М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Жаратылыстану-математика факультеті Биология жəне əкология кафедрасы «Шет тілі,қазақ тілі,физика,есеп жəне аудит,педагокика жəне психология,дене шынықтыру,информатика,құқықтану» мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде қашықтан оқитын студенттерге арналған Өмір қауіпсіздігі негіздері (пəннің аты) ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Курс 1 Семестр - 2 Количество кредитов - 2 Лекции - 15 Практические занятия - 15 СРСП - 30 СРС 30 Экзамен в 4 семестре Всего часов Уральск 2012г.
Пəннің оқу-əдістемелік кешені «Өмір қауіпсіздігі негіздері бойынша типтік бағдарлама, Алматы, 2008ж. негізінде құрастырылған. Құрастырушы: Биология жəне əкология кафедрасының доцент Кадисова Г. Н. Биология жəне экология кафедрасының отырысында қарастырылды 29.08.2012 ж. 1 хаттама Жаратылыстану-география факультетінің оқу-əдістемелік Кеңесінің отырысында бекітілді 08.09.2012 ж. 1 хаттама
Қолданушыға нұсқау Комплектация Сырттай бөлімнің студенттеріне «Сандық əдістер» пəнін қашықтан оқытудың оқуəдістемелік кешені құрамына келесі материалдар кіреді: 1.«Сандық əдістер» курсының жұмыс бағдарламасы 2. «Қолданбалы есептерді сандық шешу əдістерінде компьютерлік программаларды қолдану» электрондық оқу құралы 3. «Сандық əдістер пəнінен оқу- əдістемелік құралы», Мухамбетова Ғ.Г. дəріс материалдары 4. Білімді тексеруге арналған сұрақтар, тапсырмаларды орындауға жəне емтиханға дайындалуға арналған əдістемелік нұсқаулар Жүйелік талаптар Оқу- əдістемелік кешенмен тиімді жұмыс жасу үшін компьютер келесі минималь талаптарды жауап беруі қажет: MS Windows /2000/XP/ операциялық жүйесі, процессор 166 МГц; 128 Мб оперативті жады; DVD-дискіні оқу құралы; дыбыстық карта; «тышқан» құрылғысы. Браузер: Internet Explorer, Opera. Құжат тілі: HT 1. ПƏННІҢ ТИПТІК ОҚУ ЖОСПАРЫ Курс бағдарламасы ҚР-ның жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған «Тіршілік қауіпсіздігі негіздері» пəнінің типтік бағдарламасының негізінде (Астана қаласы, ҚР БҒМ 11.06.2005 289 бұйрығы) құрастырылған 2.. Оқытушы туралы мəлімет: Кадисова Гульмира Набиевна, ауыл шаруашылық ғылымының кандидаты, доцент Кеңсе: Биология жəне экология а кафедрасы Оқытушының кафедрада болатын уақыты: Əр аптаның дүйсенбі, сейсенбі, сəрсенбі, бейсенбі,жұма, сенбі күндері. Толық адресі: Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Жаратылыстану бөлімі, Достық даңғылы 121 Телефон: 50-35-49 E-mail: 2.1 Пəннің мазмұны 2012-2013 оқу жылының 1 семестрінде 2 кредит
Сабақ кестесі: Семестр 15 оқу аптадан жəне 2 сынақ аптасынан тұрады. Аптасына 3 кредит-сағат жоспарланады, оның əрбір кредит-сағат екі байланыс сағатынан (дəріс) жəне оқытушының басқаруымен жүретін студенттердің өзіндік жұмысынан (ОЖСӨЖ) тұрады. 