχνολογιών ΑΠΕ, µε συνεπαγόµενη αύξηση της εθνικής προστιθέµενης αξίας σε κάθε χώρα. ηµιουργία κατάλληλων εταιριών παροχής και χρηµατοδότησης ενεργειακών υπηρεσιών στις τεχνολογίες ΑΠΕ, οι οποίες µπορεί σε πρώτη φάση να είναι θυγατρικές µεγάλων δηµόσιων εταιριών παραγωγής και διανοµής ενέργειας (ενίσχυση ρόλου διαφοροποίησης εταιριών παροχής ενέργειας). Θεσµική εναρµόνιση, µέσω Κοινοτικής Οδηγίας, των αναγκαίων εθνικών µηχανισµών προώθησης των ΑΠΕ (εγγυηµένες τιµές για παραγωγούς, φοροαπαλλαγές, στήριξη ανά παραγόµενη kwh, πράσινα πιστοποιητικά, πράσινη εισφορά, ταµεία ΑΠΕ κλπ.) ώστε να µη διαταραχθεί η ενιαία αγορά ηλεκτρικής ενέργειας αλλά κυρίως να µη παρακαµφθεί το δίκαιο και οι καταστατικοί χάρτες της Ε.Ε. Προώθηση και προβολή επιτυχηµένων εφαρµογών τεχνολογιών ΑΠΕ για την οικοδόµηση δηµόσιας και επενδυτικής εµπιστοσύνης. Ανάπτυξη και προώθηση προτύπων, κανονισµών και τεχνικών οδηγιών για τις ΑΠΕ Προγραµµατισµός συντονισµένων δράσεων για την ενηµέρωση και την ευαισθητοποίηση εταιριών παροχής ενέργειας, χρηµατοπιστωτικών οργανισµών, φορέων εθνικού σχεδιασµού, επενδυτών και της κοινής γνώµης σχετικά µε τα οφέλη που προκύπτουν από τη χρήση των ΑΠΕ. Στενή παρακολούθηση της εφαρµογής των δραστηριοτήτων έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης στον τοµέα των ΑΠΕ, ώστε να διασφαλιστεί η απαραίτητη ανάδραση από την αγορά. Ολοκλήρωση καταγραφής του δυναµικού, των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και της ενσωµάτωσης στην ελεύθερη ενεργειακή αγορά των διάφορων µορφών ΑΠΕ. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 14

Καταγραφή και υιοθέτηση συγκεκριµένων µέτρων σε κοινοτικό επίπεδο (π.χ. µέτρα που προωθούνται από τα ειδικά κοινοτικά προγράµµατα SAVE, ALTENER, κλπ. ), στα πλαίσια του προωθούµενου Προγράµµατος-Πλαισίου Ενέργειας, παράλληλα µε τις αναγκαίες εθνικές πρωτοβουλίες. Ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης περί της οξύτητας τόσο του ενεργειακού όσο και του περιβαλλοντικού προβλήµατος. 6. Ρόλος του ΚΑΠΕ Το Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) είναι το εθνικό κέντρο για τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) στην Ελλάδα και ένας από τους κυριότερους εθνικούς οργανισµούς στο πεδίο της Ορθολογικής Χρήσης Ενέργειας (ΟΧΕ) και της Εξοικονόµησης Ενέργειας (ΕΕ). Το ΚΑΠΕ ιδρύθηκε το Σεπτέµβριο του 1987 µε το Προεδρικό ιάταγµα 375/87, είναι Νοµικό Πρόσωπο Ιδιωτικού ικαίου, εποπτεύεται από το Υπουργείο Ανάπτυξης - Γενική Γραµµατεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), και έχει οικονοµική και διοικητική αυτοτέλεια. Ο κύριος σκοπός του είναι η προώθηση των εφαρµογών των ΑΠΕ, της ΟΧΕ, και της ΕΕ σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, λαµβάνοντας υπ όψη τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την παραγωγή και τη χρήση της ενέργειας. Με το Νόµο 2244/94 ( Ρύθµιση θεµάτων ηλεκτροπαραγωγής από Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας ), το ΚΑΠΕ ορίστηκε ως το Εθνικό Συντονιστικό Κέντρο στους τοµείς δραστηριότητάς του. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του το ΚΑΠΕ έχει ήδη συµµετάσχει σε πολλά Ευρωπαϊκά και Εθνικά έργα, που ξεπερνούν τα 500. Μεταξύ αυτών συµπεριλαµβάνονται, έργα έρευνας και ανάπτυξης, επιδεικτικά έργα, έργα ενεργειακών πληροφοριακών συστηµάτων, µελέτες βιωσιµότητας, τεχνικοοικονοµικές µελέτες, έρευνες αγοράς καθώς και δραστηριότητες για την προώθηση της χρήσης των ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ. Στα πλαίσια υλοποίησης των έργων αυτών, το ΚΑΠΕ έχει αναπτύξει συνεργασία µε µεγάλο αριθµό δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων, τόσο σε εθνικό όσο και σε Ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Η οργανωτική δοµή του ΚΑΠΕ, περιλαµβάνει τις ακόλουθες βασικές µονάδες: ιεύθυνση Εφαρµοσµένης Έρευνας και Ανάπτυξης ιεύθυνση Τεχνικής Υποστήριξης ιεύθυνση ιάδοσης, Marketing και Τεκµηρίωσης ιεύθυνση Ενεργειακής Πολιτικής και Σχεδιασµού ιεύθυνση ιοικητικής Υποστήριξης Μονάδα Στρατηγικού Σχεδιασµού, Προγραµµατισµoύ και Ελέγχου Γραφείο ιασφάλισης Ποιότητας Προκειµένου να επιτύχει τους στόχους του, σε σχέση µε τις τεχνολογίες και εφαρµογές των ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ, το ΚΑΠΕ: Αποτελεί τον επίσηµο σύµβουλο της πολιτείας, πάνω σε θέµατα εθνικής πολιτικής των ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ Οργανώνει, επιβλέπει και εκτελεί επιδεικτικά και πιλοτικά προγράµµατα µε σκοπό την προώθηση των ως άνω τεχνολογιών Εκτελεί εφαρµοσµένη έρευνα και αναπτύσσει νέες τεχνολογίες που είναι ταυτόχρονα οικονοµικά βιώσιµες και περιβαλλοντικά φιλικές ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 15

Υλοποιεί εµπορικές εφαρµογές νέων τεχνολογιών ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ σε έργα του ιδιωτικού τοµέα, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, επαγγελµατικών ενώσεων, κ.λ.π. ιαδίδει την τεχνολογία σε τοµείς της αρµοδιότητάς του και παρέχει αντικειµενική πληροφόρηση προς ενδιαφερόµενους φορείς και επενδυτές Παρέχει τεχνικές υπηρεσίες και συµβουλές µε τη µορφή εξειδικευµένης τεχνογνωσίας και πληροφόρησης προς τρίτους Οργανώνει ή/και συµµετέχει σε τεχνικά σεµινάρια, εκπαιδευτικά προγράµµατα, εξειδικευµένες εκπαιδευτικές εκδηλώσεις, συναντήσεις, κ.λ.π. Το ΚΑΠΕ µέχρι σήµερα ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα συµβούλου της πολιτείας σε θέµατα εθνικής ενεργειακής πολιτικής, κυρίως σε ό,τι αφορά τις ΑΠΕ και ΟΧΕ, και δηµιούργησε τη φυσιογνωµία ενός αξιόπιστου και έγκυρου Εθνικού Ενεργειακού Κέντρου. Επί πλέον, βοήθησε την αγορά να αποδεχθεί και να υιοθετήσει τις τεχνολογίες ΑΠΕ, και ΕΕ και την προετοίµασε κατάλληλα για να αναλάβει ουσιαστικές επενδύσεις στον τοµέα αυτό µόλις το θεσµικό πλαίσιο το επέτρεψε, µε πολύ ικανοποιητικά ήδη αποτελέσµατα (Ν.1892/90, 2244/94, ΕΠΕ, ΕΠΕΤ ΙΙ, κ.λ.π.). Να σηµειωθεί ότι το ΚΑΠΕ πρωταγωνίστησε στη διαµόρφωση και τελική προετοιµασία του θεσµικού αυτού πλαισίου, όπως και στην προετοιµασία του Επιχειρησιακού Προγράµµατος Ενέργειας του ΚΠΣ ΙΙ. Στο διάστηµα της δεκαετούς λειτουργίας του, το ΚΑΠΕ έχει αναλάβει και έχει φέρει σε πέρας, µε σηµαντική επιτυχία: την υποστήριξη και την εκτέλεση εφαρµοσµένης έρευνας για την ανάπτυξη οικονοµικά βιώσιµων και περιβαλλοντικά φιλικών τεχνολογιών ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ την τεχνολογική υποστήριξη της εγχώριας βιοµηχανίας ΑΠΕ/ΟΧΕ/ΕΕ την οργάνωση, επίβλεψη και εκτέλεση επιδεικτικών και πιλοτικών προγραµµάτων, µε στόχο την προώθηση των ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ την υλοποίηση εµπορικών εφαρµογών νέων ενεργειακών τεχνολογιών σε έργα του ιδιωτικού τοµέα, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, επαγγελµατικών ενώσεων την οργάνωση εκδηλώσεων για την προώθηση των ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ, ιδιαίτερα σε συνεργασία µε την Τοπική Αυτοδιοίκηση την τεχνική και στρατηγική υποστήριξη του ενεργειακού σχεδιασµού σε περιφερειακό και αστικό επίπεδο, στους τοµείς της ειδικότητάς του τη συνεργασία µε εθνικούς και περιφερειακούς φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό την υλοποίηση ποικίλων συµβουλευτικών προγραµµάτων προς τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις και την Τοπική Αυτοδιοίκηση την ανάπτυξη ενεργειακών συστηµάτων πληροφορικής για την αποτελεσµατική υποστήριξη της ενεργειακής πολιτικής και σχεδιασµού την υλοποίηση προγραµµάτων ανταλλαγής εµπειριών και µεταφοράς τεχνογνωσίας την οργάνωση πλήθους εκπαιδευτικών προγραµµάτων, καθώς επίσης και την παραγωγή ενός µεγάλου όγκου εκπαιδευτικού υλικού και υλικού πληροφόρησης για τις ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ Το ΚΑΠΕ παρέχει σήµερα τις ακόλουθες υπηρεσίες εργαστηριακών µετρήσεων, αναλύσεων, µελετών κ.α.: ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 16

οκιµές ελέγχου αντοχής πτερυγίων ανεµογεννητριών (στατική, κοπωτική και δυναµική δοκιµή) Μετρήσεις λειτουργικών χαρακτηριστικών ανεµογεννητριών (καµπύλη ισχύος, ποιότητα ισχύος, φορτία, στάθµες θορύβου) Βαθµονόµηση ανεµοµέτρων Ανάλυση και σχεδιασµός Α/Γ µέσω αεροελαστικού κώδικα προσοµοίωσης λειτουργίας Α/Γ οριζοντίου άξονα (ΑΛΚΥΟΝΗ) Eκτίµηση τρισδιάστατου πεδίου ροής (αιολικού δυναµικού) σε ανάγλυφη τοπογραφία (micrositing) Μέτρηση αιολικού δυναµικού περιοχής Ανάλυση καυσαερίων σε µονάδες καύσης βιοµάζας και στερεών καυσίµων βιοµάζας Εργαστήριο τηλεπαρακολούθησης ενεργητικών ηλιακών συστηµάτων Ενεργειακές επιθεωρήσεις και καταγραφές επί τόπου (ενεργειακό λεωφορείο) Μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων Yπηρεσίες ενεργειακής τεκµηρίωσης και πληροφόρησης Yπηρεσίες διάδοσης σε θέµατα ΑΠΕ, ΟΧΕ και ΕΕ Πιστοποίηση έργων ΑΠΕ/ΟΧΕ/ΕΕ Εκπόνηση κλαδικών µελετών σκοπιµότητας για τη χρήση τεχνολογιών ΑΠΕ/ΟΧΕ/ΕΕ Αποτύπωση της ενεργειακής κατάστασης και η χάραξη ενεργειακής πολιτικής σε ενεργειοβόρους κλάδους 7. Συµπεράσµατα - Προοπτικές Με βάση τα παραπάνω, θα µπορούσε να ειπωθεί ότι οι δυνατότητες και τα κίνητρα για την αξιοποίηση των ΑΠΕ στην χώρα µας είναι γενικά ικανοποιητικά. Βέβαια, υπάρχουν ακόµα εµπόδια για την πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων που υπάρχουν στην χώρα µας από πλευράς τεχνικού δυναµικού ΑΠΕ, σε µία περίοδο όπου επέρχονται γενικότερες αλλαγές στον ενεργειακό τοµέα. Τα εµπόδια όµως αυτά µπορούν και πρέπει να υπερπηδηθούν, αφού η αξιοποίηση των ΑΠΕ, µεταξύ άλλων, µπορεί να συνεισφέρει σηµαντικά στην βιώσιµη ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. ΚΑΠΕ/Κοτρωνάρου/Οκτώβριος 99 Σελίδα 17