ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΦΙΧΘΕΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1964 ΚΑΙ ΕΞΗΣ. ΒΑΘΜΟΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΦΙΧΘΕΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1964 ΚΑΙ ΕΞΗΣ. ΒΑΘΜΟΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1 Δρ. Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης Επιστημονικός Συνεργάτης στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου. Περίληψη Η παρούσα εισήγηση αναφέρεται στα προβλήματα, που αντιμετώπισαν οι απελαθέντες Κωνσταντινουπολίτες, όταν ήλθαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1964-1968. Επιπλέον, εξετάζεται ο βαθμός ένταξής τους στην ελλαδική κοινωνία σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση της εθνοτοπικής τους ταυτότητας βάσει της διεξαχθείσας ποιοτικής έρευνας. α. Οι Κωνσταντινουπολίτες στην Ελλάδα από το 1955 έως τα τέλη της δεκαετίας του 60. Τα Σεπτεμβριανά του 1955 είχαν δημιουργήσει κρίση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Κατά την περίοδο 1955-59 μέχρι και το 1962 -λόγω του Κυπριακού- απελάθηκαν 50 άτομα. Κατά το έτος 1963 οι Τούρκοι έκλεισαν όλα, σχεδόν, τα ελληνικά καταστήματα στην Κωνσταντινούπολη. Η χαριστική βολή κατά των Κωνσταντινουπολιτών δόθηκε το 1964 με πρόσχημα την επιδείνωση του Κυπριακού. Τότε οι Τούρκοι απήλασαν όλους τους οικογενειάρχες Έλληνες υπηκόους και τους ακολούθησαν τα μέλη των οικογενειών τους, συνολικά 36.000 άνθρωποι. Η κυβέρνηση της Άγκυρας κατήγγειλε τη σύμβαση περί Εγκαταστάσεως του 1930 και προέβη σε ανακοίνωση των ονομάτων των πρώτων Ελλήνων, που θα έπρεπε να εγκαταλείψουν την Πόλη εντός 24 ωρών. Μέχρι τις 11.7.64 είχαν απελαθεί 133 Έλληνες. Ανά δεκαήμερο δημοσίευε καταλόγους 150-500 ατόμων προς απέλαση. Έως τις 16 Σεπτεμβρίου 1964, που έπαυσε η ισχύς της Ελληνοτουρκικής Σύμβασης του 1930, οι απελάσεις είχαν υπερβεί τις 1500. (30 χρόνια από τις Απελάσεις. 1964-1994, επιμέλεια: Πηνελόπη Τσουκάτου, σελ. 43-47. Ορχάν Τουρκέρ, «Οι απελάσεις των Ελλήνων υπηκόων από την Τουρκία, 40 χρόνια πριν», στην εφημερίδα Ο Πολίτης, αρ. φύλλου 449, Σεπτέμβριος 2004, σελ. 19-20. Αναδημοσίευση από το περιοδικό Tarih ve Toplum (Ιστορία και κοινωνία): μετάφραση Στ. Ροΐδη). Τον Απρίλιο του 1964, όταν άρχισαν οι διώξεις, κατέφθαναν οι απελαθέντες αεροπορικώς ή με λεωφορεία που κατέληγαν στην Πλατεία Βάθης. Ο αείμνηστος Καθηγητής Νεοκλής Σαρρής, σε συνέντευξή του στον γράφοντα στις 3 Μαΐου 2000, αναφέρει: «Έρχονταν στην Πλατεία Βάθης, όπως ήταν, στα καφενεία. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν έρημοι, μερικοί μάλιστα αυτοκτονούσαν». Αυτοί οι 30.000 διωχθέντες συμπαρέσυραν και αρκετές χιλιάδες οικείων και συγγενών. Πολλοί μετανάστευσαν στις Η.Π.Α., στον Καναδά, στην Αυστραλία, ή κι αλλού στην Ευρώπη. Επί διάστημα δύο ετών εισέπρατταν 40 δρχ. ημερησίως, άλλοι 1000 δρχ. μηνιαίως και 3.000 δρχ. εφ` άπαξ (1,5 μισθός) από την κυβέρνηση του Γεωργίου 1 Eισήγηση στην ημερίδα «Η ψυχο-κοινωνική ενσωμάτωση των Κωνσταντινουπολιτών στην ελλαδική κοινωνία». Διοργανωτής: Εταιρεία Μελέτης της καθ ημάς Ανατολής (ETMEΛΑΝ) στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών (25 Ιανουαρίου 2014). 1

