Περιεχόμενα Περιεχόμενα... vii Ευχαριστίες...xiii Πηγές - Συντομογραφίες - Συμβάσεις - Σύμβολα... xv Εισαγωγή..................................................... xvii ΜΕΡΟΣ Α ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ELOQUENTIA POPULARIS ΚΕΦΑΛΑΙΟ I Το ακροατήριο στην ελληνική και τη ρωμαϊκή ρητορική.......... 3 I.1. Το ακροατήριο στην ελληνική ρητορική θεωρία... 4 I.1.1. Η γένεση της συστηματικής ρητορικής... 4 I.1.2. Ο Θουκυδίδης... 6 I.1.3. Ο Πλάτων... 7 I.1.3.1. Μενέξενος... 8 I.1.3.2. Γοργίας... 8 I.1.3.3. Φαῖδρος... 9 I.1.4. Ο Ισοκράτης... 12 I.1.5. Η Ῥητορικὴ πρὸς Ἀλέξανδρον... 13 I.1.6. Ο Αριστοτέλης... 14 I.1.7. Ο Δημοσθένης... 20 I.1.8. Η ελληνιστική ρητορική... 22 I.1.8.1. Ο Θεόφραστος και οι Περιπατητικοί... 22 I.1.8.2. Περὶ ἑρμηνείας... 23 I.1.8.3. Οι Στωικοί... 24 I.1.8.4. Οι Ακαδημεικοί... 25 I.1.8.5. Οι Επικούρειοι... 25 I.1.8.6. Ο Ερμαγόρας... 26 I.1.8.7. Ο ασιανισμός... 27
Η Ρητορική των contiones του Κικέρωνα I.1.9. Συμπεράσματα... 28 I.2. Το ακροατήριο στη ρωμαϊκή ρητορική... 28 I.2.1. Από την Αθήνα στη Ρώμη... 29 I.2.2. Το ρωμαϊκό υπόβαθρο... 30 I.2.2.1. Δικανικοί λόγοι... 30 I.2.2.2. Επιδεικτικοί λόγοι... 30 I.2.2.3. Συμβουλευτικοί λόγοι... 31 I.2.3. Η ελληνική επίδραση... 32 I.2.3.1. Stoici... 34 I.2.3.2. Academici και Peripatetici... 35 I.2.3.3. Epicurei... 35 I.2.4. Αγώνες λόγων στη Ρώμη... 36 I.2.4.1. Συγκλητικός αγώνας λόγων... 36 I.2.4.2. Αγώνας λόγων στην contio... 40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ii Η κικερώνεια οπτική για την ιστορία της ρωμαϊκής συμβουλευτικής ρητορικής....................... 43 II.1. Η Sententia senatoria... 43 II.1.1. Μάρκος Αιμίλιος Σκαύρος... 44 II.1.2. Πόπλιος Κορνήλιος Κέθεγος... 44 II.1.3. Τίτος Μάλλιος Τορκουάτος... 44 II.2. Η ιστορία των contiones... 45 II.2.1. Οι ρήτορες turbulenti... 46 II.2.1.1. Τιβέριος Σεμπρώνιος Γράκχος... 47 II.2.1.2. Γάιος Παπίριος Κάρβων... 52 II.2.1.3. Γάιος Σεμπρώνιος Γράκχος............................ 53 II.2.1.4. Πόπλιος Δέκιος... 57 II.2.1.5. Δημαγωγοί εποχής Μαρίου... 57 II.2.1.5.1. Λεύκιος Αππουλήιος Σατουρνίνος... 58 II.2.1.5.2. Γάιος Σερβίλιος Γλαυκίας... 58 II.2.1.5.3. Γάιος Μέμμιος... 59 II.2.1.5.4. Σέξτος Τίτιος... 62 II.2.1.5.5. Γάιος Μάριος... 62 II.2.1.6. Λεύκιος Μάρκιος Φίλιππος... 71 II.2.1.7. Οι Attici... 72 II.2.2. Οι ρήτορες in praesidiis rei publicae... 74 II.2.2.1. Μάνιος Βαλέριος Μάξιμος... 75 II.2.2.2. Λεύκιος Βαλέριος Ποτίτος... 75 II.2.2.3. Μάρκος Ποπίλλιος Λαίνας... 76 viii
Περιεχομενα II.2.2.4. Γάιος Φλαμίνιος... 76 II.2.2.5. Μάρκος Κορνήλιος Κέθεγος... 76 II.2.2.6. Μάρκος Πόρκιος Κάτων ο Πρεσβύτερος... 76 II.2.2.7. Σέρβιος Σουλπίκιος Γάλβας... 79 II.2.2.8. Λεύκιος Κάσσιος Λογγίνος... 80 II.2.2.9. Γάιος Φάννιος... 81 II.2.2.10. Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων Νασικάς Σεραπίων... 81 II.2.2.11. Μάρκος Λίβιος Δρούσος... 82 II.2.2.12. Γάιος Σουλπίκιος Γάλβας... 83 II.2.2.13. Λεύκιος Οπίμιος... 83 II.2.2.14. Κόιντος Σερβίλιος Καιπίων... 84 II.2.2.15. Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος Νουμιδικός και Μάρκος Ιούνιος Σιλανός... 85 II.2.2.16. Σπόριος Θόριος... 