Εισαγωγή στη Λατινική Γλώσσα και Γραμματεία (8): Ρητορική Κικέρωνας

Transcript

1 Εισαγωγή στη Λατινική Γλώσσα και Γραμματεία (8): Ρητορική Κικέρωνας Μέρος Πρώτο: Ρητορική Rhetor vs. Orator Ρεπουμπλικανική Εποχή: Oratores Αυτοκρατορική Εποχή: Rhetores - Grammatici Απαρχές-αρχές της respublica Αίτια: Πολιτική Καριέρα Δίκες Iudicia privata (αστικό δίκαιο: περιουσιακές διαφορές, οικογενειακές υποθέσεις, κλπ) Iudicia publica (ποινικό δίκαιο: κακουργήματα όπως ανθρωποκτονίες, και πολιτικά εγκλήματα όπως εκλογικές νοθείες (de ambitu), συνομωσίες (de maiestate), κακή διαχείριση των οικονομικών των επαρχιών (de rebus repetundis), ή βία σε βάρος πολιτικών αντιπάλων ή άλλων ατόμων δημόσια (de vi). Είδη λόγου (genera orationis) Genus iudicale (δικανικό είδος, ενώπιον κάποιου δικαστηρίου), Genus deliberativum (συμβουλευτικό, ενώπιον συνέλευσης ή της senatus), Genus demonstrativum/declamationes (πανηγυρικό είδος, αναφορικά με τον έπαινο ή τον ψόγο ατόμου) Μέρη ενός λόγου ο οποίος ανήκει στο Genus Iudicale Exordium - εισαγωγικά, Narratio έκθεση των γεγονότων Propositio παρουσίαση της θέσης του ρήτορα, της γραμμής επιχειρηματολογίας Argumentatio επιχειρηματολογία Confirmatio - επιχειρήματα υπέρ Refutatio ανασκευή των επιχειρημάτων του αντιπάλου Peroratio κλείσιμο του λόγου με επίκληση προς τους δικαστές. Τεχνικές Ικανότητες ενός Ρήτορα Inventio: συλλογή του υλικού Dispositio: η διάρθρωση του υλικού στην πορεία της επιχειρηματολογίας Elocutio: η χρήση της κατάλληλης γλώσσας, το ύφος Memoria: ο μηχανισμός απομνημόνευσης πληροφορικών και στοιχείων και η ανάκλησή τους στην κατάλληλη στιγμή. Actio: η παρουσίαση του λόγου. Βασικοί Εκπρόσωποι του Είδους 1. πριν από τον Κικέρωνα M. Porcius Cato Maior (? π.χ.) Αποσπ. από περίπου 80 λόγους (acutae, elegantes, facetae, breves) Συστηματοποιεί τη ρητορική ως λογοτ. είδος Sergius Sulpicius Galba (cos. 144 π.χ.) Εισαγωγή της Ελληνικής Ρητορικής τεχνικής 1

2 Συστηματική χρήση ρητορικών σχημάτων (captatio benevolentiae, παρεκβάσεις, συναίσθημα, υψηλούς τόνους, loci communes, κλπ.) M. Lepidus (cos. 137 π.χ.) C. Papirius Carbo (cos. 120 π.χ.) Marcus Antonius Lucius Crassus Quintus Mucius Scaevola Augur (159?-88) 2. Ο Κικέρωνας και η Εποχή του Quintus Hortensius Hortalus (114-50) Auctor Retoricae ad Herennium ca. 90 BC Marcius Tullius Cicero Ρητορικοί λόγοι. Είναι 107, πολιτικοί και δικανικοί (κάποιους τους έγραψε μόνο αλλά ποτέ δεν τους απήγγειλε). Διασώθηκαν 57 ακέραιοι, από 20 λόγους αποσπάσματα ενώ από 30 μόνο οι τίτλοι τους. Ονομαστοί λόγοι είναι ο De Imperio Cn Pompei, οι 2 λόγοι In Verrem, οι 4 λόγοι κατά Κατιλίνα (In Catilinam I-IV), ο Pro Milone, o Pro Caelio, ο Pro Archia Poeta και οι 14 κατά του Αντωνίου (οι οποίοι καλούνται και φιλιππικοί ). Ρητορικές πραγματείες: 7 βιβλία, για την τέχνη της Ρητορικής (Oratorii libri.) 3. Αυτοκρατορική Εποχή Declamationes Lucius Annaeus Seneca Maior (54 π.χ. -39 μ.χ.) Controversiae (74); Suasoriae Marcus Fabius Quintilianus (c. 35- c. 100 μ.