245 9η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σημ.τ.Συντ. Η 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων δεν κατέθεσε έκθεση για τα Χρονικά μέχρι την εκτύπωση του παρόντος τόμου του ΑΔ. 10η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σημ.τ.Συντ. Η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων δεν κατέθεσε έκθεση για τα Χρονικά μέχρι την εκτύπωση του παρόντος τόμου του ΑΔ. ΙΖ' ΕΦΟΡΕΙΑ Π ΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σημ.τ.Συντ. Η ΙΖ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων δεν κατέθεσε έκθεση για τα Χρονικά μέχρι την εκτύπωση του παρόντος τόμου του ΑΔ. 11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Το 1985 έγινε σχεδόν ολοκληρωτική αντικατάσταση του επιστημονικού προσωπικού της 11ης Ε- φορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ο Έφορος Αρχαιοτήτων Ε. Τσιγαρίδας και η Κ. Τσιγαρίδα μετατέθηκαν στην 9η και 10η Εφορεία αντίστοιχα. Η Ε- πιμελήτρια Αρχαιοτήτων Δ. Ευγενίδου μετατέθηκε από την 9η στην 11η και ανέλαβε τη διεύθυνση της Εφορείας. Ο Επιμελητής Αρχαιοτήτων Α. Παπαζώτος μετατέθηκε στην 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τον Ιούνιο 1985. Στην Εφορεία υπηρετούσαν επίσης ο Επιμελητής Αρχαιοτήτων Γ. Κανονίδης, οι αρχιτέκτονες Κ. Τροχίδης και Α. Μέντζα το α' εξάμηνο, και το β' εξάμηνο οι Φ. Μπαχτσεβάνου και Χρ. Χατζηαντωνίου. Κυριώτισσας και είναι ενταγμένος σε μεγάλη εσωτερική αυλή που σχηματίζουν τα σπίτια γύρω απ αυτόν, όπως συνηθιζόταν στη Βέροια σε όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας. Στη σημερινή του μορφή ο ναός είναι μια τρίκλιτη βασιλική με αμφικλινή στέγη (Σ χ έ δ. 1-2). Τα κλίτη υποδηλώνονται με πέντε ξύλινες κολόνες σε κάθε πλευρά, που στηρίζουν την ξύλινη στέγη. Ο ναός έχει ενσωματώσει παλιότερα κτίσματα. Διακρίνονται τρεις οικοδομικές φάσεις. Σε μία φάση η κόγχη και ο δυτικός τοίχος (πάχ. 0,60 μ.), σε άλλη, μέρος του βόρειου τοίχου (πάχ. 0,60 μ.) και σε τρίτη, μέρος του νότιου τοίχου (πάχ. 0,80 μ.). Τοιχογραφίες καλύπτουν το βόρειο και νότιο τοίχο και χρονολογούνται με επιγραφή στο 1706. Στο ναό έγιναν οι εξής εργασίες: ανακατασκευή της ξύλινης στέγης, συμπλήρωση της κορυφής των περιμετρικών τοίχων, κατασκευή κρυφού σενάζ σ όλη την περίμετρο του ναού για την έδραση της στέγης, αρμολόγημα της τοιχοποιίας και διαμόρφωση του εδάφους γύρω από το μνημείο για την απομάκρυνση των νερών της βροχής. Η μελέτη και η επίβλεψη των εργασιών έγιναν από τον αρχιτέκτονα Κ. Τροχίδη. Αγιος Σάββας Κυριώτισσας Η εκκλησία είναι ο ενοριακός ναός της συνοικίας Κυριώτισσας. Στη σημερινή του μορφή είναι μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη. Η εκκλησία έχει δεχθεί πολλές επεμβάσεις. Το ανατολικό τμήμα της εκκλησίας είναι το παλιότερο. Φέρει εξωτερικά, στο τμήμα της κόγχης, πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στο εσωτερικό, στην κόγχη, σώζονται κάτω από επιχρίσματα τοιχογραφίες 14ου αι. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας πήρε τη σημερινή της μορφή, ενώ ο νάρθηκας και το καμπαναριό προστέθηκαν στις αρχές του 20ου αι. Η εκκλησία δεχόταν συνέχεια επεμβάσεις έως το 1973. Έγιναν οι εξής εργασίες: αντικαταστάθηκε το παλιό πέτσωμα της στέγης κι έγινε ανακεράμωση1. Κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκαλύφθηκε ο βόρειος τοίχος του παλιού ναού, που ξεκινά από την κόγχη, καθώς και τμήμα από το πρώτο παράθυρο του βόρειου τοίχου με τα χαρακτηριστικά τετραφυλλόστομα κεραμοπλαστικά που υπάρχουν και στην κόγχη12 (Π ί ν. 105 α). Πάνω από την κόγχη, ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Βέροια Αγιοι Ανάργυροι Ο ναός βρίσκεται στη διατηρητέα συνοικία της 1. Οι εργασίες έγιναν με χρηματοδότηση του εκκλησιαστικού συμβουλίου της εκκλησίας. 2. Ε. Millet, L école grecque dans l architecture byzantine, Paris 1916, σ. 283 και Γ. Βελένης, Ερμηνεία του εξωτερικού διάκοσμου στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 91, σχέδ. 36.