Παπανδρέου. Οι απελάσεις κράτησαν μέχρι το 1968 και σημειώθηκαν 60 αυτοκτονίες. Το 1974 με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο είχαν απομείνει μόλις 8.000 ομογενείς στην Πόλη, ενώ το 1988 4.000. (30 χρόνια από τις απελάσεις, ό.π., σελ. 53. Κωνσταντινουπολίτικα Θέματα, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1988, τεύχος Ι, εκδόσεις Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών, Αθήνα). Από το 1964 κι` εξής, οι περισσότεροι Κωνσταντινουπολίτες εγκαθίστανται στο Παλαιό Φάληρο, στα Πατήσια, στην Καλλιθέα και στις περιοχές Ζωγράφου και Παγκρατίου, ενώ λιγότεροι στα βόρεια προάστια. Ο πληθυσμός τους στην Αθήνα δεν είναι εξακριβωμένος. Οι Δήμοι Αθηναίων και Καλλιθέας, Αλίμου και Παλαιού Φαλήρου, Ν. Φιλαδέλφειας και Ν. Χαλκηδόνας ή των βορείων προαστίων δεν διαθέτουν ακριβή πληθυσμιακά στοιχεία για τους Κωνσταντινουπολίτες δημότες τους. Κατά την άποψη του προέδρου της «Ένωσης Κωνσταντινουπολιτών», του Αλέξανδρου Μαζαράκη, το 2007, είναι σήμερα περί τους 110.000. Για τον αείμνηστο καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Νεοκλή Σαρρή είναι περίπου 100.000, εφ` όσον γεννήθηκαν και έζησαν στην Πόλη, προτού έλθουν εδώ. Ο γράφων είχε συνάντηση με τον τότε Δήμαρχο Νέας Σμύρνης Γεώργιο Κουτελάκη στις 17.4.2000, που ανέφερε ότι ο δήμος του δεν διαθέτει στοιχεία για τους Κωνσταντινουπολίτες δημότες του. Ο Αλέξης Αλεξανδρής επισημαίνει ότι «σήμερα περίπου 90.000 Κωνσταντινουπολίτες, Ίμβριοι και Τενέδιοι έχουν βρει καταφύγιο στην Ελλάδα, ενώ άλλοι 30.000 ομογενείς πρόσφυγες έχουν καταφύγει στην Αμερική, τον Καναδά, την Αυστραλία και τη Δυτική Ευρώπη. (Αλεξανδρής Αλέξης, «Η ελληνορθόδοξη μειονότητα στην Τουρκία», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ, Εκδοτική Αθηνών, 2000, σελ. 516). β. Προβλήματα που αντιμετώπισαν βάσει βιβλιογραφικής έρευνας. Οι εδώ ελθόντες Κωνσταντινουπολίτες μετά το 1964 αντιμετώπισαν αρχικά πλήθος προβλημάτων, τα οποία παρατίθενται ενδεικτικά, όπως τα βίωσαν και έχουν, ήδη, καταγραφεί. Στο βιβλίο 30 χρόνια από τις Απελάσεις 1964-1994, ό.π., καθίστανται γνωστές οι πρώτες δυσχέρειες: ο Κ.Χ., ό.π., σελ. 59 αναφέρει: «Είχαμε βεβαίως και απώλειες τους πρώτους μήνες, τα πρώτα χρόνια ( ) Ήταν φυσικό, άνθρωποι κάποιας ηλικίας τότε, που δούλεψαν όλη τους τη ζωή, να μην αντέξουν το τρομερό πλήγμα ( ) Είχαμε αρκετούς θανάτους ανάμεσα στους ανθρώπους αυτής της κατηγορίας. Είχαμε απελαθέντες που, όταν έφτασαν στο αεροδρόμιο, δεν είχαν χρήματα και δεν ήξεραν πού θα κοιμηθούν την πρώτη νύχτα. Και πρέπει να θυμόμαστε ότι την εποχή των απελάσεων η ανεργία στην πατρίδα βρισκότανε στα ύψη και η μετανάστευση του πληθυσμού προς την Ευρώπη, Αυστραλία, Καναδά, Η.Π.Α. ήταν σε μεγάλη έξαρση. Ο Αθηνόδωρος Π. Τσουκάτος επισημαίνει: «Μετά την άφιξή μου στην Αθήνα, χωρίς την γυναίκα και τα παιδιά μου που ήταν ακόμη στην Πόλη, έζησα φιλοξενούμενος του αδελφού μου Ανδρέα στη Νέα Σμύρνη για τρεις μήνες. Στο τέλος των τριών μηνών μου παρουσιάσθηκε μια θέση εργασίας ως λογιστού στην εταιρεία του Όθωνα Λέφα Τετενέ» (30 χρόνια από τις Απελάσεις 1964-1994, ό.π., σελ. 63). Ο Παναγιώτης Ανδρέα Τσουκάτος είπε: «Ήρθαμε εδώ, και μας έδωσαν 100$ (3.000 δρχ.) και 40δρχ την ημέρα, 4 δρχ. για την γυναίκα και 4 δρχ. για το παιδί, σύνολο δηλαδή 48 δρχ. τον μήνα για 8 ή 9 μήνες, δεν θυμάμαι ακριβώς. Το επίδομα αυτό το παίρναμε ύστερα από μήνες. Δηλαδή το ποσόν το πήραμε σε δυο ή τρεις δόσεις. Η αρχή της ζωής μας στην Ελλάδα ήταν δύσκολη, αλλά με την βοήθεια του Θεού τα καταφέραμε» (ό.π., σελ. 65). Οικονομικά δεν υπήρξε στήριξη. Μετά από «πολλούς κόπους» χορηγήθηκε άδεια ασκήσεως επαγγέλματος στην Ελλάδα σε αρτοποιούς, αυτοκινητιστές ή πρατηριούχους υγρών καυσίμων (Οι απελάσεις του 1964, Γιάννης Ν. Δρίνης, «Εισαγωγή», μαρτυρία 1 η, εκδ. Τσουκάτου, 2004, σελ. 53). Υπήρχε και μια μορφή προκατάληψης έναντι των Ελλαδιτών, «μια φοβία είναι η αλήθεια ότι οι Έλληνες είναι πολύ έξυπνοι και θα χάσετε λεφτά και μην κάνετε επιχειρήσεις με τους Έλληνες( )» (ό.π., μαρτυρία 3 η, σελ. 82). 2