χ.) Institutio Oratoriae (10 βιβλία). Θεωρητική κατάρτιση και τεχνικές πρακτικής άσκησης του ρήτορα. (c. 95) Cornelius Tacitus, Dialogus de oratoribus (ca. 98) Dialogus De Oratoribus (δραματική χρονολογία 74 ή 75), γράφτηκε μετά το 98, πιθανότατα μεταξύ 102 και 109 (είναι αφιερωμένη στον Fabius Justus, τον cos. suffectus του 102 και κυβερνήτη της Συρίας το 109 (συνετέθη την εποχή της βασιλείας του Τραϊανού). Θέμα: Γιατί η ποιότητα της ρητορικής στις μέρες του Τάκιτου έχει φθίνει; Μοναδικότητες του έργου: a) κανένας από τους 6 ομιλητές δεν μπορεί να εκληφθεί ως φορέας των ιδεών του Τάκιτου, και b) στο τέλος δεν δίνεται ξεκάθαρη απάντηση, και συνεπώς ο αναγνώστης ενθαρρύνεται να διαμορφώσει ο ίδιος τις δικές του απόψεις πάνω στο θέμα, με βάση τα επιχειρήματα που παρουσιάστηκαν. Gaius Plinius Caecilius Secundus (61-112) Panegyricus Traiani 2

3 Μέρος Δεύτερο: Ο Κικέρωνας Marcus Tullius Cicero ( π.χ.) Ο Κικέρωνας γεννήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 106 π.χ. και δολοφονήθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 43 π.χ. Ο βίος του συνέπεσε ακριβώς με την τελευταία περίοδο της Ρωμαϊκής Ρεπουμπλικανικής Πολιτείας, και ο θάνατός τους συμπίπτει με την οριστική πτώση της. Υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους πρωταγωνιστές της πολιτικής στην κρίσιμη αυτή περίοδο της Ρωμαϊκής ιστορίας. Θεωρείται ο μεγαλύτερος ρήτορας όλων των εποχών στη Ρώμη, αλλά επίσης και ο σημαντικότερος Ρωμαίος φιλόσοφος. Παράλληλα υπήρξε ενεργός πολιτικός αλλά και επιφανής δικηγόρος. Εν γένει θεωρείται μια από τις πιο πολυπράγμονες φυσιογνωμίες στην παγκόσμια ιστορία. Η πολιτική καριέρα του ήταν μοναδική. Στην εποχή του, τα ύψιστα κοινωνικά αξιώματα (δηλαδή αυτά του πραίτωρα και του υπάτου) τα μονοπωλούσαν επί αιώνες, από την ίδρυση του Ρωμαϊκού κράτους, οι γόνοι 50 περίπου πολύ πλούσιων αριστοκρατικών οικογενειών της Ρώμης. Η οικογένεια του Κικέρωνα, ούτε από τη Ρώμη κατάγονταν, ούτε ευγενικής καταγωγής, ούτε πολύ πλούσια ήταν. Ο Κικέρωνας ωστόσο κατόρθωσε να φτάσει μέχρι τα ανώτατα αξιώματα και να προταθεί από τους ίδιους τους αριστοκράτες στο αξίωμα του υπάτου. Ήταν δηλαδή, novus homo ( νέος άνθρωπος ) όρος τεχνικός για τον προσδιορισμό ενός πολιτικού ο οποίος φτάνει στο αξίωμα του υπάτου χωρίς ποτέ στο παρελθόν κανένας από την οικογένειά του να έχει εκλεγεί σε αυτό το αξίωμα. Ο Κικέρωνας το κατάφερε εξαιτίας της μεγάλης δημοτικότητας και επιτυχίας του ως δεινού ρήτορα και ανίκητου δικηγόρου στα δικαστήρια. Έκανε λαμπρές σπουδές στη Ρώμη και την Αθήνα, σπουδάζοντας νομική, ρητορική και φιλοσοφία. Πολύ έξυπνος και φιλόδοξος, αναλάμβανε πάντοτε δίκες δύσκολες αλλά και δίκες πολύκροτες (δολοφονίες υψηλών προσώπων, οικονομικά σκάνδαλα στα οποία ήταν ανακατεμένοι οι σύγχρονοί του πολιτικοί ηγέτες, κλπ). Τέλος, φρόντισε να καλλιεργήσει από νέος ένα μεγάλο δίκτυο φίλων με τους οποίους τον έδεναν πραγματικοί δεσμοί, βασιζόμενοι στην αλληλοεκτίμηση, και όχι στην κοινή πολιτική ιδεολογία: έτσι κατόρθωσε να είναι αγαπητός σε πολιτικούς όλων των παρατάξεων στη Ρώμη. Έτσι επιλέχθηκε ως υποψήφιος κοινής αποδοχής για το αξίωμα του υπάτου το 63 π.χ. για να αντιμετωπίσει έναν από τους μεγαλύτερους εσωτερικούς κινδύνους, τη συνομωσία του Κατιλίνα, έναν αντιδραστικό πυρήνα χρεωκοπημένων αριστοκρατών και ταραχοποιών στοιχείων που με αρχηγό τον ξεπεσμένο αριστοκράτη Κατιλίνα, τον ανθυποψήφιο του Κικέρωνα για το αξίωμα του υπάτου, επαναστάτησαν ενάντια στη Ρώμη, όταν ο Κατιλίνας έχασε τις εκλογές. Ο Κικέρωνας κατέστειλε άμεσα και αποτελεσματικά τη συνομωσία, και για να μην δημιουργηθούν πολιτικά προβλήματα στο μέλλον, εκτέλεσε άμεσα και χωρίς δίκη όλους του συνωμότες που συνέλαβε ζωντανούς (κάτι για το οποίο λίγα χρόνια αργότερα, το 58 π.