Περίληψη : Δύο περίοδοι ιστόρησης εντοπίζονται στο άνω δυτικό παρεκκλήσιo της μονής του Αγίου Σάββα στην Τραπεζούντα. Το δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης, που χρονολογείται στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα, αποτοιχίστηκε κατά το μεγαλύτερο τμήμα του ώστε να αποκαλυφθεί το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών, που ανήκει στην Υστεροβυζαντινή περίοδο και είναι ανώτερης ποιότητας. Χρονολόγηση α' στρώμα τοιχογράφησης: 13ος αι. - 14ος αι. β' στρώμα: 16ος αι. - 17ος αι. Γεωγραφικός εντοπισμός Τραπεζούντα, όρος Μίνθριον 1. Ζωγραφικός διάκοσμος Το συγκρότημα των τριών λαξευτών στο βράχο παρεκκλησίων του Αγίου Σάββα στη βόρεια πλαγιά του όρους Μίνθριον αποτελεί, χάρη στις αποσπασματικά σωζόμενες τοιχογραφίες, ένα από τα λίγα παραδείγματα μνημειακής ζωγραφικής της Υστεροβυζαντινής περιόδου από τη Μικρά Ασία. Η πρόσβαση στα παρεκκλήσια αυτά έχει καταστεί αδύνατη και επομένως και η μελέτη των τοιχογραφιών. Ωστόσο, η καταγραφή και οι περιγραφές του διακόσμου από τους G. Millet και D. Talbot Rice καθώς και η μελέτη του M. Restle μάς επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε ως ένα βαθμό την εικόνα αυτών των εικονογραφικών προγραμμάτων, που αποτελούν σημαντική πηγή γνώσης για την παλαιολόγεια ζωγραφική στην περιοχή. 1 Στο άνω δυτικό παρεκκλήσιο έχουν διαπιστωθεί δύο περίοδοι ιστόρησης. Τα δύο επάλληλα στρώματα ζωγραφικής κοσμούσαν την οροφή και τους τοίχους του παρεκκλησίου, εκτός από το βόρειο τοίχο που είχε επισκευασθεί σε νεότερους χρόνους αλλά μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα είχε πλέον καταστραφεί τελείως. Το δεύτερο και μεταγενέστερο στρώμα τοιχογράφησης, εξαιτίας της κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει λόγω βανδαλισμών και της κατά τόπους πτώσης του κονιάματος, 2 αποτοιχίστηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του από τον D. Talbot Rice ώστε να αποκαλυφθεί το πρώτο στρώμα ζωγραφικής που ήταν ανώτερης ποιότητας. Επιγραφές που να χρονολογούν με ασφάλεια την τοιχογράφηση του παρεκκλησίου δεν σώθηκαν. Βάσει, λοιπόν, της τεχνοτροπίας των τοιχογραφιών, ο D. Talbot Rice 3 χρονολόγησε αυτές του δεύτερου στρώματος στα τέλη του 16ου αιώνα με αρχές του 17ου, ενώ του πρώτου στα τέλη του 14ου αιώνα με αρχές του 15ου. Διαφορετική άποψη εξέφρασε ο Μ. Restle, 4 που τοποθέτησε χρονικά το πρώτο στρώμα τοιχογράφησης στο β μισό του 13ου αιώνα. 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα Το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών, όπως αποκαλύφθηκε μετά την απομάκρυνση του νεότερου δεύτερου, σωζόταν αποσπασματικά. Εντούτοις δεν έπαυε να παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς είχαν παρατηρηθεί κάποιες ιδιαιτερότητες ως προς τη διάταξη και την επιλογή των σκηνών σε σχέση με τα εικονογραφικά προγράμματα των υπόλοιπων ναών της περιοχής. Αξιοσημείωτο είναι ότι και ο μεταγενέστερος ζωγράφος του παρεκκλησιού φαίνεται