Όμως δεν υπήρχαν μόνο δυσκολίες στα θέματα εξεύρεσης στέγης και εργασίας στην Ελλάδα της δεκαετίας του 60, που μαστιζόταν από την ανεργία και την αύξηση του μεταναστευτικού ρεύματος στις Η.Π.Α, στη Γερμανία, στην Αυστραλία κλπ. Κυριαρχούσε λόγω άγνοιας και προκατάληψη έναντι των απελαθέντων. «Τότε τους Κωνσταντινουπολίτες και μέχρι σήμερα τους αντιμετώπισαν σαν Τούρκους, χθες ακόμη ήμουν στο λεωφορείο ( ) από την ομιλία μου το πιάνει ο άλλος, «δεν μου λες είσαι Πολιτάκι;». Γιατί, δηλ., δεν είμαι εγώ Έλληνας, επειδή γεννήθηκα στην Κωνσταντινούπολη; ( )» (μαρτυρία 6 η, ό.π., σελ. 125). Στη σελ. 54, ό.π., τονίζεται: «για θέματα όπως το Πατριαρχείο ( ) υπάρχει άγνοια μεγάλη! Δεν ξέρει, όταν σου λέει ότι ο Πατριάρχης είναι Τούρκος ( )». Στη σελ.109, ό.π., όταν ο πατέρας μετέβη στο σχολείο για την εγγραφή του γιου του, ο δάσκαλος ρώτησε αν ήταν βαπτισμένο το παιδί «( ) Ερχόμαστε από την Κωνσταντινούπολη και δεν είναι βαπτισμένο το παιδί;» «Ήρθαν τότε (οι Κωνσταντινουπολίτες) στη μάνα Ελλάδα που από τον τόπο τους φαινόταν αλλιώς ( ) Κι` αυτοί που ήταν αφέντες στην Πόλη, πούλησαν για ένα κομμάτι ψωμί το βίος τους κι έκαναν εδώ απ` την αρχή τις πιο βαριές δουλειές ( ). Ερχόμενοι εδώ, οι Ελλαδίτες μας υποδέχθηκαν σαν Τούρκους. Σε βαθμό που αποφασίσαμε να κρύβουμε την καταγωγή μας! Ο κόσμος τότε δεν είχε λεφτά κι` εμείς γρήγορα ξαναπροκόψαμε ( )» (Αδέσμευτος Τύπος της Κυριακής, 2 Νοεμβρίου 2003, σελ.14-15). «Οι Τούρκοι μας διώξανε σαν Έλληνες. Οι Έλληνες μας υποδέχθηκαν σαν Τούρκους.» (Τα Νέα, 29-30 Νοεμβρίου 2003, σελ. 88). Βασικό πρόβλημα των εδώ Κωνσταντινουπολιτών, που διαπίστωσε και ο γράφων με την άρνηση κάποιων να του παραχωρήσουν συνέντευξη ή εξασφαλίζοντάς τη με την ανωνυμία τους, υπήρξε ο φόβος που τους διακατείχε και ας μην διέμεναν, πλέον, στην Κωνσταντινούπολη. Αναφέρεται χαρακτηριστικά: «( ) Μετά από προσπάθεια της αγαπημένης φίλης Φραγκώς Καράογλαν συναντήσαμε στο Παλαιό Φάληρο την κ. Χαρούλα Μπ., που είχε απελαθεί μαζί με την οικογένειά της το 1964. Είχε επισκεφτεί την Πόλη μετά από δεκαοκτώ χρόνια, το 1982, και είχε αποφασίσει να μην ξαναπάει. Μετά από τη συνέντευξη, μας έθεσε τον όρο να μην γράψουμε το όνομά της. Δεν είχαμε καταλάβει το γιατί. Η ίδια ήταν στην Αθήνα. Στην Πόλη δεν είχε μείνει κανένας δικός της. Εντούτοις, έχοντας το φόβο μέσα της μας είπε ότι δεν ήθελε να έχει μπλεξίματα( )» (Χούλια Ντεμίρ-Ριντβάν Ακάρ, Οι τελευταίοι εξόριστοι της Κωνσταντινούπολης, Μετάφραση από τα τουρκικά : Γιάννης Τοπτσόγλου, εκδ. Τσουκάτου, 2004, σελ. 10. Υπάρχει συνέντευξη με τον καθηγητή Νεοκλή Σαρρή στις σελ. 182-186). Κάποιοι αντιμετώπισαν το πρόβλημα της υπηκοότητας: «οι μεν Έλληνες υπήκοοι όταν ήρθαν εδώ έτυχαν και κάποιας συμπαραστάσεως, έστω και υποτυπώδους από την ελληνική πολιτεία. Οι Τούρκοι υπήκοοι καμία ( ) τους διώχνανε κιόλας, για να γυρίσουν πίσω Δεν τους δίνουν άδεια παραμονής και άδεια εργασίας Αυτό κράτησε μέχρι το 1972( )» (Οι Απελάσεις του 1964, ό.π., μαρτυρία 4 η, ό.π., σελ. 94). «Τι απέγιναν οι ομογενείς που απελάθηκαν από την Τουρκία; Πώς τακτοποιήθηκαν και πού ζουν; Οι περισσότεροι «όπως όπως». Να έξαφνα ο εικονιζόμενος που πωλεί λαχεία στην οδό Σταδίου. Με μια επιγραφή επικαλείται τη βοήθεια των συμπατριωτών του. Προσωρινή εργασία ώσπου να βρη κάτι καλύτερο» (ό.π., λεζάντα φωτογραφίας, 24-6-1965, σελ. 99). Όμως με την επαγγελματική εμπειρία, την εργατικότητα, την αλληλοϋποστήριξη και την υπομονή κατόρθωσαν οι απελαθέντες και εξαναγκασθέντες να ορθοποδήσουν. «Η αυτοαποκατάστασή μας κάτω από αυτές τις συνθήκες πρέπει να θεωρείται μεγάλη επιτυχία» (Κ.Χ., 30 χρόνια από τις Απελάσεις 1964-1994, ό.π., σελ. 59). Την αποδοχή των Κωνσταντινουπολιτών εκ μέρους του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου στην εποχή μας επισημαίνει ο αείμνηστος καθηγητής Νεοκλής Σαρρής (Συνέντευξη στις 3 Μαΐου 2000): «( ) Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου Νίκος Βερνίκος λέει ότι η γιαγιά του είναι Κωνσταντινουπολίτισσα, μα ο ίδιος από τη Σίφνο. Αυτό ως νοσταλγία 3