246 11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σχέδ. 1. Βέροια. Αγιοι Ανάργυροι. Κάτοψη. καλυμμένη από τη νεότερη στέγη, αποκαλύφθηκε η παράσταση της δόξας του Χριστού. Δημιουργήθηκε χώρος μεταξύ του χώρου του βόρειου τοίχου του Ιερού Βήματος, της αετωματικής απόληξης της κόγχης και της νεωτερικής στέγης, ώστε να είναι ορατή η παράσταση. Συνεχίστηκε επίσης η καθαίρεση των επιχρισμάτων της κόγχης, που καλύπτουν της τοιχογραφίες, των οποίων οι εργασίες είχαν αρχίσει το 1984. Έγινε επίσης η στερέωση της Πλατυτέρας (Π ί ν. 105 β). Η επίβλεψη των εργασιών έγινε από τον αρχιτέκτονα K. Τροχίδη και τον Επιμελητή Αρχαιοτήτων Θ. Παπαζώτο. Γοργοεπήκοος Πρόκειται για μονόχωρο ναό με τοιχογραφίες του 15ου αι., που αργότερα ενσωματώθηκε σε διακονικό τρίκλιτης βασιλικής του 18ου-19ου αι. Έγινε μερική αντικατάσταση κεραμιδιών στη στέγη. Ναός Χριστού Άρχισε η στερέωση των τοιχογραφιών του 14ου αι., γιατί όπως αποδείχθηκε σε αυτοψία προχωρεί η αποκόλληση τους από την τοιχοποιία. Καστοριά Συγκρότημα τουρκικών λουτρών Συνεχίστηκαν οι εργασίες στα τουρκικά λουτρά, που είχαν αρχίσει το 1976 (ΑΔ 33 (1978): Χρονικά, σ. 270). Οι εργασίες περιορίστηκαν στις θερμές αίθουσες του ανδρικού και γυναικείου λουτρού, συμπληρώθηκαντα παλιά επιχρίσματα κι έγινε καθαρισμός και στερέωση των υποκαύστων. Εργασίες συντήρησης της στέγης έγιναν στον Άγιο Δημήτριο Οικονόμου, Εισόδια Θεοτόκου, Αρχοντικό Σκούταρη. Βυζαντινό τείχος Στην πλατεία Μακεδονομάχων συνεχίστηκαν οι στερεωτικές εργασίες που είχαν αρχίσει το 1979-80.