2.2. Кіріспе Курстың қысқаша сипаттамасы: Фитопатология-өсімдік аурулары туралы ғылым. Негізгі мақсаты өсімдік аурулары түр құрамы жəне олардың биологиялық негізде зияндылығын азайту,оларды экологиялытектік жəне биоклиматтық негізде сипаттайды. «Фитопатология» пəнінің мақсаты: Өсімдік ауру қоздырғыштарының морфологиясы, биологиясы жəне экологиясынан теориялық білімдерін жетілдіру; Өсімдік аурулары сан мөлшері мен дамуына əсер ететін факторларды анықтау; Ауылшаруашылық дақылдарының ауруларын есептеу жəне анықтауда практикалық жетістіктерін қалыптастыру; Ауылшаруашылық дақылдарының ауруларын алдын-ала реттеудің жолдарын анықтау; Пəнді оқып-меңгеру кезінде студент мыналарды білуі қажет: Өсімдік аурулары аса зиян келтіріп өнімдердің сапасы мсн түсімін төмендетеді. Олардың зияндылығын азайтып, шектеу үшін ол объектілерді білу кажет; Ауылшаруашылық дақылдарының түр аурулардың құрамын, жүйелік орнын,; Биологиялық ерекшелікгерін, қоздырғыштардың даму циклын, олардың жаппай дамуы мен таралуын; Инфекция қоры мен зияндылығын төмендету жолдарын, қоршаған ортаны қорғаумен үштастырып білуі қажет; Диагностикалық жəне ауруларды есептеу əдістерін, қорғау шараларын тиімді жəне дұрыс жүргізуді үйренуі тиіс. Ауру қоздырғыштарының морфологиялық, биопогиялық ерекшеліктерін; Экологиялық географиялық аймақта аурулардың дамуы жəне тіршілік циклінің ерекшеліктері; Ауру пайда болуының негізгі типі жəне оның патогенін; Курстың міндеті: Биологиялық əдістердің көмегімен селекция процесін жүргізуде ежелден қолданылып келе жатқан тəсілдерді едəір жеңілдетуге, тездетуге болады. Агрономия принциптері негізінде жаңа технологияларды пайдаланып ауыл шаруашылық өнімдерін көптеп өндіру. Курстың мазмұны: «Ауылшарушылық фитопотологиясы» пəнінен биология мамандығына арналған дəрістер жоспары Студент мыналарды меңгеруі қажет: Ауылшаруашылық дақылдарының аурулардың түр құрамын анықтауды; Ауылшаруашылық дақылдарының ауруларын есептеу жəне анықтауды;
3. «Өмір қауіпсіздігі негіздері» курсының оқу бағдарламасы (SILLABUS). Курстың оқу жоспары: 1 Апта Кредит сағат 1 Дəріс 1 Тақырыбы: Курстың теориялық негіздері Дəріс мазмұны: 1. Қауіпсіздік түсінігі жəне оның жіктелуі 2. Азаматтық қорғаныс жүйесі 3. ТЖ жөніндегі Қазақстан республикасы заңдарының маңызы. СОӨЖ 1: Белгілері бойынша қауіп-қатерлердің жіктелуі СӨЖ 1: Өмір сүру ортасының антропогендік қауіп-қатері 1. С. Арпабеков «ӨТҚ» 3-8, 120-128 бет. 2. Р.М. Рустенова «БЖ» 5-7, 71-76 бет 3. Н.Г. Приходько «БЖ» 16-20, 23-26 бет. Кредит сағат 2 Семинар 1 Тақырыбы: Төтенше жағдай кезіндегі тіршілік қауіпсіздік негіздері Мазмұны: 1. Табиғатта болатын төтенше жағдайлар жəне олардың түрлері а) апат белгісін беру ə) пана жасау б) алау жағу əдістері 2. Қаладағы төтенше жағдайлар а) тұрғын үйдегі төтенше жағдай ə) мекендегі өрт 3. Көлікке байланысты төтенше жағдайлар а) жолдан өту тəртібі ə) көпшілік транспортты пайдалануға қойылатын ережелер СОӨЖ 2: АҚ құрылымы, міндеті, түрлері мен ролі СӨЖ 2: ТЖ- да халыққа ТЖ жөніндегі бөлім хабарлары мəтіндерінің үлгілік нұсқаулары К.Ш. Исанов: 6-8, 15-21, 26-30 беттер Апта 2 Кредит сағат 3 Дəріс 2 Тақырыбы: Табиғи төтенше жағдайлар Дəріс мазмұны: 1. Литосфералық қауіптер (жер сілкінісі, сел, қар көшкіні)