λειτουργεί καταλυτικά. Τώρα με την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία, οι Κωνσταντινουπολίτες είναι αποδεκτοί. Υπάρχει και το γενικότερο αντιρατσιστικό κλίμα. Σήμερα ο άλλος διακηρύττει ότι είναι Κωνσταντινουπολίτης κι εγώ λέω ότι είμαι και ενισχύω την περηφάνεια τους. Είμαι μονίμως εγκατεστημένος στην Αθήνα, εδώ και πολλά χρόνια. Έτσι είμαι πολύ περισσότερο Αθηναίος. Παρά ταύτα επιμένω, γι` αυτό ακριβώς τον λόγο. Έχουμε εγκατασταθεί στο Παλαιό Φάληρο από το 1930. Πρέπει, ακόμη, να τονίσω και τούτο. Η Κύπρος υπάρχει. Οι εδώ Κύπριοι έχουν ως «ομάδα αναφοράς» τους και την Κύπρο, ενώ οι ταλαίπωροι (Κωνσταντινουπολίτες) δεν έχουν πια πατρίδα. Είναι πολύ πιο τραγική η περίπτωσή τους από εκείνη της Σμύρνης, που χάθηκε. Η Πόλη είναι εκεί, υπάρχει, οι μνήμες της επίσης. Είναι ένα συνεχές μαρτύριο. Άλλο είναι να πεθαίνεις και διαφορετικό να βρίσκεσαι κλινήρης σε αφασική κατάσταση. Στη μια περίπτωση λέγεις ότι πέθανε ο άλλος (προφανώς η Σμύρνη), ενώ στη δική μας περίπτωση ζει ως φυτό. Καθίσταται, λοιπόν, προφανές ότι τις περισσότερες δυσχέρειες ένταξης 2 αντιμετώπισαν κυρίως: (α) όσοι εκ των αφιχθέντων το 1964 κι` εξής ήταν ηλικιωμένοι, μη έχοντας τη δυνατότητα για επαγγελματική αποκατάσταση και τη δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων με τους γηγενείς, (β) oι νεότεροι αντεπεξήλθαν στις οικονομικές αντιξοότητες με την εργατικότητα και τον ζήλο τους, τη μόρφωση και τη γνώση ξένων γλωσσών, (γ) αρχικά, τουλάχιστον, υπήρξαν προβλήματα τόπου κατοικίας ή υπηκοότητας, (δ) φοβία και ανασφάλεια διακατείχαν αρκετούς, παρότι ζούσαν στην Αθήνα ως αποτέλεσμα των ταλαιπωριών που υπέστησαν στην Κωνσταντινούπολη, (ε) παρουσιάστηκαν προβλήματα προσαρμογής με τη χρήση της Τουρκικής ή λόγω της άγνοιας από μερίδα Ελλαδιτών της ιστορίας και της ιδιαίτερης παράδοσης των Κωνσταντινουπολιτών. γ. Διεξαγωγή και αποτελέσματα της ποιοτικής έρευνας. Η έρευνα διεξήχθη κατά το διάστημα από τις 3 Σεπτεμβρίου 2001 4 Ιουνίου 2002 στο πλαίσιο της εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής του γράφοντος. Οι 160 συνεντεύξεις 2 Δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το περιεχόμενο της έννοιας της «ένταξης». Ενδεικτικά αναφέρονται οι απόψεις δύο ερευνητών. Κατά το Θανάση Βακαλιό η διαδικασία αυτή σχετίζεται με τις υποκειμενικές και αντικειμενικές προϋποθέσεις και τις μορφές κοινωνικοποίησης του ατόμου. Εξαρτάται από το βαθμό που η κοινωνία καθιστά ίση ή όχι τη συμμετοχή π.χ. των Ποντίων στα κεφαλαιώδους σημασίας κοινωνικά αγαθά, όπως είναι η επαγγελματική αποκατάσταση, η κατοικία, το εισόδημα, η μόρφωση και η συμμετοχή στα πολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα της Ελλάδος. Όταν απουσιάζει το στοιχείο της πολιτιστικής / πολιτικής ταύτισης με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, τότε αυτή δεν είναι ουσιαστική. Παρατηρείται μάλιστα στις σύγχρονες κοινωνίες και δεν αφορά μόνο τις μειονότητες, αλλά και τους γηγενείς. Όπου διαπιστώνεται η ανωτέρω κατάσταση, της τυπικής ταύτισης, συνήθως υπάρχει η «ενσωμάτωση». Έτσι η οργανική ένταξη π.