11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σχέδ. 2. Βέροια. Άγιοι Ανάργυροι. Νότια όψη. κ>
248 11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σχέδ. 3. Κάστρο Χρυσής. Η νοτιοανατολική πλευρά. Ά γιος Αθανάσιος Συνεχίστηκε η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου της εκκλησίας. Ά γιος Γεώργιος Ομορφοκκλησιάς Έγινε η αντικατάσταση κεραμιδιών σε τμήματα της στέγης από το συνεργείο της Εφορείας. Τα έξοδα καλύφθηκαν από το εκκλησιαστικό συμβούλιο (πρβλ. και ΑΔ 25 (1970): Χρονικά, σ. 413). Σιάτιστα Στερεωτικές εργασίες μικρής κλίμακας έγιναν στο αρχοντικό Πούλκως και Νεραντζόπουλου. Κοζάνη Στερεωτικές εργασίες μικρής κλίμακας έγιναν στα αρχοντικά Ν. και Γ. Βούρκα. Φλώρινα Έγινε η υποστύλωση τουρκικού κτίσματος που εντοπίστηκε στην πόλη της Φλώρινας. ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ Έγινε μεταφορά της Συλλογής Κοζάνης από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη στο αρχοντικό Γ. Βούρκα, α- φού δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες. Έ - γινε η καταγραφή και ανοίχθηκε βιβλίο εισαγωγής. Καταγραφή εικόνων έγινε στο νομό Καστοριάς, στους ναούς Αγίου Νικολάου Μαυροχωρίου, Αρχαγγέλου Νεστορίου, Αγίου Γεωργίου Ποιμενικού, και στον Άγιο Γεώργιο Φλώρινας. ΚΗΡΥΞΕΙΣ Κηρύχθηκαν διατηρητέα τα εξής μνημεία: Νομός Ημαθίας: Νάουσα, ναός Ζωοδόχου Πηγής, Τιμίου Προδρόμου (Μέσα Πρόδρομος), Τιμίου Προδρόμου (Έξω Πρόδρομος), Άγιος Γεώργιος, Κοίμηση Θεοτόκου, Αγία Μαρίνα. Νομός Κοζάνης: ναός Τιμίου Προδρόμου Καισαρειάς. Νομός Καστοριάς: Άγιος Νικόλαος Μαυροχωρίου. Νομός Γρεβενών: Κάστρο Σπηλαίου, Γέφυρα Δοτσικού, Άγιος Αθανάσιος Αμυγδαλεών. Νομός Φλώρινας: τουρκικό κτίσμα. ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Κάστρο Ν Ο Μ Ο Σ Π Ε Λ Λ Η Σ Χρυσής Το Κάστρο βρίσκεται σ' ένα χαμηλό λόφο βορειοδυτικά του χωριού Χρυσή της επαρχίας Αλμωπίας. Το λόφο περιτρέχει παραπόταμος του Λουδία. Το κάστρο εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 19133*από το Ν.Χ. Παπαδάκη, κηρύχθηκε διατη- 3. Ν.Χ. Παπαδάκης, Εκ της Άνω Μακεδονίας, Αθηνά 25 (1914), σ. 453.
11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 249 Σχέδ. 4. Κάστρο Χρυσής. Κάτοψη τμήματος της εκκλησίας. ρητέο το 1980, οπότε έγινε και μια μερική αποτύπωσή του. Το 1985 έγινε καθαρισμός και συμπληρώσεις στην αποτύπωση της νοτιοανατολικής πλευράς του κάστρου, που σώζεται καλύτερα (Π ί ν. 106 α). Η αποτύπωση έγινε από τον αρχιτέκτονα Κ. Τροχίδη (Σχέδ. 3). Η βορειοδυτική πλευρά του κάστρου σώζεται