χ. κατηγορήθηκε και εξορίστηκε για 1,5 χρόνο στην Κύπρο και τη Θεσσαλονίκη). Στα χρόνια που ακολούθησαν (δεκαετία 58-48) αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική. Την ίδια εποχή κυριαρχούν στο πολιτικό προσκήνιο της Ρώμης ο Καίσαρας και ο Πομπήιος. Ο Κικέρωνας χαίροντας τη φιλία και την εκτίμηση και τον δύο προσπαθούσε πάντοτε να τους συμβιβάζει, χωρίς όμως ποτέ να δεσμευτεί να αναλάβει κάποιο επίσημο πολιτικό ή ηγετικό αξίωμα που το πρότειναν άλλοτε ο ένας, άλλοτε ο άλλος. Έμεινε πιστός στην ιδεολογία της ιδανικής Ρωμαϊκής 3

4 Ρεπουμπλικανικής Πολιτείας, η οποία υπαγόρευε ότι η κεφαλή της πολιτείας δεν ήταν ένα πρόσωπο, ένας μεμονωμένος ηγέτης, αλλά ολόκληρο το συμβουλευτικό σώμα της Senatus. Επειδή δεν θέλει να λάβει το μέρος κανενός, ο Κικέρωνας αυτή την εποχή, και ιδιαίτερα τα χρόνια 55 με 51, δεν γράφει κανένα πολιτικό λόγο, ούτε αναλαμβάνει καμιά δίκη με πολιτικές διαστάσεις, αλλά συγγράφει φιλοσοφικές πραγματείες. Όταν εν τέλει ο Καίσαρας και ο Πομπήιος έφτασαν σε σύγκρουση μεταξύ τους και άρχισε ο μεγάλος εμφύλιος πόλεμος, ο Κικέρωνας αποσύρθηκε στα κτήματά του στο Arpinium και πάλι αρνήθηκε να υποστηρίξει κάποιον διότι πίστευε ότι όποιος και να υπερίσχυε θα οδηγούσε τη Ρώμη στην καταστροφή, καθώς το πολίτευμα θα έπαυε να είναι πλέον Ρεπουμπλικανικό, δηλαδή καθοδηγούμενο από την auctoritas της Senatus. Όταν ο Καίσαρας επικράτησε του Πομπήιου, συγχώρησε τον Κικέρωνα, του επέτρεψε να ξαναγυρίσει στη Ρώμη το 47, αλλά τον εξανάγκασε να μην ασχοληθεί με την πολιτική. Το υπόλοιπο της ζωής του μέχρι λίγο πριν το τέλος του το αφιέρωσε πάλι στη μελέτη και τη συγγραφή φιλοσοφίας. Όταν δολοφονήθηκε ο Καίσαρας στις 15 Μαρτίου του 44, ο Κικέρωνας ήταν αυτόπτης μάρτυρας (αν και δεν συμμετείχε στον φόνο). Στο επακόλουθο του φόνου, ο Αντώνιος, ο υπαρχηγός του Καίσαρα, ανέλαβε την εξουσία. Ο Κικέρωνας από την πλευρά του είδε τον θάνατο του Καίσαρα ως ευκαιρία να ξαναπροσπαθήσει να αναβιώσει τη Ρεπουμπλικανική Πολιτεία. Έτσι εκφώνησε στη Senatus μια σειρά από σκληρούς λόγους ενάντια στον Αντώνιο και τις μοναρχικές του προθέσεις. Αυτοί οι λόγοι ονομάζονται Φιλιππικοί (κατά μίμηση των Φιλιππικών λόγων του Δημοσθένη, λόγων σκληρών ενάντια στην πρόθεση των Αθηναίων να συμμαχήσουν με τον Φίλιππο και τη Μακεδονία). Οι λόγοι του και οι κινήσεις εξόργισαν τον Αντώνιο, που όταν επέστρεψε στη Ρώμη διέταξε να σκοτώσουν τον Κικέρωνα. Ο ρήτορας εκτελέστηκε το Δεκέμβριο του 43 π.χ. και οι πηγές μας μάλιστα λένε ότι στη συνέχεια ο Αντώνιος διέταξε να κόψουν το κεφάλι και τα χέρια του Κικέρωνα, και να τα καρφώσουν μπροστά από το βήμα του Ομιλητή (rostra) στον χώρο συνεδριάσεων της Συγκλήτου, ως προειδοποιητικά για άλλους που τυχόν είχαν τις ίδιες αντιλήψεις με τον Κικέρωνα. Έργα του Κικέρωνα: Α) Λόγοι Ρητορικοί λόγοι. Είναι 107, πολιτικοί και δικανικοί (κάποιους τους έγραψε μόνο αλλά ποτέ δεν τους απήγγειλε). Διασώθηκαν 57 ακέραιοι, από 20 λόγους αποσπάσματα ενώ από 30 μόνο οι τίτλοι τους. Χωρίζονται σε δικανικούς (λόγοι που εκφωνήθηκαν στο δικαστήριο υπέρ ή εναντίον κάποιου) και πολιτικούς. Ρητορικές πραγματείες: 7 βιβλία, για την τέχνη της Ρητορικής (Oratorii libri.) B) Φιλοσοφικό και Επιστολικό έργο Φιλοσοφικά συγγράμματα. 