χ. των νεοπροσφύγων στην ελλαδική κοινωνία δεν καταργεί «τη σχετική πολιτισμική αυτονομία του προσώπου και της κοινότητας των Ελληνοποντίων», σε αντίθεση με την «αφομοίωση». Σε κοινωνιολογικές έρευνες για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας μιας προσφυγικής ή μεταναστευτικής ομάδας στο υποδεχόμενο κράτος, εντοπίζονται δύο διαφορετικές θέσεις: (α) η γραμμική (assimilation model), σύμφωνα με την οποία η αφομοίωση είναι αναπόφευκτη και συντελείται συνήθως σε διάστημα τριών γενεών και (β) η μη γραμμική (re-segmentation model), όπου αναζητείται εκ νέου, η εθνική ταυτότητα από τις γενιές τρίτη και τέταρτη. Έτσι, για παράδειγμα, Ιταλοί, Έλληνες, Πολωνοί, Ιρλανδοί κ.α. μετανάστες στις Η.Π.Α., επιδιώκουν γάμους με ομοεθνείς επί σειρά δεκαετιών (Θανάσης Βακαλιός, επιμέλεια, Παλιννόστηση και ένταξη, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1999, σελ. 20-22). Ο Αντώνιος Κόντης χρησιμοποιεί τον όρο «ενσωμάτωση», επισημαίνοντας ότι «επηρεάζει και επηρεάζεται από το σύνολο της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής ζωής Ελλήνων και μεταναστών». Η πολιτική ενσωμάτωση επιτυγχάνεται με τη συμμετοχή συλλογική ή ατομική σε θεσμούς και η δυνατότητα μέσω αυτών να επηρεάζονται αποφάσεις που αφορούν, ιδίως, τα συμφέροντα των μεταναστών, όπως είναι η σύσταση συλλόγων ή η συμμετοχή σε δημοτικές και περιφερειακές εκλογές Η ενσωμάτωση, μάλιστα, αποτελεί προϋπόθεση για την αφομοίωση (Αντώνης Κόντης, «Οικονομική ενσωμάτωση μεταναστών στη χώρα υποδοχής», στο Νομικές και κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα, 2001, σελ.187, 198-199). 4

Βάθους εξασφαλίσθηκαν, κυρίως, με τηλεφωνική προσυνεννόηση (66,88%) και κατά τύχη (33,12%). Ήταν στη συντριπτική τους πλειονότητα μαγνητοφωνημένες (93,12%) και στο μεγαλύτερο τους ποσοστό έλαβαν χώρο σε Συλλόγους Κωνσταντινουπολιτών (60,62%), στους χώρους εργασίας (26,88%) και κατ οίκον (12,50%). Οι ερωτήσεις της Συνέντευξης Βάθους παρατίθενται στη σελ. 97 της Επιτομής της Διδακτορικής Διατριβής του γράφοντος με τίτλο: Η ένταξη στην ελλαδική κοινωνία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης 1955-2000, έκδοση Νέος Κύκλος Κωνσταντινουπολιτών - Καστρίτσειο Μουσείο Πολιτισμού Κωνσταντινούπολης και Μικράς Ασίας, 2007. Μετά την ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων Βάθους στο πλαίσιο της ποιοτικής έρευνας, ακολούθησε η εφαρμογή της μεθόδου της Αναλυτικής Επαγωγής, όπως την περιέγραψε ο F. Znaniecki. Στόχος είναι η διαρκής τροποποίηση ή απόρριψη μιας υπόθεσης, όταν δεν συμφωνούν με αυτήν, έστω και ολιγάριθμες περιπτώσεις (Νότα Κυριαζή, Η κοινωνιολογική έρευνα, Ελληνικές Επιστημονικές Εκδόσεις, σελ. 267 270, 1998. Άννα Λυδάκη, Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, Καστανιώτης, 2001, σελ. 222 232). Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι η ένταξη στις διάφορες πτυχές της δεν είναι πλήρης, αν λάβουμε υπ όψιν: (α) τον τόπο κατοικίας και (β) το επάγγελμα, (γ) τη χρήση της Τουρκικής και (δ) την επικοινωνία / προσαρμογή, (ε) το επίπεδο γραφειοκρατικών διαδικασιών και (στ) την εν πολλοίς αποδοχή του γεγονότος ότι η Ελλάδα είναι κράτος δικαίου με σεβασμό των δικαιωμάτων του Πολίτη και του Ανθρώπου, (ζ) την πολιτική ένταξη που είναι μερική, αφού οι Κωνσταντινουπολίτες, πολιτικοποιημένοι και μη, είναι ψηφοφόροι με ελάχιστη ενεργό συμμετοχή στα κομματικά δρώμενα, (η) την μικρή αποδοχή εκ μέρους των Κωνσταντινουπολιτών της ακολουθούμενης εξωτερικής πολιτικής έναντι της Τουρκίας και (θ) τις συναναστροφές με μη Κωνσταντινουπολίτες. Υπάρχει και ένα δεύτερο επίπεδο, της συναισθηματικής σχέσης με την Κωνσταντινούπολη βάσει των ακολούθων πτυχών: (α) του δεσμού με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που είναι εντονότερος σε όσους έζησαν στη Βασιλεύουσα για κάποιο χρονικό διάστημα και (β) του βαθμού σύνδεσης με την Κωνσταντινούπολη, ο οποίος είναι πολύ μεγαλύτερος στους Κωνσταντινουπολίτες, που έχουν βιώματα από εκεί. Για τους ελθόντες