αποσπασματικά και χρησιμοποιήθηκε ως χαράκωμα στον Α' παγκόσμιο πόλεμο. Το κάστρο περικλείει μια περιοχή 40 στρεμμάτων περίπου. Στην ανατολική πλευρά σώζονται σε ύψος ένας στρογγυλός, ένας τετράγωνος και ένας ελλειψοειδής πύργος. Διακρίνεται το σημείο της νότιας πύλης, καθώς και η προστατευτική της εσοχή. Πύργοι διακρίνονται και στις άλλες πλευρές, αλλά σώζονται αποσπασματικά. Το τείχος έχει πάχος 2,40-2,45 μ. Οι τρεις πύργοι σώζονται σε ύψος 6,5-8 μ. Η τοιχοποιία αποτελείται από πέτρες και πλίνθους στην ανατολική πλευρά και κυρίως στους πύργους, ενώ στις υπόλοιπες πλευρές δε γίνεται χρήση πλίνθων. Μια ανασκαφική τομή (6x7 μ.) που έγινε μέσα στο κάστρο4, αποκάλυψε την πρόθεση και το μισό της κόγχης μιας μεγάλης εκκλησίας με προσκτίσματα (Σχέδ. 4 Π ί ν. 106 β). Η τοιχοποιία α- ποτελείται από πέτρες με κάθετους αρμούς και σπασμένες πλίνθους, δύο ή τρία κομμάτια οριζόντια τοποθετημένα, ενώ στους οριζόντιους αρμούς υπάρχει μία σειρά ακανόνιστων πλίνθων κάθε 0,25-0,80 μ. Το αρμολόγημα είναι ρόδινο άσπρο και καλύπτει μικρό μέρος από πλίνθους και πέτρες, κυρίως στην εξωτερική πλευρά των τοίχων. Στην πρόθεση σώζονται ίχνη τοιχογραφιών με μπλε και κόκκινο χρώμα. Ίχνη ψηφιδωτού αποκαλύφθηκαν στην κορυφή της αψίδας της πρόθεσης. Μια μικρή ορθογώνια κατασκευή από πλίνθους και κονίαμα στη βόρεια πλευρά της πρόθεσης πρέπει να χρησίμευε σε βοηθητικές εργασίες της λειτουργίας. Ο βόρειος εξωτερικός τοίχος συνεχίζεται ανατολικά της κόγχης της πρόθεσης, ώστε να υποθέσουμε ότι υπήρχαν διάφορα προσκτίσματα προς αυτή την κατεύθυνση. Στην κόγχη αποκαλύφθηκαν ίχνη δαπέδου από μικρές μαρμάρινες πλάκες και ίχνη τοιχογραφιών. Μια μικρή ομόκεντρη κόγχη που ξεκινά από το βόρειο τοίχο, πρέπει να είναι η βάση από σύνθρονο. Η ανασκαφή δεν είχε εντυπωσιακά ευρήματα, εκτός από ελάχιστα σπαράγματα ψηφιδωτών, τοιχογραφιών και γλυπτών. Αυτά τα σπαράγματα, το σύνθρονο και η τοιχοποιία της εκκλησίας μας οδηγούν σε μια προσωρινή χρονολόγηση ανάμεσα στο 10ο-12ο αι. Έγιναν επίσης τα στεφανώματα των τοιχογραφιών και κατασκευάστηκε στέγαστρο για την προστασία της εκκλησίας. Η ταύτιση του κάστρου με την πόλη των Μογλενών και της εκκλησίας με τον επισκοπικό ναό της επισκοπής Μογλενών είναι πολύ πιθανή5. 4. Η χρηματοδότηση έγινε από το Yπουργείο Βορείου Ελλάδος και το ΥΠΠΟ. 5. Δ. Ευγενίδου, Το Κάστρο της Χρυσής και το Θέμα των Μογλενών, Αμητός, τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, σ. 325-341, όπου η προηγούμενη βιβλιογραφία και λεπτομέρειες για το κάστρο.