13 έργα (De republica, De legibus, Tusculanarum disputationum libri V, De natura deorum, De officiis, κ.ά.). Πλατωνική και Στωική (ηθική) φιλοσοφία (από το 51 π.χ. και εξής) Επιστολές. Στις επιστολές του αναφέρεται στην πολιτική και κοινωνική ζωή του ρωμαϊκού κράτους επί των ημερών του καθώς και στην προσωπική του ζωή και δράση. 4 συλλογές, α) Ad familiares (προς τους οικείους του), β) Ad Atticum (προς τον Αττικό), γ) Ad Quintum Fratrem (προς τον αδελφό του Κόιντο), δ) Ad Μ. Brutum. Οι πιο σημαντικοί από τους λόγους του Κικέρωνα είναι: 4

5 (80 π.χ.) Pro Roscio Amerino ( Υπέρ του Roscius από την Ameria ). Ο νεαρός Roscius κατηγορείται για πατροκτονία από τον Chrysogonus, στενό φίλο του Σύλλα. Η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Ο Chrysogonus ήταν αυτός που έβαλε να δολοφονήσουν τον πατέρα του Roscius και στη συνέχεια διακήρυξε ότι ο νεκρός ήταν εχθρός της πατρίδας, ώστε να τεθεί η τεράστια περιουσία του Roscius του πρεσβύτερου σε πλειστηριασμό και να την πάρει ο Chrysogonus για πολύ λίγα χρήματα, καθώς κανείς δεν τολμούσε να ανταγωνιστεί μαζί του από φόβο για τον Σύλλα. Ο νεαρός Roscius ο οποίος ζητά την περιουσία του πίσω βρίσκεται ξαφνικά αντιμέτωπος και με την κατηγορία της πατροκτονίας. Ο Κικέρωνας που αναλαμβάνει την υπεράσπισή του κατορθώνει να τον αθωώσει και του δώσει την περιουσία του πίσω, χωρίς ταυτόχρονα προσβάλει τον Σύλλα, καθώς η βασική αρχή της επιχειρηματολογίας του υποστήριζε πως ο Chrysogonus ενήργησε αν αγνοία του Σύλλα. Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη επιτυχία του Κικέρωνα στο δικαστήριο και τον έκανε πασίγνωστο στη Ρώμη. (70 π.χ.) In Verrem ( Ενάντια στον Verres : δύο λόγοι ενάντια στον Verres τον πρώην κυβερνήτη της Σικελίας, ο οποίος κυριολεκτικά λεηλάτησε το νησί και οικειοποιήθηκε τεράστιες ποσότητες αρχαιοτήτων, ενώ υπέβαλε βαρύτατη φορολογία για να πλουτίσει ο ίδιος. Ο Κικέρωνας κέρδισε και ο Verres εξορίστηκε και αναγκάστηκε να πληρώσει αποζημίωση. (66 π.χ.) Pro Lege Manilia ή De Imperii Gnaei Pompei ( Υπέρ του Νόμου του Μανιλίου για να αναλάβει ο Πομπήιος την απόλυτη αρχηγία του στρατού ). Πειρατές λυμαίνονται τη Μεσόγειο, και ο ύπατος Μανίλιος προτείνει έναν νόμο να δώσουν τη δικαιοδοσία στον Πομπήιο να αναλάβει επικεφαλής του Ρωμαϊκού στόλου και στρατού μέχρι να εξουδετερώσει τους πειρατές. Ο Κικέρωνας υποστηρίζει την πρόταση με ενθουσιασμό. (63 π.χ.) In Catilinam I-IV ( Ενάντια στον Κατιλίνα ). Τέσσερις λόγοι που εκφώνησε μέσα σε διαδοχικές μέρες ο Κικέρωνας ενάντια στον Κατιλίνα, στους οποίου ξεσκεπάζει τη συνομωσία του τελευταίου, και προτρέπει τους Ρωμαίους να ψηφίσουν να κηρυχθεί ο Κατιλίνας εχθρός της πατρίδας. (62 π.χ.) Pro Archia Poeta ( Υπέρ του ποιητή Αρχία ) Ο Αρχίας, έλληνας ποιητής και καθηγητής μόνιμος κάτοικος της Ρώμης είχε την ατυχία να καούν τα χαρτιά του τα οποία πιστοποιούσαν την νόμιμη μετανάστευσή του στην Ιταλία, σε μια φωτιά του δημόσιου κτηρίου φύλαξης των ταυτοτήτων των μεταναστών. Κάποιοι εχθροί του τον κατηγορούν ως παράνομα διαμένοντα στη Ρώμη, και ως επικίνδυνο, διότι διδάσκει ανατρεπτικές ιδέες. Ο Κικέρωνας, ο οποίος θαυμάζει τον Αρχία, αναλαμβάνει την υπεράσπισή του και μαζί εκφωνεί έναν καταπληκτικό λόγο για την καταλυτική και κυριαρχική επίδραση της Ελληνικής λογοτεχνίας και του Ελληνικού πολιτισμού στη Ρώμη. (56 π.