2. Гидросфералық қауіптер (су тасқыны) 3. Атмосфералық қауіптер (құйын, боран) 4. Табиғи төтенше жағдайлар кезінде жергілікті халықты қорғау СОӨЖ 3: Табиғи төтенше жағдайларға сипаттама. Литосфералық қауіптер (опырмалар, сырғымалар, орман өрттері) СӨЖ 3: Табиғи өрттер 1. Арпабеков: 61-76 бет 2. Рустенова: 151-178, 152-156,159-162,170-171,172-174 бет 3. Исанов: 47-71, 48-52,56-57, 66-67-69 бет 4. Приходько: 157-216 бет Кредит сағат 4 Семинар 2 Тақырыбы: Табиғи сипаттағы апаттардан халықты аман алып қалуды ұйымдастыру шаралары Мазмұны: 1. Жер сілкінісіне сипаттама 2. Қазақстанның сейсмикалық болжау орталығы 3. Жер сілкінісіне дайын болу жəне кейінгі іс-əрекет 4. Қазақстан тауларының селді қауіптері 5. Метеорологиялық қауіптер: дауыл, бұршақ жауу, қар көшкіні, қатты жауын жəне т.б. 6. Құйын, боран жəне смерч кезінен жергілікті халықты қорғау СОӨЖ 4: Атмосфералық қауіп (тайфун, смерч, шторм). Су тасқынының қатері. СӨЖ 4: Табиғи апат ошақтарында көмекті ұйымдастыру 1. Арпабеков 61-76 беттер 2. Рустенова 151-152, 165-166 беттер 3. Исанов 75-76, 62-64 беттер 4. Приходько 167-168, 176-181, 181-183, 185-188 беттер Апта 3 Кредит сағат 5 Дəріс 3 Тақырыбы: Техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар жəне онда көмек көрсетуді ұйымдастыру Дəріс мазмұны: 1. Техногенді сипаттағы тж-ға жалпы түсінік 2. Өрттер мен жарылыстардың əкелетін қатерлері 3. ҚƏУЗ жəне радиоактивті заттар бөлетін авариялар 4. Өрт кезіндегі іс-əрекет жəне ҚƏУЗ ошағынан жергілікті халықты қорғау СОӨЖ 5: Химиялық қауіпті аймақтағы аварияның алдын алу С ӨЖ 5: Төтенше жағдайларды анықтаудың маңызы 1. Арпабеков 76-96 беттер 2. Рустенова 80-88, 92, 93, 98-100 беттер 3. Исанов 71-84 бет Кредит сағат 6 Семинар 3 Тақырыбы: Техногенді сипаттағы тж-дан жергілікті халықты қорғау Мазмұны:
1. ƏКУЗ болатын апаттар жəне одан халықты қорғау 2. Радиоактивті зат бөлетін авариялар 3. Өрттен халықты қорғау шаралары 4. Техногенді тж-ға сипаттама, олардың жіктелуі СОӨЖ 6: Барлау органдарының жұмысы СӨЖ 6: Техногендік сипаттағы авариялар мен катастрофаларын туғызатын негізгі себептер 1. Арпабеков 76-96 беттер 2. Рустенова 80-100 беттер 3. Исанов 71-84 беттер Апта 4 Кредит сағат 7 Дəріс 4 Тақырыбы: Ядролық, химиялық жəне биологиялық зақымдау ошақтары Дəріс мазмұны: 1. Ядролық зақымдау ошағына жəне оның зақымдаушы факторларына сипаттама 2. Химиялық зақымдау ошағы жəне химиялық улы заттардың ағзаға əсері 3. Биологиялық зақымдану ошағы СОӨЖ 7: Қылмыстық экстермальды жағдайлар СӨЖ 7: Баспананы қылмыскерлерден қорғаудың жолдары Əдебеттер: 1. Арпабеков 97-101 беттер 2. Рустенова 11-16, 16-20, 23 беттер 3. Исанов 85-86, 86-88 беттер Кредит сағат 8 Семинар 4 Тақырыбы: Жаппай зақымдану ошақтары Мазмұны: 1. Ядролық зақымдану ошағына жалпы сипаттама 2. Ядролық жарылыстың зақымданушы факторлары 3. Улы заттарға жалпы сипаттама, олардың əсері 4. Биологиялық қаруды қолдану жəне анықтау белгілері СОӨЖ 8: Улы заттармен зақымданғандағы алғашқы көмек СӨЖ 8: Қазіргі заманғы зақымдау құрал түрлері 1. Арпабеков 97-101 беттер 2. Рустенова 11-25 беттер 3. Исанов 85-90 беттер Апта 5 Кредит сағат 9 Дəріс 5 Тақырыбы: Ұжымдық қорғаныс құралдары Дəріс мазмұны: 1. Панахана, оның құрылысы 2. Панаханаға халықты кіргізу тəртібі 3. Қарапайым типтегі панаханалар СОӨЖ 9: Халықты панаханаға кіргізу кезіндегі қойылатын тəртіптер СӨЖ 9: Қорғаныс құралдарының жіктелуі