ότι επανέλαβε το εικονογραφικό πρόγραμμα του πρώτου στρώματος. Στο Ιερό, όπως συνέβαινε και στο Κάτω δυτικό αλλά και στο ανατολικό παρεκκλήσιο, το τεταρτοσφαίριο της αψίδας το καταλάμβανε η σκηνή της Δέησης, ενώ στον ημικύλινδρο εικονίζονταν, μπροστά από τη λαξευμένη Αγία Τράπεζα, οι συλλειτουργούντες ιεράρχες. Στον κεντρικό άξονα της Δέησης δέσποζε η μορφή του ένθρονου Χριστού, που τον πλαισίωναν δεόμενοι ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και η Παναγία, από τη μορφή της οποίας σωζόταν μόνο η κεφαλή και οι Δημιουργήθηκε στις 15/10/2017 Σελίδα 1/5
ώμοι. Ανάμεσα στις μορφές εικονίζονταν τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών ενωμένα σε τετράμορφα, με τον άγγελο του Ματθαίου στο κέντρο, τον αετό του Ιωάννη στο επάνω μέρος και το λέοντα του Μάρκου και τον φτερωτό μόσχο του Λουκά στις πλευρές τους. Η παρουσία των τετραμόρφων δίνει έμφαση στον εσχατολογικό χαρακτήρα του εικονογραφικού θέματος της Δέησης. Το θέμα της Δέησης στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού απαντά συχνά στους ναούς της Τραπεζούντας αλλά και της Καππαδοκίας και της Γεωργίας, ενώ συναντάται και στον ελλαδικό χώρο, στην Κρήτη, στη Μάνη, στη Ρόδο και στη Νάξο. 5 Συχνά συνδέεται με το εικονογραφικό πρόγραμμα ταφικών παρεκκλησίων, λόγω του εσχατολογικού χαρακτήρα της παράστασης και σε ό,τι αφορά τα τρία παρεκκλήσια του συμπλέγματος του Αγίου Σάββα, όπου το θέμα της Δέησης στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας επαναλαμβάνεται και στις τρεις περιπτώσεις, έχει προταθεί η άποψη ότι είχαν αρχικά λαξευτεί για ταφική χρήση, και ίσως μάλιστα για μη χριστιανικές ταφές. 6 Στο κέντρο του ημικυλίνδρου της αψίδας εικονιζόταν σε προτομή ο Χριστός πάνω από την Αγία Τράπεζα, να ευλογεί και να κρατά στο αριστερό χέρι κλειστό ειλητάριο. Προς το μέρος του προσέκλιναν χωρισμένοι σε δυο ανισομεγέθεις ομάδες δυο στα βόρεια και τρεις στα νότια οι συλλειτουργούντες ιεράρχες, από τους οποίους αναγνωρίζονταν μόνο οι μορφές των δύο κορυφαίων, του Μεγάλου Βασιλείου και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου αντίστοιχα, ενώ η τελευταία μορφή στα βόρεια του Χριστού είχε καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά. Οι ιεράρχες εικονίζονταν με τα αρχιερατικά τους άμφια και με ανεπτυγμένα ειλητάρια με λειτουργικές επιγραφές στα χέρια. Στο ειλητάριο του Μεγάλου Βασιλείου αναγραφόταν η ευχή του χερουβεικού ύμνου, ενώ στο ειλητάριο του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου η ευχή της Πρόθεσης. Τις δύο παραστάσεις της αψίδας τις χώριζε κόκκινη ταινία με λευκό περίγραμμα. Στα νότια της αψίδας υπήρχε μια ολόσωμη, αν και αποσπασματικά σωζόμενη, απεικόνιση του Χριστού. Ο νότιος τοίχος καταλαμβανόταν από τέσσερις ολόσωμους αγίους. Στα ανατολικά εικονιζόταν ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ενώ στη συνέχεια προς τα δυτικά ακολουθούσαν, σύμφωνα με τον D. Talbot Rice, 7 ο μέγας αρχιερέας Ζαχαρίας, πατέρας