χ.) Pro Caelio ( Υπέρ του Μάρκου Καίλιου ) Ο Μάρκος Καίλιος, φιλόδοξος νεαρός πολιτικός και γιος στενού φίλου του Κικέρωνα, δικάστηκε το 56 π.χ. κατηγορούμενος για απόπειρα κατάλυσης του πολιτεύματος. Οι κατηγορίες που του απευθύνθηκαν είχαν τη ρίζα τους στην υποτιθέμενη ανάμιξη του Καίλιου στις απόπειρες του έκπτωτου Φαραώ Πτολεμαίου 12 ου Αυλητή να ανακτήσει το στέμμα του. Ο Πτολεμαίος μετά την πτώση του, το 59 π.χ., η οποία επήλθε διότι επεχείρησε μέσω επαχθούς φορολογίας να συγκεντρώσει χρήματα για να εξαγοράσει τη φιλία και συμμαχία του Πομπήιου και του Καίσαρα, κατέφυγε στη Ρώμη και προσπάθησε να πείσει τους Ρωμαίους να υποστηρίξουν ένοπλα την επιστροφή του στην Αίγυπτο. Όταν οι Αλεξανδρινοί πληροφορήθηκαν τις ενέργειές του, απέστειλαν το 57 στη Ρώμη μια αντιπροσωπεία από 100 επιφανείς πολίτες της Αλεξάνδρειας για να μεταπείσει τη Σύγκλητο. Ο Πτολεμαίος 5

6 προσπάθησε με βία να ανακόψει την πορεία τους: αρχικά τους έστησε ενέδρα στη Νάπολι, το λιμάνι της άφιξής τους στην Ιταλική χερσόνησο, και στη συνέχεια μίσθωσε μπράβους οι οποίοι τους επιτέθηκαν εκ νέου, μόλις οι Αλεξανδρινοί πρέσβεις αποβιβάστηκαν στο Πουτέολι. Ο Δίωνας, ο αρχηγός της αποστολής, κατόρθωσε να διαφύγει και να φτάσει με ασφάλεια στη Ρώμη. Εκεί κατέφυγε στο σπίτι του συγκλητικού Lucius Lucceius. Οι δούλοι του Lucceius δωροδοκήθηκαν να δολοφονήσουν τον Δίωνα, αλλά η διαπλοκή ανακαλύφθηκε εγκαίρως, και ο Δίωνας μετακόμισε στο σπίτι του Titus Coponius, ο οποίος ήταν φίλος τους από προηγούμενη συνάντησή τους στην Αλεξάνδρεια. Ωστόσο, δολοφονήθηκε αργότερα στα τέλη του 57 B.C. ή στις αρχές του 56 B.C. Οι δύο κύριες κατηγορίες ενάντια στον Καίλιο (de Dione και de veneno in Clodiam parato) αφορούν στην απόπειρα δολοφονίας του Δίωνα και στην απόπειρα δηλητηρίασης της Κλώδιας. Η κατηγορούσα αρχή ισχυρίστηκε ότι ο Καίλιος προφασιζόμενος ψεύτικη δικαιολογία δανείστηκε χρυσάφι από την ερωμένη του την Κλωδια για να δωροδοκήσει τους δούλους του Λ. Λουκήιου ώστε οι τελευταίοι να δολοφονήσουν τον Δίωνα, και πώς όταν η Κλωδία ανακάλυψε την αλήθεια, ο Καίλιος αποπειράθηκε να την δηλητηριάσει για να μην αποκαλύψει την δωροδοκία. Οι υπόλοιπες κατηγορίες φαίνεται να ήταν ήσσονος σημασίας. Η μία κατηγορία (de seditionibus Neapolitanis)αναφέρεται σε υποτιθέμενη συμμετοχή του Καίλιου στις φασαρίες στη Νάπολη με αφορμή την άφιξη των Αλεξανδρινών πρέσβεων, και η δεύτερη (de Alexandrinorum pulsatione Puteolana) αναφέρεται στην υποτιθέμενη παρουσία του Καίλιου μεταξύ των δραστών της επίθεσης ενάντια στους ίδιους Αλεξανδρινούς πρέσβεις στο Puteoli. Ωστόσο, η πραγματική αιτία της κατηγορίας δεν είχε καμία σχέση με τον Πτολεμαίο και την υπόθεσή του, αλλά αφορούσε προσωπική έχθρα: ειδικότερα, στο 56 π.χ. ο Καίλιος είχε κατηγορήσει τον Lucius Calpurnius Bestia. Τώρα ο γιος του Bestia, ο Lucius Atratinus, κατηγόρησε με τη σειρά του τον Καίλιο για συνομωσία ενάντια στην πολιτεία στην προσπάθειά του να προστατέψει τον πατέρα του. Ο Κικέρωνας κερδίζει πανηγυρικά τη δίκη. (52 π.