86 II.2.2.17. Γναίος Οκτάβιος... 87 II.2.2.18. Κόιντος Λουκρήτιος Οφέλλας... 87 II.2.2.19. Γάιος Αυρήλιος Κόττας και Πόπλιος Σουλπίκιος Ρούφος... 87 II.2.2.20. Οι αξιωματούχοι του 90 π.χ.... 88 II.2.2.20.1. Γάιος Σκριβώνιος Κουρίων... 88 II.2.2.20.2. Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος Κέλερ... 89 II.2.2.20.3. Κόιντος Βάριος Σεβήρος Υβρίδας... 89 II.2.2.20.4. Γάιος Παπίριος Κάρβων... 89 II.2.2.20.5. Γναίος Πομπώνιος... 90 II.2.2.20.6. Γάιος Ιούλιος Καίσαρ Στράβων... 90 II.2.2.21. Καθαρά πολιτικοί ρήτορες... 93 II.2.2.22. Γναίος Πομπήιος... 95 II.2.2.23. Γάιος Κοσκώνιος Καλιδιανός... 96 II.2.2.24. Κόιντος Άρριος... 96 II.2.2.25. Οι αδελφοί Μέτελλοι... 97 II.2.2.26. Γναίος Κορνήλιος Λέντουλος Μαρκελλίνος... 98 II.2.2.27. Λεύκιος Μάλλιος Τορκουάτος και Γάιος Βαλέριος Τριάριος Ο πολιτικός... 98 II.2.2.28. Πόπλιος Κορνήλιος Λέντουλος Σπινθήρ... 99 II.2.2.29. Λεύκιος Κορνήλιος Λέντουλος... 100 II.2.2.30. Μάρκος Καίλιος Ρούφος... 100 II.2.2.31. Άππιος Κλαύδιος Πούλχερ και Τίτος Ποστούμιος... 101 II.2.2.32. Μάρκος Ιούνιος Βρούτος... 101 ix
Η Ρητορική των contiones του Κικέρωνα ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Η κικερώνεια οπτική για τους ρήτορες Μ. Αντώνιο και Λ. Λ. Κράσσο............................................ 105 III.1. Μάρκος Αντώνιος... 105 III.1.1. Ο Μ. Αντώνιος και η ελληνική παιδεία... 106 III.1.2. Ο ρόλος του ρήτορα στη res publica κατά τον Μ. Αντώνιο... 107 III.1.3. To ακροατήριο... 107 III.1.4. Η επιδεικτική ρητορική...111 III.1.5. Το ρητορικό οπλοστάσιο ενώπιον του λαϊκού ακροατηρίου...111 III.1.6. Ένα παράδειγμα: η υπόθεση του Νωρβανού...113 III.2. Λεύκιος Λικίνιος Κράσσος...115 III.2.1. Ο Κράσσος και η ελληνική παιδεία...116 III.2.2. Ο eloquens για τον Κράσσο...119 III.2.3. Το ακροατήριο... 121 III.2.4. To aptum... 122 III.2.5. Ο Κράσσος ως ρήτορας... 124 III.2.6. Contiones του Κράσσου... 125 III.2.7. Ο Κράσσος και η δημαγωγία... 129 III.3. Συμπέρασμα... 130 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η κικερώνεια ρητορική θεωρία για το ακροατήριο............. 131 IV.1. Τα είδη και η σπουδαιότητα του ακροατηρίου.................... 131 IV.2. H collocatio της sententia senatoria... 133 IV.3. Κατηγορίες ακροατών συμβουλευτικών λόγων... 133 IV.4. Η collocatio στις contiones... 136 IV.4.1. H amplificatio... 137 IV.5. Τα παραδείγματα από την ιστορία... 138 IV.6. Οι όροι eloquentia ή copia και eloquens... 138 IV.6.1. O eloquens και τα μέρη της ρητορικής... 142 IV.6.2. Οι σπουδές του eloquens... 147 IV.6.3. To decorum... 149 IV.6.4. Τα αντικειμενικά στοιχεία της ταυτότητας του eloquens........ 151 IV.6.5. Το πλήθος ως κριτής του eloquens... 153 IV.7. O όρος popularis... 154 IV.7.1. O κατ επίφαση popularis... 157 IV.7.2. Η σχέση των όρων οptimas και popularis... 163 IV.8. H eloquentia popularis... 164 x