250 11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σχέδ. 5. Πετριά. Κάτοψη της ανασκαφής. Πετριά Μεταξύ των χωριών Επισκοπής νομού Ημαθίας και Πετριάς νομού Πέλλης, στον αγρό Δρακούλη, είχε εντοπιστεί παλιότερα αρχαιολογικός χώρος με επιφανειακά ευρήματα, όστρακα και αρχιτεκτονικά μέλη. Για να αποφασιστεί η τύχη του αγρού, στον οποίο υπήρχαν οι ενδείξεις, έγινε ο καθαρισμός από χόρτα και μία δοκιμαστική τομή (7x11 μ.), στο σημείο με τη μικρότερη επίχωση. Στην τομή αυτή αποκαλύφθηκε τμήμα κτίσματος με κατεύθυνση Α.-Δ., στο οποίο διακρίνονται δύο χώροι με διαχωριστικό οριζόντιο τοίχο και είσοδο (Σχέδ. 5). Η τοιχοποιία αποτελείται από πουρόπετρα (σε β' χρήση), ποταμίσια πέτρα και ελάχιστα θραύσματα πλίνθων. Το μόνο συνδετικό υλικό είναι η λάσπη. Ίχνη δαπέδου από κονίαμα διασώθηκαν στον ανατολικό χώρο. Ένας τάφος (διαστ. 1,78 x 0,80 μ.) αποκαλύφθηκε στο δυτικό χώρο του κτίσματος (Π ί V. 105 γ). Ο τάφος είναι πλινθόκτιστος, χωρίς συνδετικό υλικό και δεν είχε ευρήματα. Οι πλίνθοι έχουν διαστάσεις 0,27 x 0,31 x 0,30 και 0,31 x 0,31 x 0,50 μ. Άλλη ταφή βρέθηκε κατά μήκος και εξωτερικά του νότιου τοίχου. Σπαράγματα τοιχογραφιών βρέθηκαν κυρίως στο δυτικό χώρο. Οι τοιχογραφίες είναι δύο ειδών: με υπόστρωμα άσπρο και χρώμα γκρι και κόκκινο, οι πρωιμότερες, και με υπόστρωμα υπόλευκο και χρώμα κίτρινο, κόκκινο, πράσινο, που είναι πιθανώς του 11ου αι. Η ανασκαφή ήταν φτωχή σε ευρήματα, που ήταν ελάχιστα όστρακα άβαφα, εφυαλω
11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 251 Σχέδ. 6. Σερβία. Άγιοι Απόστολοι. μένα, και θραύσματα από προϊστορικά εργαλεία και όστρακα. Στο χώρο της τομής δεν είναι δυνατό να παρακολουθήσει κανείς στρωματογραφία, καθώς τα στρώματα είναι διαταραγμένα από τη συνεχή κατοίκηση του χώρου. Τα κτίσματα πάντως είναι λατρευτικά, όπως μαρτυρούν οι τοιχογραφίες και οι ταφές. Η επιβίωση του ονόματος Επισκοπή στο γειτονικό χωριό, η παράδοση του τόπου, που μιλά για μοναστήρι μέχρι σήμερα σ αυτό το χώρο6, ένα γλυπτό του 11ου αι., που ήταν εντοιχισμένο στη νεότερη εκκλησία του χωριού Πετριά, με προέλευση το χώρο της ανασκαφής7, η εκτεταμένη περιοχή με ε- πιφανειακά όστρακα και τα ευρήματα της τομής, μας οδηγούν στην πιθανότητα ύπαρξης οικισμού, που μάλιστα πρέπει να λειτουργούσε και ως θρησκευτική διοικητική έδρα κάποιας εποχής. Η συνέχιση της ανασκαφής θα μας δείξει αν ο οικισμός υπήρχε και σε πρωιμότερες εποχές. Κάστρο Ν Ο Μ Ο Σ Κ Ο Ζ Α Ν Η Σ Σερβίων Στο κάστρο των Σερβίων έγιναν καθαρισμοί, ώ- στε να αποτυπωθεί η ακρόπολη, το διάμεσο τείχος και να παρακολουθηθεί η πορεία του τείχους. Κατά τη διάρκεια των καθαρισμών αποκαλύφθηκε έξω α- πό τη βορειοδυτική πλευρά του διάμεσου τείχους παρεκκλήσι, που η παράδοση ονομάζει των Δώδεκα Αποστόλων (Σχέδ. 6). Το παρεκκλήσι σώζεται σε χαμηλό ύψος και έχει διαστάσεις 5x6,5 μ. Εσωτερικά σώζει αποσπασματικά την κάτω ζώνη της τοιχογράφησης, όπου διακρίνονται σε άσπρο φόντο κόκκινα ρομβοειδή σχήματα. Εντοπίστηκε επίσης το νεκροταφείο της πόλης, σε λόφο ανατολικά από την ακρόπολη. Στη νοτιοδυτική πλευρά ε- ντοπίστηκαν αμυντικές κατασκευές μεταξύ των βράχων. Η ακρόπολη καταλαμβάνει μια έκταση 2,5 στρεμμάτων περίπου. Ο χώρος είναι αρκετά διαταραγμένος από λαθρανασκαφές και χαρακώματα του Β' παγκοσμίου πολέμου. Σε πολλά σημεία στο εσωτερικό τείχος της ακρόπολης διακρίνονται επεμβάσεις του Β' πολέμου, αλλά και παλιότερες φάσεις του τείχους. Οι δύο εσωτερικοί πύργοι σώζονται σε καλύτερη κατάσταση8. Στην ανατολική πλευρά της ακρόπολης υπάρχει μία πυργοειδής συμπαγής προεξοχή και δύο στη βόρεια πλευρά (Π ί ν. 106 γ). Το διάμεσο τείχος είναι μια πολυγωνική κατασκευή, που ακολουθεί τις κλίσεις του εδάφους του ψηλότερου σημείου του λόφου. Περικλείει μια έ- 6. Πρβλ. και Μ. Delacoulonche, Le berceau de la puissance macedoniènne, des bords de l Haliacmon a ceux de l Axius, Paris 1858, σ. 91. 7. N. Μουτσόπουλος, Οι εκκλησίες του N. Πέλλης, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 45. 8. Α. ^.υγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, Αθήνα 1957, σ. 20, για τους πύργους.