εδώ η γενέτειρα ως επί το πλείστον αποτελεί νοσταλγία και ιδιαίτερο τρόπο ζωής και παιδείας. Η υπερηφάνεια και η νοσταλγία για την Βασιλεύουσα είναι συνάρτηση του εκεί χρόνου διαβίωσής τους. Έτσι, για την πρώτη γενιά των Κωνσταντινουπολιτών του 1964, παρά τις τραυματικές εμπειρίες, η Κωνσταντινούπολη παραμένει, όπως την άφησε, ενώ ένα σημαντικό μέρος των νέων, οι οποίοι γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Ελλάδα, η Κωνσταντινούπολη μπορεί να αποτελεί απλώς τον ιδιαίτερο τόπο καταγωγής του ενός ή και των δυο γονέων ή παππούδων του. Κατά τον Γιάννη Δρίνη η Κωνσταντινούπολη ως «μνημοτοπίο» «αναφέρεται στην αναπαράσταση ενός βιωμένου κατά το παρελθόν τόπου, η μνήμη του οποίου, εγγεγραμμένη, πλέον σε ένα πολιτιστικό ιδεολογικό πλαίσιο, φορτίζεται με μηνύματα». (Οι απελάσεις του 1964, Γιάννης Ν. Δρίνης, Εισαγωγή, ό.π., σελ. 25). Η Κωνσταντινούπολη μετατρέπεται, πλέον, σε έναν τόπο μνήμης. Η συλλογική ταυτότητα των Κωνσταντινουπολιτών διαμορφώνεται από τις προ των απελάσεων οικογενειακές και προσωπικές αναμνήσεις. Οι γραπτές αφηγήσεις των εφημερίδων συντελούν στη δόμηση της μνήμης. Η προσωπική μνήμη δεν είναι καθόλου ατομική και συνδέεται με τη συλλογική. Οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις στην Κωνσταντινούπολη δεν αποτελούν έκφραση των εμπειριών των αισθήσεων, αλλά αναπαραστάσεις της μνήμης και του φαντασιακού (ό.π., σελ. 13,16, 23-25, 29, 32-34). Υπάρχει (γ) σύνδεση με τους κωνσταντινουπολίτικους Συλλόγους, που είναι ελάχιστη σε ότι αφορά τους νέους ηλικίας 20 30 ετών. (δ) Η ενδεχόμενη κάθοδος σε πολιτικές εκλογές νέων 20 30 χρόνων ως υποψηφίων συνοδεύεται από την προβολή της ελλαδικής, κυρίως, ιδιότητάς τους. (ε) Η χρήση της Τουρκικής μερικώς ή ολικώς, ειδικά στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο από τους παλαιούς Κωνσταντινουπολίτες και (στ) η συχνότητα 5

επισκέψεων στην Κωνσταντινούπολη καθιστούν αντιληπτό ότι οι παλαιότεροι Κωνσταντινουπολίτες συνδέονται πολύ περισσότερο με αυτήν συγκριτικά με τους νέους 20 30 ετών. Τα έξι (06) αυτά στοιχεία συνθέτουν την εθνοτοπική τους ταυτότητα. Πρόκειται για «την ταυτότητα της κοινωνικής ομάδας, μέλους ευρύτερου έθνους, που μεταναστεύει μαζικά από τον τόπο καταγωγής της, χωρίς δυνατότητα μαζικής επιστροφής σε αυτόν. Δεν είναι εθνική ή εθνοτική, γιατί η ομάδα αποτελεί τμήμα ευρύτερου έθνους και δεν είναι απλά τοπική, γιατί έχει χαθεί ο γεωγραφικός χώρος αναφοράς». (Μαρία Βεργέτη, Από τον Πόντο στην Ελλάδα, Α/φοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ. 57). Προς άρση οποιωνδήποτε παρερμηνειών πρέπει να επισημανθεί στο επίπεδο (α) της Ένταξης ότι η συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες υπό την μορφή του απλού ψηφοφόρου και η μη ανεπιφύλακτη αποδοχή της ακολουθούμενης εξωτερικής μας πολιτικής έναντι των Τούρκων ή η μικρή αμφισβήτηση της Ελλάδος ως κράτους δικαίου δεν αποτελούν μόνον στάσεις των Κωνσταντινουπολιτών, αλλά και τμήματος της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας. Επιπλέον, (β) ο βαθμός της συναισθηματικής πρόσδεσης με την Ελλαδική Εκκλησία δεν αφορά μόνο τους Κωνσταντινουπολίτες, αλλά και τους υπόλοιπους Έλληνες. Εφαρμόζοντας την Αναλυτική Επαγωγή παρατηρούμε ότι οι Κωνσταντινουπολίτες δεν είναι πλήρως αλλά εν πολλοίς εντεταγμένοι. Έτσι μπορεί να τροποποιηθεί η βασική υπόθεση ότι οι Κωνσταντινουπολίτες έχουν πλήρως ενταχθεί στην ελλαδική κοινωνία. Η υπόθεση I ισχύει, ως έχει: Οι Κωνσταντινουπολίτες, ερχόμενοι εδώ, κατοίκησαν σε ορισμένες περιοχές της Αθήνας (π.