χ.) Pro Milone ( Υπέρ του Τίτου Αννίου Μίλωνα ). Ο Κικέρωνας αναλαμβάνει την υπεράσπιση του Μίλωνα, ο οποίος κατηγορείται ότι οργάνωσε την δολοφονία του πολιτικού Πόπλιου Κλωδίου. Σημειωτέον, ο Κλώδιος ήταν και προσωπικός εχθρός του Κικέρωνα, διότι ήταν εκείνος ο οποίος ξεσήκωσε τους Ρωμαίους να εξορίσουν τον Κικέρωνα από την Ιταλία διότι ο τελευταίος εκτέλεσε χωρίς να περάσει από δίκη τον Κατιλίνα και τους συνωμότες του. Ο Κικέρωνας έχασε τη δίκη (στο μεταξύ μάλιστα σκοτώθηκε και ο Μίλωνας σε κάποια μυστηριώδη νυχτερινή σύγκρουση), και ο λόγος που δημοσίευσε στη συνέχεια και τον οποίο διαθέτουμε είναι βελτιωμένη εκδοχή του αρχικού. (44 π.χ.) Philippicae, Φιλιππικοί (14 λόγοι ενάντια στον Μάρκο Αντώνιο). Οι πύρινοι λόγοι τους οποίους εκφώνησε ο Κικέρωνας στη Σύγκλητο ενάντια στον Αντώνιο, τον οποίο καταδικάζει ως επικίνδυνο για την πατρίδα, και ζητά από τους Ρωμαίους να κινηθούν εναντίον του. Β) Ρητορικές Πραγματείες Οι ρητορικές πραγματείες του Κικέρωνα είναι: (84 π.χ.) de Inventione (Αναφορικά με τη σύνθεση και διάρθρωση των επιχειρημάτων) (55 π.χ.) de Oratore (Αναφορικά με τον Ρήτορα) 6

7 (54 π.χ.) de Partitionibus Oratoriae (Για τις διαιρέσεις της Ρητορικής) (52 π.χ.) de Optimo Genere Oratorum (Περί καλύτερου τύπου Ρητόρων ) (46 π.χ.) Brutus (46 π.χ.) Orator ad M. Brutum (Ο Ρήτωρ, αφιερωμένο στον Μ. Βρούτο ) (44 π.χ.) Topica (Θέματα Επιχειρημάτων) Βασικές Ρητορικές Πραγματείες 1. De Oratore ( Περί Ρητορικής ) Μακροσκελής πραγματεία για τον τύπο του ιδανικού ρήτορα. Κατά τον Κικέρωνα, η ρητορική είναι ανώτερη τόσο από το νόμο όσο και από τη φιλοσοφία, ενώ ο ιδανικός ρήτορας έχει κατακτήσει τόσο τη νομική όσο και τη φιλοσοφική γνώση, ενώ διακρίνεται και από εξαιρετική ευγλωττία. Παράλληλα είναι ενάρετος άνθρωπος και ζει πάντοτε με βάση το νόμο και τη λογική, ενώ συμμετέχει ενεργά και επιδιώκει ηγετικό ρόλο στην πολιτική και στη συγγραφή και θέσπιση ορθών νόμων. 2. Brutus Στο έργο αυτό καταγράφεται η ιστορία της Ρητορικής στην Ελλάδα και τη Ρώμη. Μνημονεύονται τα ονόματα εκατοντάδων ρητόρων και αναφέρονται τα βασικά χαρακτηριστικά του καθενός, οι αδυναμίες αλλά και τα θετικά στοιχεία τους. Στη συνέχεια γίνεται μια θεωρητική συζήτηση περί ρητορικής, και ειδικότερα όσον αφορά την εκπαιδευτική πορεία που θα πρέπει να ακολουθήσει ο επίδοξος ρήτορας (σπουδές φιλοσοφίας, ιστορίας και νομικής), ενώ επαναδιατυπώνεται η υποχρέωση του ικανού ρήτορα να αναλάβει ηγετικό ρόλο στην άσκηση της πολιτικής. 3. Orator ( Ο Ρήτορας ) Περιγράφεται ο ιδανικός ρήτορας, και έμμεσα βεβαίως ο Κικέρωνας περιγράφει τον εαυτό του και παινεύει το δικό του ρητορικό ύφος (ο Κικέρωνας ομολογουμένως δεν διακρίνονταν και ιδιαίτερα για τη μετριοφροσύνη του). Τονίζεται ότι ο τέλειος ρήτορας πρέπει και να μπορεί να αποδεικνύει πάντοτε στο κοινό αυτά που ισχυρίζεται, και να ευχαριστεί το κοινό, αλλά και να ελέγχει τις αντιδράσεις και τα συναισθήματά τους. 7