Арпабеков 105-119 беттер Рустенова 35-39, 39-41, 41-42 беттер Исанов 96-97, 97-98 беттер Кредит сағат 10 Семинар 5 Тақырыбы: Жергілікті халықты қорғайтын ұжымдық құрылыстар Мазмұны: 1. Панахана, оның ролі, құрылысы 2. Радиацияға қарсы паналар, олардың құрылыс ерекшелігі 3. Халықты панаханаға кіргізу тəртібі жəне онда тəртіпке қойылатын талаптар 4. Қарапайым типтегі панаханалар СОӨЖ 10: Ядролық жарылыстағы жəне басқа апаттардағы болатын зардаптар СӨЖ 10: Ұжымдық қорғау шаралары 1. Арпабеков 105-119 беттер 2. Рустенова 35-42 беттер 3. Исанов 96-98 беттер Апта 6 Кредит сағат 11 Дəріс 6 Тақырыбы: Жеке қорғаныс құралдары Дəріс мазмұны: 1. Газқағарлар, оның жіктелуі, құрылысы 2. Респираторлар, мақталы-дəкелі таңғыштар 3. Қорғаныс киімдерінің жіктелуі мен маңызы 4. Жеке қорғаныстың медициналық құралдары ( ЖА-2, ЖЗП-8) СОӨЖ 11: Көлік жүйесімен байланысты туындайтын экстремальдық жағдайлар СӨЖ 11: Адамдарды жаппай қыру қаруларынан қорғау жəне оның салдарын жою 1. Рустенова 42-53, 53-56, 56-60 беттер 2. Исанов 90-100, 101-103 беттер 3. Приходько 95-100 беттер Кредит сағат 12 Семинар 6 Тақырыбы: Жеке қорғаныс құралдары Мазмұны: 1. Газқағарлардың құрылысы мен оларды кию ережелері (ГП-5, ГП-7т.б.) 2. Респираторлар, жеке таңғыштар 3. Теріні қорғау құралдары 4. Медициналық қорғаныс құралдары СОӨЖ 12: Ұяшық бойынша жеке аптечканың құрылысы (препараттардың саны мен аталуы жəне пайдалану ерекшелігі) СӨЖ 12: Қорғаныс киімдерінің жіктелуі мен маңызы 1. Рустенова 42-60 беттер 2. Исанов 98-103 беттер 3. Приходько 95-100 беттер
Апта 7 Кредит сағат 13 Дəріс 7 Тақырыбы: Жəндіктер, жануарлар жəне өсімдіктер уымен уланған кездегі алғашқы көмек Дəріс мазмұны: 1. Уланудың жіктелуі жəне интоксикация белгілері 2. Улы жəндікер шаққан кездегі алғашқы көмек 3. Жылан шаққандағы алғашқы көмек 4. Құтырған жануарлар тістеген кездегі алғашқы көмек 5. Жалпы уланған кездегі алғашқы көмек СОӨЖ 13: Саңырауқұлақтармен уланған кездегі алғашқы көмек СӨЖ 13: Ит қапқандағы алғашқы көмек 1. Исанов 258-261,248-254 беттер 2. Приходько 148-149, 144-146 беттер Кредит 14 Семинар 7: Тақырыбы: Өсімдіктер мен жануарлармен уланған кездегі жəне жəндіктер шаққан кездегі алғашқы көмек көрсету шаралары Мазмұны: 1. Уланудың жіктелуі 2. Уланған кездегі алғашқы көмек 3. Жылан шаққан кездегі алғашқы көмек 4. Өсімдіктермен уланған кездегі алғашқы көмек 5. Сарышаян, кене шаққан кездегі алғашқы көмек СОӨЖ 14: Өсімдіктермен уланған кездегі алғашқы көмек СӨЖ 14: Сарышаян, кене шаққан кездегі алғашқы көмек 1. Рустенова 248-261 беттер 2. Исанов 144-149 беттер 3. Приходько 311-316 беттер Апта 8 Кредит сағат 15 Дəріс 8 Тақырыбы: Медициналық білім негіздері Дəріс мазмұны: 1. Алғашқы медициналық көмектің мақсаты 2. Медициналық аптечка 3. Зақымданғандарды тасмалдау СОӨЖ 15: Медициналық аптечка СӨЖ 15: Зақымданғандарды тасымалдау 1. Рустенова 248-261 беттер 2. Исанов 144-149 беттер 3. Приходько 311-316 беттер Кредит сағат 16 Семинар 8 Тақырыбы: Таңғышты дұрыс салу əдістері