χ. Παλαιό Φάληρο). Η υπόθεση II, ότι οι Κωνσταντινουπολίτες άσκησαν, κυρίως, ιδιωτικά επαγγέλματα στην Ελλάδα, επιβεβαιώνεται. Η III, ότι οι Κωνσταντινουπολίτες είναι γλωσσομαθείς, επίσης ισχύει. Η IV υπόθεση ότι οι Κωνσταντινουπολίτες συναναστρέφονται μόνο με συμπατριώτες τους τροποποιείται ως εξής: Συναναστρέφονται, κυρίως, με Κωνσταντινουπολίτες και οι νέοι 20 30 ετών κυρίως με Ελλαδίτες. Η υπόθεση V, Οι Κωνσταντινουπολίτες συνδέονται ουσιαστικά και συναισθηματικά με το Οικουμενικό Πατριαρχείο τροποποιείται ως ακολούθως: Οι εδώ αφιχθέντες Κωνσταντινουπολίτες συνδέονται ουσιαστικά και κυρίως συναισθηματικά με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η υπόθεση VI ότι συνδέονται ταυτόχρονα οι Κωνσταντινουπολίτες με την Ελλαδική Εκκλησία δεν ευσταθεί, αφού η σύνδεση ουσιαστική και συναισθηματική είναι μικρή. Η υπόθεση VII ότι θεωρούν την Ελλάδα οι Κωνσταντινουπολίτες κράτος σεβόμενο τον πολίτη και τα ανθρώπινα δικαιώματα εν αντιθέσει με την Τουρκία ισχύει. Η υπόθεση VIII ότι οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης θεωρούν πως η πολιτική της «Ελληνοτουρκικής προσέγγισης» εξυπηρετεί και τα συμφέροντα τους δεν φαίνεται να ευσταθεί, αφού μόνο το 01,58% αναφέρθηκε στα θετικά αποτελέσματα της. Η υπόθεση IX ότι οι Κωνσταντινουπολίτες έχουν ανεπτυγμένη την εθνοτοπική τους ταυτότητα επιβεβαιώνεται εν μέρει, καθώς οι νέοι 20-30 ετών είναι λιγότερο συνδεδεμένοι με την Κωνσταντινούπολη στερούμενοι βιωμάτων από αυτήν. Η υπόθεση X ότι οι νέοι μετέχουν στις δραστηριότητες των κωνσταντινουπολίπτικων Συλλόγων, δεν ισχύει, καθώς η συμμετοχή τους είναι ελάχιστη. Η υπόθεση XI ότι ο πολιτικός ρόλος των εδώ Κωνσταντινουπολιτών είναι ανύπαρκτος ευσταθεί. Όπως οι Κωνσταντινουπολίτες μέχρι το 1922 ή οι ελθόντες στην Ελλάδα ως το 1955, έτσι και οι αφιχθέντες από το 1964 και εξής δεν ασχολήθηκαν με την ενεργό πολιτική, γιατί δεν κατόρθωσαν να διεισδύσουν στους μηχανισμούς του πελατειακού συστήματος. Η πολιτική τους συμμετοχή (και ένταξη) δεν υπερβαίνει την ανάμειξη ορισμένων στα δρώμενα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. 6

Εν συνεχεία εφαρμόστηκε η θεωρία του «Επιπολιτισμού» (Acculturation) του J. Berry 3. Βάσει του θεωρητικού αυτού μοντέλου των Δημ. Γεώργα και Α. Παπαστυλιανού, Επιπολιτισμός Ποντίων και Βορειοηπειρωτών στην Ελλάδα. Ψυχολογικές διεργασίες προσαρμογής, Γενική Γραμματεία Αποδήμου Ελληνισμού, Αθήνα 1993, σελ. 19-22 δύνανται να εξαχθούν τα εξής συμπεράσματα: (α) οι Κωνσταντινουπολίτες που έζησαν για κάποιο χρονικό διάστημα στην Κωνσταντινούπολη και φέρουν βιώματα απ αυτήν κινούνται κατά το μάλλον ή ήττον στο πλαίσιο της Εναρμόνισης (Integration), βάσει της οποίας η ομάδα ή το άτομο διατηρούν την εθνική τους ταυτότητα (στην περίπτωση των Κωνσταντινουπολιτών την εθνοτοπική ταυτότητα) και συνεργάζονται με την ευρύτερη κοινωνία. (β) Οι νεότεροι Κωνσταντινουπολίτες, που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν εδώ, τείνουν προς την τακτική της Αφομοίωσης (Assimilation), καθώς ένα μικρό ποσοστό νέων συνδέεται με την Κωνσταντινούπολη συναισθηματικά μέσω της οικογενειακής διαπαιδαγώγησης και όχι των βιωμάτων. Για να διατηρηθεί η εθνοτοπική ταυτότητα των Κωνσταντινουπολιτών στις επερχόμενες γενεές σημαντικός πρέπει να είναι ο ρόλος της οικογενειακής αγωγής, σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Νεοκλή Σαρρή (Συνέντευξη στις 21 12 2001). δ. Συμπεράσματα Με την εφαρμογή, λοιπόν, της Αναλυτικής Επαγωγής επιβεβαιώθηκαν, μεταβλήθηκαν ή και απορρίφθηκαν κάποιες από τις ένδεκα (11) υποθέσεις. Επιπλέον, τροποποιήθηκε η βασική υπόθεση, αφού οι Κωνσταντινουπολίτες δεν είναι πλήρως, αλλά εν πολλοίς εντεταγμένοι. Με την εφαρμογή της θεωρίας του «Επιπολιτισμού» του J. Berry καθίσταται προφανές ότι οι Κωνσταντινουπολίτες κινούνται μεταξύ των τακτικών της Αφομοίωσης και Εναρμόνισης Ενδεικτική πρόσθετη Βιβλιογραφία Αποστολίδης Νίκος, Αναμνήσεις από την Κωνσταντινούπολη, Εισαγωγή: Νεοκλής Σαρρής, Τροχαλία, 1996, σελ. 232-238 (για τα Σεπτεμβριανά) και 238-243 (για τις Απελάσεις των ετών 1964-1965). Βοσπορίτης Κ. (ψευδώνυμο του καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Νεοκλή Σαρρή). Για τις απελάσεις χρησιμοποιεί και το ψευδώνυμο «Ωρίων» σε άλλη χρονική περίοδο. Ενδεικτικά παρατίθενται αποσπάσματα από την εβδομαδιαία εφημερίδα Ελεύθερος του Δημήτρη Πουρνάρα περιόδου Ιουλίου - Οκτωβρίου 1964, Αθήνα, στην Επιτομή της Διδακτορικής Διατριβής, Νέος Κύκλος Κωνσταντινουπολιτών - Καστρίτσειο Μουσείο Πολιτισμού Κωνσταντινούπολης και Μικράς Ασίας, 2007, σελ.50-52. Δάμτσας Νικόλαος, «Η αγωνία της Κωνσταντινουπόλεως», εκδ. εφημ. Ο Πολίτης, 1982, σελ.136. Ιακωβίδης Χρ. Ιωάννης, Επιτομή της Διδακτορικής Διατριβής, Η ένταξη στην ελλαδική κοινωνία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης 1955-2000, έκδοση Νέος Κύκλος Κωνσταντινουπολιτών - 3 Πρόκειται για την ψυχολογική προσαρμογή του μετανάστη (στην προκειμένη περίπτωση του ομογενούς) ως συνέπεια της αποδοχής εκ μέρους του των οικονομικών και οικολογικών συνθηκών του κράτους υποδοχής και περιλαμβάνει τέσσερις πιθανές τακτικές: α. της Εναρμόνισης ή Ενσωμάτωσης (Ιntegration), β. της Αφομοίωσης (Αssimilation), το γνωστό Melting pot στις ΗΠΑ, γ. του Διαχωρισμού (Separation )και δ. της Περιθωριοποίησης (Marginalization). 7

Καστρίτσειο Μουσείο Πολιτισμού Κωνσταντινούπολης και Μικράς Ασίας, 2007, σελ. 53-55, 72-73, 95-98. _, Μνήμες Κωνσταντινούπολης, Αιγύπτου, Μικράς Ασίας και Πόντου. Η εγκατάσταση στην Ελλάδα (κυρίως β ήμισυ 20 ού αιώνα). Πρόλογος: ομότιμος Καθηγητής Νεοκλής Σαρρής, εκδόσεις Τσουκάτου, 2010, σελ.13-52. _, Κωνσταντινουπολίτες, Αιγυπτιώτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι στην Ελλάδα, Πρόλογος: Καθηγητής Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2011. Για την έννοια της ένταξης βλ. σελ. 275-284. Το βιβλίο επανεκδόθηκε το 2013 από το Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη. Καλούμενος Δ., Η Σταύρωσις του Χριστιανισμο: Η ιστορική αλήθεια των γεγονότων της 6/7 Σεπτεμβρίου 1955 εις την Κωνσταντινούπολιν, 1978. Καρακογιουνλού Γιλμάζ, Φθινοπωρινός πόνος, μετάφραση Λιάνας Μυστακίδου, εκδόσεις Τσουκάτου. Κωνσταντινίδου Κλουκίνα Αγλαΐα, Όπου λοιπόν.. μια φορά κι έναν καιρό στην Πόλη (1949 1958), εκδ. Ίκαρος, 2004. Παπαδόπουλος Στ., Αναμνήσεις από την Πόλη, Σωματείον Ελλήνων υπηκόων απελαθέντων εκ Τουρκίας, 1978. Παπαφλωράτος Σ. Ιωάννης, «Ο Ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου», στην Ιστορια εικονογραφημενη, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, τεύχη 541 & 542, Ιούλιος & Αύγουστος 2013, σελ. 74-90 και 70-85. Πενήντα χρόνια από τα Σεπτεμβριανά. Κωνσταντινούπολη, πριν, τότε, μετά, συλλογικό έργο, επιμέλεια: Ειρήνη Σαρίογλου, Καίτη Σαρίογλου, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), 2006. Προσωπικές μαρτυρίες των Ελλήνων της Πόλης, Σεπτεμβριανά 1955: Η «νύχτα των κρυστάλλων» του Ελληνισμού της Πόλης, Β έκδοση, εκδόσεις Τσουκάτου, 1999. Σαρρής Νεοκλής, Εξωτερική πολιτική και πολιτικές εξελίξεις στην Α Τουρκική Δημοκρατία, Γόρδιος, 1992. Τα Τουρκικά εγκλήματα της Κωνσταντινουπόλεως την 6 ην και 7 ην Σεπτεμβρίου 1955, Εταιρεία Θρακικών Μελετών, Αθήνα. Ομιλία στο πλαίσιο της ημερίδας που διοργάνωσε η Εταιρεία Μελέτης της καθ ημάς Ανατολής (ΕΤΜΕΛΑΝ), θέμα: Ψυχο-κοινωνική ενσωμάτωση των Κωνσταντινουπολιτών στην ελλαδική κοινωνία και πραγματοποιήθηκε το Σάββατο, 25 Ιανουαρίου 2014, στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών 8