8 Το τμήμα για το Φιλοσοφικό έργο του Κικέρωνα να μελετηθεί μαζί με τις σημειώσεις του μαθήματος για τη Φιλοσοφία (Μάθημα 8) Γ) Φιλοσοφικό Έργο Ο Κικέρωνας δεν υπήρξε πρωτότυπος φιλόσοφος, με την έννοια ότι δεν διατύπωσε κάποια πρωτοποριακή φιλοσοφική θεωρία, αλλά υπήρξε ο πιο εμβριθής γνώστης της Ελληνικής φιλοσοφίας, την οποία επεξεργάστηκε και μετέφερε στα Λατινικά πολιτικά και πολιτιστικά συμφραζόμενα. Πίστευε ότι η γνώση της φιλοσοφίας δεν έχει αξία καθεαυτή αλλά ως γνώμονας για την διαμόρφωση της σωστή πολιτικής σκέψης, άσκησης και συγγραφής των νόμων, και της ορθής πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας. Επίσης συνόψισε στα Λατινικά τα δόγματα και τις θεωρίες των βασικών Ελληνικών φιλοσοφικών Σχολών, δηλαδή των Ακαδημαϊκών, των Στωικών και των Επικουρίων. Η Ακαδημαϊκή Φιλοσοφία των Σκεπτικών, είχε ως βάση της το επιχείρημα και τον αναλυτικό λογισμό και την αντεπιχειρηματολογία: επεδίωκε να αναλύσει όλα τα δυνατά επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα κάθε θέσης. Η Στωική φιλοσοφία πρέσβευε ότι η βάση των πάντων είναι η αρετή, ότι υλικά αγαθά όπως τα χρήματα και η υγεία δεν έχουν καμιά αξία παρά μόνο όταν χρησιμοποιούνται για την καλλιέργεια της αρετής. Κατά τους στωικούς το μεγαλύτερο αγαθό που δίνουν οι θεοί στους ανθρώπους είναι η λογική, και στόχος των ανθρώπων είναι να πορεύονται αποκλειστικά με βάση τη λογική, και να έχουν αποκλειστικό σκοπό της ζωής τους την καλλιέργειά της. Η Στωική φιλοσοφία επίσης υπαγόρευε ότι όλοι οι πολίτες έχουν υποχρέωση να ασχολούνται ενεργά με την πολιτική διότι έτσι θα συμβάλουν στη δομή μιας κοινωνίας και πολιτείας που πορεύεται με γνώμονα τη λογική και την αρετή. Η Επικούρεια φιλοσοφία τέλος πρέσβευε ότι ο απώτατος στόχος στη ζωή του ανθρώπου είναι η αποφυγή του πόνου και η κατάκτηση της απόλυτης ηρεμίας και ευτυχίας (ἀταραξία). Για να αποφύγει κάποιος τον πόνο καλό θα ήταν να απέχει από επιθυμίες για πλούτο, δόξα και δύναμη, διότι αυτά κατατρώγουν την ψυχή και τον νου του ανθρώπου. Οι βασικές φιλοσοφικές πραγματείες του Κικέρωνα είναι: 1. De Republica ( Περί του Πολιτεύματος της Ρωμαϊκής Πολιτείας ). Αποσπασματικά σωζώμενη πραγματεία, η οποία μεταφέρει στα Ρωμαϊκά συμφραζόμενα τις θεωρίες που αναπτύσσονται στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Περιγράφει το ιδανικό πολίτευμα, και ταυτόχρονα επιχειρεί να αποδείξει ότι οι διάφοροι Ρωμαϊκοί θεσμοί και νόμοι έχουν φιλοσοφικό υπόβαθρο και ότι το Ρωμαϊκό Πολίτευμα της λεγόμενης Δημοκρατίας είναι το ιδανικό, και το ανώτερο από όλα τα πολιτεύματα διότι συνδυάζει τα με τον ιδανικό τρόπο και τηρώντας τις ιδανικές ισορροπίες τα καλύτερα στοιχεία της μοναρχίας, της αριστοκρατίας και της λαϊκής κυριαρχίας. Στην ίδια πραγματεία ο Κικέρωνας περιγράφει τη σημασία της καλλιέργειας της αρετής ως θεμέλιο της κοινωνίας, τον ρόλο του πολιτικού ηγέτη, και τη σημασία των νόμων της φύσης. 2. De Legibus ( Περί των Νόμων ) Πραγματεία ημιτελής. Εδώ Κικέρωνας περιγράφει αναλυτικά τους νόμους στους οποίους θα πρέπει να στηρίζεται η ιδανική Πολιτεία την οποία περιέγραψε στην πραγματεία του De Republica. Η φιλοσοφία μας διδάσκει ότι από τη φύση τους οι άνθρωποι είναι όντα προικισμένα με λογική, ότι η λογική μας δίνει τη δυνατότητα να ανακαλύπτουμε τις αρχές της δικαιοσύνης, και ότι η δικαιοσύνη μας προσφέρει τους νόμους. Συνεπώς κάθε ισχυρός νόμος έχει τις ρίζες του στη φύση. 8