252 11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Σχέδ. 7. Σερβία. Η ακρόπολη καν το διάμεσο τείχος. κταση 23 στρεμμάτων μαζί με την ακρόπολη. Σώζει εννέα πύργους ημικυκλικούς, ορθογώνιους, κυκλικούς (Σ χ έ δ. 7). Στο εξωτερικό τείχος, στη βόρεια πλευρά, έγινε μια τομή, 6x3 μ., για να εντοπιστεί η πύλη του κάστρου, που πρέπει να σωζόταν στην αρχή του αιώνα και οδηγούσε από την κεντρική αρτηρία της πόλης, επιφανειακά ορατή, στη βασιλική των Σερβίων. Η τομή δεν είχε θεαματικά αποτελέσματα: διακρίνεται η πορεία του τείχους, όχι όμως τα ίχνη της πύλης. Έγιναν επίσης στεφανώματα των τοιχογραφιών της βασιλικής και συγκρατήσεις της τοιχοποιίας. Βέροια Ν Ο Μ Ο Σ Η Μ Α Θ ΙΑ Σ Συμβολή οδών Τσαλδάρη και Ιπποκράτους (οικόπεδο αφών Μπαμπαργύρη, Ο.Τ. 138) Κατά τη διάρκεια της εκσκαφής του οικοπέδου αποκαλύφθηκαν πέντε ταφές στη βόρεια πλευρά του οικοπέδου και ένας τοίχος με κατεύθυνση Α.-Δ. (Σ χ έ δ. 8-9). Οι τέσσερις τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι με προσανατολισμό Α.-Δ., ενώ ο Τ5 είναι καμαροσκεπής ορθογώνιος. Όλοι ήταν κτισμένοι με πωρολίθους και πλίνθους και συνδετικό υλικό κονία-
11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 253 Σχέδ. 8. Βέροια. Οδός Π. Τσαλδάρη και Ιπποκράτους (Ο.Τ. 138). Κάτοψη της ανασκαφής. μα. Η κάλυψή τους γινόταν με ακανόνιστες πλάκες πωρολίθου. Ο Τ 1 και Τ5 έφεραν εσωτερικά κοκκινωπό επίχρισμα. Βρέθηκαν επίσης σε β ' χρήση μία βάση κίονα (διαστ. 0,45 x 0,45 μ.), τμήμα μαρμάρινου στυλοβάτη (διαστ. 2,50x0,59x0,20 μ.) και τμήμα μαρμάρινου κίονα. Μέσα στον Τ 1 βρέθηκαν όστρακα εφυαλωμένα με εγχάρακτη διακόσμηση 13ου-14ου αι. Η ανασκαφή διενεργήθηκε από τον Επιμελητή Αρχαιοτήτων Γ. Κανονίδη. Παλαιά Μητρόπολη Από 21 Νοεμβρίου μέχρι 31 Δεκεμβρίου έγινε συστηματική ανασκαφική έρευνα στο χώρο του Ιερού Βήματος της Παλαιάς Μητρόπολης. Η έρευνα σχεδιάστηκε με την ελπίδα ότι θα διαπιστωθούν ίχνη του στυλοβάτη του τέμπλου ή άλλων στοιχείων, που θα μας βοηθούσαν να αποκαταστήσουμε το διάκοσμο του Ιερού, μια και ο ναός έχει διασώσει εξαιρετικά γλυπτά, που προέρχονται από το τέμπλο.