του Προδρόμου, και ο άγιος Σάββας. Η τέταρτη μορφή δεν ταυτίστηκε. Από τις μορφές των αγίων ξεχώριζε ιδιαίτερα εκείνη του Προδρόμου, που απεικονιζόταν σε στάση τριών τετάρτων, σε αντίθεση με τις άλλες που αποδίδονταν μετωπικές. Ο Πρόδρομος ύψωνε το δεξί του χέρι σε μια χειρονομία λόγου ή ευλογίας, ενώ στο αριστερό κρατούσε ανεπτυγμένο ειλητάριο. Στον αριστερό του ώμο στηριζόταν σταυροφόρος ράβδος, ενώ μπροστά στα πόδια του υπήρχε η χαρακτηριστική απεικόνιση του κανθάρου με την κομμένη του κεφαλή. Οι άγιοι Σάββας και Ζαχαρίας απεικονίζονταν ως γεροντικές μορφές, με άσπρα μαλλιά και γένια. Ολόσωμες μορφές αγίων παρατάσσονταν και στο δυτικό τοίχο του παρεκκλησιού. Ο D. Talbot Rice 8 τους είχε ταυτίσει με τους στρατιωτικούς αγίους Γεώργιο, Θεόδωρο Στρατηλάτη και Δημήτριο, ενώ διέκρινε και τα ίχνη μιας τέταρτης μορφής. Στην επίπεδη οροφή πρόβαλλε, μέσα σε μετάλλιο, η επιβλητική μορφή του Χριστού στον τύπο του Παντοκράτορα. Ο Χριστός φορούσε βαθύ πράσινο ιμάτιο, οι πτυχώσεις του οποίου αποδίδονταν με κόκκινες πινελιές. Στο αριστερό χέρι κρατούσε διάλιθο ευαγγέλιο ενώ το δεξί, το οποίο δεν σωζόταν, θα υψωνόταν σε χειρονομία ευλογίας, σύμφωνα με τη συνήθη εικονογραφία. Στο εσωτερικό της περιμέτρου του μεταλλίου υπήρχε επιγραφή, η οποία δεν ήταν αναγνώσιμη ήδη όταν μελέτησε το ναό ο D. Talbot Rice. Η απεικόνιση του Χριστού Παντοκράτορα στον τρούλο είναι συνήθης στο μεσοβυζαντινό εικονογραφικό πρόγραμμα. Ο διάκοσμος της οροφής του άνω δυτικού παρεκκλησίου του Αγίου Σάββα, αν και πρόκειται για επίπεδη οροφή, μιμείται προφανώς το διάκοσμο ενός βυζαντινού τρούλου, γεγονός που επαναλαμβάνεται στην περιοχή της Τραπεζούντας μόνο στην περίπτωση του ναού του Kurt Boghan στη Ματζούκα. 9 Στα τέσσερα τρίγωνα που σχηματίζονταν ανάμεσα στο μετάλλιο του Παντοκράτορα και στις γωνίες της καμάρας εικονίζονταν άγγελοι να κρατούν διάλιθους κώδικες. Σώζονταν μόνο εκείνοι της δυτικής πλευράς, ενώ της ανατολικής δεν αποκαλύφθηκαν. Στις μορφές τους διακρίνονταν επιδράσεις από τη δυτική τέχνη, ενώ γενικότερα οι συνθέσεις της οροφής ήταν, σύμφωνα με τον D. Talbot Rice, 10 ανώτερης ποιότητας από τις υπόλοιπες τοιχογραφίες του παρεκκλησίου. 3. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Δημιουργήθηκε στις 15/10/2017 Σελίδα 2/5
Η χρωματική κλίμακα που χρησιμοποίησε ο ζωγράφος ήταν μάλλον περιορισμένη, με το βαθύ κόκκινο και το καφέ να κυριαρχούν. Τα έντονα, φωτεινά χρώματα των τοιχογραφιών του κάτω δυτικού παρεκκλησιού εδώ εγκαταλείφθηκαν οι τολμηροί συνδυασμοί απουσίαζαν, ενώ οι χρωματικές διαβαθμίσεις ήταν απαλές. Ο ζωγράφος είχε χρησιμοποιήσει για τον προπλασμό κυανοπράσινο χρώμα, ενώ τα σαρκώματα τα απέδιδε με απαλούς χρωματικούς τόνους, φωτίζοντας τα πρόσωπα των μορφών. Άφθονη ήταν η χρήση κοσμημάτων στο θρόνο του Χριστού και στους κώδικες που κρατούσαν οι μορφές. Οι αναλογίες των σωμάτων ήταν σχετικά αρμονικές, ενώ με προσοχή είχαν σχεδιαστεί και τα χαρακτηριστικά των προσώπων, με κάποιες μικρές εξαιρέσεις. Τεχνοτροπικά, ο Μ. Restle συνέδεσε τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου με εκείνες των Αγίων Αποστόλων στο Peć, καθώς διέκρινε γενικότερα την επίδραση της Σερβίας και κατ επέκταση της παλαιολόγειας τέχνης της Κωνσταντινούπολης. 