9 3. Tusculaneae Disputationes ( Τουσκουλανές Διατριβές ) Πολιτικά και φιλοσοφικά δοκίμια που έγραψε ο Κικέρωνας το χρονικό διάστημα που έμεινε μακριά από την πολιτική και διέμενε στο εξοχικό του στην πόλη Tusculum. Η πρώτη διατριβή παρουσιάζει τη θέση ότι ο θάνατος είναι κακό. Στη συνέχεια αυτή η θέση αναιρείται με επιχειρήματα. Η δεύτερη διατριβή αναπτύσσει και αναιρεί το επιχείρημα ότι ο πόνος είναι κακό. Η τρίτη διατριβή υποστηρίζει ότι ο σοφός άνθρωπος δεν πρόκειται να υποφέρει ποτέ από ανησυχίες, αγωνίες και φόβο. Στην τέταρτη διατριβή ο Κικέρωνας αποδεικνύει ότι ο σοφός άνθρωπος δεν κατέχεται ποτέ ούτε από υπερβολική χαρά, ενθουσιασμό και επιθυμίες. Και στην πέμπτη και τελευταία διατριβή ο Κικέρωνας επιχειρηματολογεί ότι η αρετή, την οποία ανακαλύπτει κάποιος μόνο στη φιλοσοφία, επαρκεί για να φέρει σε κάποιον την ευτυχία. 4. De Natura Deorum ( Περί της Φύσεως των Θεών ) Εδώ ο Κικέρωνας πραγματεύεται το ζήτημα της θρησκείας και της θρησκευτικής λατρείας γενικότερα. Περιγράφει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά δεκάδων διαφορετικών θρησκειών και λατρευτικών τυπικών. Δίδει ιδιαίτερη έμφαση στις απόψεις των Επικουρείων για τη θρησκεία (σύμφωνα με τις οποίες, οι θεοί υπάρχουν μεν, αλλά αδιαφορούν εντελώς για τους ανθρώπους), τις οποίες στη συνέχεια αναιρεί, και μετά περιγράφει τις θρησκευτικές απόψεις των Στωικών (οι οποίοι πρεσβεύουν ότι οι θεοί κυβερνούν τον κόσμο, αγαπούν τους ανθρώπους, και μετά το θάνατό τους ανταμοίβουν τους καλούς και τιμωρούν τους κακούς), τις οποίες επίσης αναιρεί. Στο τέλος ο ίδιος δεν παίρνει θέση υπέρ ούτε των μεν ούτε των δε, αλλά αφήνει τον αναγνώστη να κρίνει και να αποφασίσει μόνος του. 5. De Fato ( Περί του Πεπρωμένου ) Αποσπασματική πραγματεία, όπου αναπτύσσεται η θεωρία εάν οι άνθρωποι έχουν όντως ελευθερία θέλησης, ή αντίθετα εξαναγκάζονται να κάνουν ό,τι κάνουν από μια αλυσίδα αιτιών και συγκυριών. Ο Κικέρωνας εδώ απορρίπτει την ιδέα ότι το πεπρωμένο και οι συγκυρίες προαποφασίζουν τις πράξεις των ανθρώπων, και αντεπιχειρηματολογεί υπέρ της ελεύθερης βούλησης. 6. De Senectute ( Περί της Ηλικίας των Γηρατειών ) Στην πραγματεία αυτή μαθαίνουμε ότι τα γηρατειά δεν επηρεάζουν όλους το ίδιο, αλλά στην πραγματικότητα ο καθένας τα αντιμετωπίζει ανάλογα με τον χαρακτήρα του. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι ενάρετου χαρακτήρα συνεχίζουν να απολαμβάνουν τη ζωή, απλά με τρόπο διαφορετικό από αυτό με τον οποίο την απολάμβαναν στα νιάτα τους. Αντίθετα, οι άνθρωποι κακού χαρακτήρα αισθάνονται ότι πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο. Τίποτε δεν είναι πιο φυσικό από το να γεράσει και να πεθάνει κάποιος, συνεπώς όλοι μας πρέπει να εκλογικεύσουμε το ενδεχόμενο του θανάτου και να τον αντιμετωπίσουμε με ηρεμία. Εάν κάποιος έχει ζήσει μια καλή ζωή, έχει πολλές ευχάριστες αναμνήσεις να απολαμβάνει, ενώ ταυτόχρονα έχει αποκτήσει κύρος και αναγνώριση, αλλά και υψηλή πνευματική καλλιέργεια. 7. De Amicitia ( Περί Φιλίας ) Στο έργο αυτό, τέλος, περιγράφεται η φύση της πραγματικής, αληθινής φιλίας, η οποία είναι δυνατή μόνο μεταξύ ενάρετων ανθρώπων. Η φιλία αυτή βασίζεται στην αρετή, κι ενώ προσφέρει και υλικές ωφέλειες, ούτε στοχεύει σε αυτές, ούτε τις αναζητά. Όλοι οι άνθρωποι και μαζί και οι θεοί αποτελούν αλληλοσυσχετιζόμενα 9

10 μέλη μιας ευρύτερης κοινότητας η οποία βασίζεται στην κοινή λογική, την αλληλοβοήθεια και την κοινοκτημοσύνη. Στην πραγματικότητα, όμως, αναγνωρίζει ο Κικέρωνας, είναι δύσκολο να διατηρήσει κάποιος μια ιδανική φιλία, εξαιτίας των πολιτικών καταστάσεων και των διαφόρων αντιξοοτήτων της ζωής. 10