254 11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ±0 00 ±0 00 Σχέδ. 9. Βέροια. Οδός Π. Τσαλδάρη και Ιπποκράτους (Ο.Τ. 138). Τομές της ανασκαφής. Είναι γνωστό ότι ο ναός έχει διατηρήσει μόνον το κεντρικό και βόρειο κλίτος9. Ο ίδιος δέχθηκε ποικίλες μετατροπές ως τουρκικό τζαμί (Χουνκιάρ Τζαμί). Από την ανασκαφή φάνηκε ότι σε απροσδιόριστη εποχή της τουρκοκρατίας κατέπεσε το τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Ιερού και ότι πάνω στη διάμετρο του ημικυκλίου της κόγχης ορθώθηκε 9. Γ. Σωτηρίου, Βυζαντιναί βασιλικαί Μακεδονίας και Παλαιάς Ελλάδος, ΒΖ 30 (1930), σ. 568-569. τοίχος (T. Α, Σ χ έ δ. 10), που απομόνωσε την κόγχη από τον υπόλοιπο χώρο. Από μαρτυρίες κατοίκων της πόλης φαίνεται ότι στη δεκαετία του 1930 δημιουργήθηκε βάθρο στο χώρο του Ιερού, το οποίο επιστρώθηκε με εξαγωνικές πλίνθους (Δ. Α), που αφαιρέθηκαν τότε από το τουρκικό δάπεδο του ίδιου χώρου. Η κατασκευή αυτή σχηματίστηκε σε ύψος 0,50 μ. από το υφιστάμενο τουρκικό δάπεδο του κεντρικού κλίτους. Η α- πομάκρυνση αυτού του νεοτεριστικού βάθρου και η τομή που ακολούθησε, απέδωσαν τα εξής: 1. Αμέσως κάτω από το επίπεδο του τουρκικού δαπέδου του κεντρικού κλίτους αποκαλύφθηκε
11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 255 Σχέδ. 10. Βέροια. Παλιά Μητρόπολη. Κάτοψη του χώρου του Ιερού. στρώμα κρημνισμάτων, πάχ. 0,10-0,20 μ. Το στρώμα περιείχε άφθονα σπαράγματα τοιχογραφιών, προερχόμενα από παράσταση Θεοτόκου με δύο αγγέλους. Το ίδιο στρώμα διαπιστώθηκε και στην κόγχη του Ιερού. Το σκάμμα του τοίχου T. A διατάραξε αυτό το στρώμα. 2. Σε βάθος 0,65-0,75 μ. από το τουρκικό δάπεδο βρέθηκαν δύο επάλληλα υποστρώματα δαπέδων. Το αρχαιότερο (Δ. Γ) είναι κοκκινωπό και συμπαγές σε αντίθεση με το νεότερο (Δ. Β), που είναι σαθρό και λευκορόδινο. Σε λίγα σημεία του νεότερου σώζονται αποτυπώματα πλακών μαρμαροθετήματος. 3. Ορθογώνια σαθρή κατασκευή, στο κέντρο του χώρου, υψώνεται 0,20 μ. από το νεότερο υπόστρωμα δαπέδου (Δ. Β) και σχηματίζει βάθρο, πάνω στο οποίο στηριζόταν η Αγία Τράπεζα (Π ί ν. 106 δ). Ο χώρος όπου υποθέτουμε ότι ήταν το εγκαίνιο, παρουσίαζε σημάδια βίαιης καταστροφής. Η ανασκαφή έγινε με την επίβλεψη του Επιμελητή Αρχαιοτήτων Θ. Παπαζώτου και τη βοήθεια της αρχαιολόγου Αικ. Τσανανά. Δ. ΕΥ ΓΕΝ ΙΔΟΥ