11 Ωστόσο, επισημαίνει στις τοιχογραφίες του άνω δυτικού παρεκκλησίου και χαρακτηριστικά μιας πιο «επαρχιακής» τέχνης, που παραπέμπουν σε ζωγράφο τοπικού εργαστηρίου της Τραπεζούντας του β μισού του 13ου αιώνα. Σε τοπικό ζωγράφο απέδωσε τις τοιχογραφίες και ο D. Talbot Rice, ο οποίος ωστόσο τις χρονολογούσε στα τέλη του 14ου με αρχές του 15ουαιώνα. 1. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 66-76, 121-137 Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen 1967), σελ. 87-89. Για τη σημερινή κατάσταση του μνημείου βλ. Bryer, Α. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 231. 2. Οι παραστάσεις που ανήκαν σε αυτό το στρώμα είχαν φωτογραφηθεί όταν ήταν σε καλή κατάσταση. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 133. 3. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 133. 4. Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen 1967), σελ. 88. 5. Βλ. Ζίας, Ν., «Πρωτόθρονη στο Χαλκί», στο Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα: Νάξος (Αθήνα 1989), σελ. 37. 6. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 231. 7. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 135. 8. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 135-136. 9. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 136. 10. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 136. 11. Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen 1967), σελ. 88. Βιβλιογραφία : Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Δημιουργήθηκε στις 15/10/2017 Σελίδα 3/5
Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, 419-459 Rice D.T., "Notice on some religious buildings in the city of Trebizond", Byzantion, 5, 1930, 47-81 Restle M., Byzantine Wall Painting in Asia Minor, Recklinghausen 1967 Soteriou G.A., "Review of G. Millet and D. Talbot Rice, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936)", Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher, 13, 1937, 124-130 Γλωσσάριo : Αγία Τράπεζα, η «Το τραπέζι του Θεού», τράπεζα πάνω στην οποία τελείται η Θεία Ευχαριστία, συχνά επενδεδυμένη με πολύτιμα υλικά. Η Αγία Τράπεζα τοποθετείται μπροστά ή μέσα στο ημικύκλιο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Αρχικά ήταν ξύλινη και κινητή, ενώ από τον 4ο αιώνα ήταν ακίνητη, λίθινη ή μαρμάρινη, αλλά και λαξευτή. Υπάρχουν τράπεζες κιβωτιόσχημες ή και με ακαθόριστο αριθμό κιονίσκων. Κάτω από την Αγία Τράπεζα τοποθετούνται άγια λείψανα κατά την τελετή των εγκαινίων. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. ειλητόν ή ειλητάριο, το Μακρόστενη χειρόγραφη περγαμηνή, τυλιγμένη γύρω από ξύλινο ή κοκάλινο κοντάρι. κώδικας, ο Χειρόγραφο από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί δεμένο με τη μορφή σημερινού βιβλίου. Ο πλέον διαδεδομένος τύπος βιβλίου στο Μεσαίωνα. Αποτελούνταν από επεξεργασμένα τεύχη φύλλων, αρχικά παπύρου και περγαμηνής και αργότερα χαρτιού, τα οποία ήταν έτοιμα να δεχτούν γραφή. Τον 4ο αιώνα αντικατέστησε το ειλητάριο λόγω των πλεονεκτημάτων του, καθώς, για παράδειγμα, ήταν πλέον δυνατή η γραφή και στις δύο όψεις του φύλλου, το κείμενο διατηρούνταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και σε καλύτερη κατάσταση και άνοιγε εύκολα στην επιθυμητή σελίδα. λειτουργική επιγραφή, η Επιγραφή στην οποία αναγράφονται χωρία από λειτουργικά βιβλία, όπως το Πεντηκοστάριο, το Ευχολόγιο κτλ. Παντοκράτωρ, ο Μια από τις πιο πρώιμες απεικονίσεις του Χριστού που παραπέμπει στο κείμενο της Αποκάλυψης. Ο Χριστός εικονίζεται σε προτομή, κατά κανόνα σε αφηρημένο βάθος, γενειοφόρος, να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ στο αριστερό κρατάει τον κώδικα του Ευαγγελίου. Η εικόνα του Παντοκράτορα, εγγεγραμμένη σε μετάλλιο, ήταν η συνηθέστερη διακόσμηση για το εσωτερικό του κεντρικού τρούλου των βυζαντινών εκκλησιών. Πρόθεση, η (λειτ.) Τελετή εκκλησιαστική κατά την οποία ο ιερέας και ο διάκονος προετοιμάζουν τα Τίμια Δώρα. Αρχικά τελούνταν στην Αγία Τράπεζα, πριν από το Χερουβικό Ύμνο, ενώ σήμερα τελείται στο χώρο της Πρόθεσης, στην αρχή της ακολουθίας του Όρθρου. προπλασμός, ο Το πρώτο χρώμα που δέχεται η ζωγραφική επιφάνεια, η σκούρα χρωματική βάση στην οποία θα δουλέψει ο αγιογράφος όλους τους ανοικτότερους τόνους. Δημιουργήθηκε στις 15/10/2017 Σελίδα 4/5
συλλειτουργούντες ιεράρχες, οι Οι ιεράρχες που εικονίζονται στον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού είτε, ενίοτε, έξω από αυτήν, στον ανατολικό τοίχο του ναού, γυρισμένοι κατά τα τρία τέταρτα προς το κέντρο, κρατώντας συνήθως ξεδιπλωμένα ειλητάρια με λειτουργικές ευχές. Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες αντικατέστησαν τους αρχικά μετωπικούς ιεράρχες της αψίδας και καθιερώθηκαν στην εικονογραφία από το β μισό του 12ου αιώνα και εξής. σύμβολα ευαγγελιστών, τα Τα τέσσερα ζώδια που αποτελούσαν το Τετράμορφο στο όραμα του Ιεζεκιήλ, δηλαδή ο άγγελος, ο λέων, ο αετός και ο βους, τα οποία από το 2ο αιώνα συνδέθηκαν με τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης και σταδιακά έφτασαν να θεωρούνται τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών (Ματθαίος-άγγελος, Μάρκος-λέων, Λουκάς-βους, Ιωάννης-αετός). τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. Παραθέματα Οι λειτουργικές επιγραφές στα ειλητάρια των ιεραρχών: α. Ο Χερουβικός Ύμνος από το ειλητό του Μεγάλου Βασιλείου οὐδεὶς ἄξιος τῶν συν δε... β. Η ευχή της Πρόθεσης από το ειλητό του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου ὁ θ(εὸ)ς ὁ θ(εὸ)ς ἡμῶν (ὁ τῶν οὐράνιον) (ἄρ)τὸ(ν τὴν) τροφὴν τοῦ Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ. 133 4. Δημιουργήθηκε στις 15/10/2017 Σελίδα 5/5