Περιεχομενα ΜΕΡΟΣ Β ΟΙ CONTIONES ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ: ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Inventio και dispositio........................................ 169 V.1. De/Pro lege Manilia... 170 V.2. De lege agraria II... 171 V.3. De lege agraria III... 174 V.4. Pro Rabirio perduellionis reo... 175 V.5. In Catilinam II... 178 V.6. In Catilinam III... 180 V.7. Post reditum ad Quirites... 182 V.8. Philippica IV... 184 V.9. Philippica VI... 187 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Η επιλογή των ρητορικών μέσων πειθούς...................... 191 VI.1. Argumenta... 192 VI.1.1. De/Pro lege Manilia... 192 VI.1.2. De lege agraria II... 195 VI.1.3. De lege agraria III... 199 VI.1.4. Pro Rabirio perduellionis reo... 200 VI.1.5. In Catilinam II... 203 VI.1.6. In Catilinam III... 203 VI.1.7. Post Reditum ad Quirites... 204 VI.1.8. Philippica IV... 204 VI.1.9. Philippica VI... 205 VI.2. Mores... 207 VI.2.1. Ο ομιλητής... 207 VI.2.2. Το ακροατήριο... 210 VI.2.3. Οι αντίπαλοι... 213 VI.2.4. Τρίτα πρόσωπα... 216 VI.3. Miseratio... 219 VI.4. Facetiae... 222 xi
Η Ρητορική των contiones του Κικέρωνα ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII Η χρήση εννοιών με βαρύνουσα πολιτική σημασία.............. 225 VII.1. Οι maiores... 225 VII.2. H auctoritas... 229 VII.3. H libertas... 232 VII.4. Η res publica... 235 VII.4.1. Magistratus... 236 VII.4.2. Senatus... 242 VII.4.3. Populus Romanus... 246 VII.4.4. Παθογένειες της res publica... 248 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII O ρήτορας και το ακροατήριό του: ρητορικές στρατηγικές στις contiones......................... 251 VIII.1. Η χρήση της προσφώνησης Quirites... 251 VIII.2. Η πρόταξη του honestum έναντι του utile... 253 VIII.3. Ιnvidia (μίσος), φόβος, largitio... 255 VIII.4. Η επίκληση του θείου... 258 VIII.5. Η αξιοποίηση της ιστορίας και των exempla... 262 VIII.6. Η αξιοποίηση της φιλοσοφίας... 272 Συμπεράσματα... 279 Βιβλιογραφία... 287 Παράρτημα: Κατηγορίες πολιτικών ρητόρων... 305 Summary...311 Index locorum... 315 Index nominum et verborum potiorum... 335 xii
Ευχαριστίες Θ α θέλαμε να ευχαριστήσουμε εκθύμως τα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τις Καθηγήτριες, κ.κ. Ελένη Καραμαλέγκου και Μαρία Βουτσίνου-Κικίλια, και την Επίκουρη Καθηγήτρια, κ. Σοφία Γεωργακοπούλου, για τις πολύτιμες συμβουλές και διορθώσεις τους κατά την επιλογή του θέματος και την εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Πολύτιμες εξάλλου ήταν και οι παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν και από τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής, τον Καθηγητή, κ. Αμφιλόχιο Παπαθωμά, τον Αναπληρωτή Καθηγητή, κ. Ανδρέα Μιχαλόπουλο, την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, κ. Σοφία Παπαϊωάννου, και τον Επίκουρο Καθηγητή, κ. Διονύσιο Μπενέτο. Χωριστά πάντως θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την κ. Ε. Καραμαλέγκου για την άμεση και θερμή ανταπόκρισή της στη δημιουργία των τυπικών και ουσιαστικών εκείνων προϋποθέσεων που ήταν απολύτως απαραίτητες, για να λάβουν σάρκα και οστά τα επιστημονικά μας ενδιαφέροντα. Τέλος, ιδιαίτερη έκφραση ευγνωμοσύνης εκ μέρους μας δικαιωματικά αξίζει να έχει αποδέκτη το πολύτιμο και λαμπρό Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών, με δαπάνες του οποίου πραγματοποιήθηκε μεγάλο μέρος των μεταπτυχιακών μας σπουδών. xiii