Мазмұны: 1. Таңғыш салудың жалпы ережесі 2. Дененің кейбір бөліктеріне, мүшелеріне таңғыш салу əдістері (бас, кеуде жасушысы, жамбас, буындар жəне т.б.) СОӨЖ 15: Медициналық аптечка СӨЖ 15: Зақымданғандарды тасымалдау 1. Рустенова 248-261 беттер 2. Исанов 144-149 беттер 3. Приходько 311-316 беттер Апта 9 Кредит сағат 17 Дəріс 9 Тақырыбы: Өмір жəне өлім белгілері.адамды қайта тірілту əдістері. Дəріс мазмұны: 1. Кома, коллапс, талма кезіндгі алғашқы көмек 2. Биологиялық жəне клиникалық өлім түсінігі 3. Жүрек жұмысын қалпына келтіру жəне өкпеге қолдан тыныс алу шараларын жасау əдістері 4. Тұншығу жəне суға кету СОӨЖ 17: Жүрекке жанама массаж жасау əдістері СӨЖ 17: Қаладағы экстремальды жағдайлар 1. Рустенова 248-261 беттер 2. Исанов 144-149 беттер 3. Приходько 311-316 беттер Кредит сағат 18 Семинар 9 Тақырыбы: Өмір жəне өлім белгілері. Реанимациялық көмек. Мазмұны: 1. Кома, коллапс кезіндегі алғашқы көмек 2. Биологиялық жəне клиникалық өлім белгілері 3. Жүрекке жанама массаж жасау əдістері 4. Қолдан тыныс алдыру əдістері СОӨЖ 18: Қолдан тыныс алдыру əдістері СӨЖ 18: Əуеден шабуыл, химиялық, радиациялық, биологиялық зақымдану қауіпі туғандағы қимылдар Əдебиетер: 1.Рустенова 264-267 2. Арпабеков 201-207 Апта 10 Кредит сағат 19 Дəріс 10 Тақырыбы: Жарақаттар (бас, кеуде, іш) Дəріс мазмұны: 1. Жарақаттардың жіктелуі 2. Бас, кеуде жəне іш жарақаттары 3. Жарақаттық шок СОӨЖ 19: Дəрігер келгенге дейін талықсу кезінде сырқатқа жəрдем көрсету
СӨЖ 19: Жарақаттың түрлері 1.Арпабеков 148-151,161 2. Рустенова 189-190, 219,224-232, 233 б. Кредит сағат 20 Семинар 10 Тақырыбы: Жарақаттар 1. Бас жəне кеуде жарақаты кезіндегі алғашқы көмек 2. Жарақаттық шок 3. Жарақат кезіндегі алғашқы көмек принциптері 4. Жарақат токсикозы СОӨЖ 20: Естен тану кезінде көрсетілетін көмектер СӨЖ 20: Буынның шығуы 1.Арпабеков 171-178 2.Рустенова 189-190,219-224-232,233 Апта 11 Кредит сағат 21 Дəріс 11 Тақырыбы: Жаралар Дəріс мазмұны: 1. Жаралар, олардың жіктелуі 2. Жара кезіндегі алғашқы көмек шаралары 3. Асептика, антисептика СОӨЖ 21: Жараға инфекция түсіп асқынуы СӨЖ 21: Адамдарды санитарлық тазалаудан өткізу жолдары 1. Арпабеков 140-150 беттер 2. Рустенова 189-190, 219, 224-232,233 3. Исаин 343-346,325-326 Кредит сағат 22 Семинар 11 Тақырыбы: Жаралар Мазмұны: 1. Жаралардың жіктелуі 2. Инфекциялы жаралар 3. Жара кезіндегі алғашқы көмек 4. Жараны өңдеу құралдары, таңғыш материалдары СОӨЖ 22: Жарақат алған адамды тасымалдау жұмысы СӨЖ 22: Толық немесе жартылай санитарлық тазалау 1. Рустенова 189-190, 219, 224-232 2. Арпабеков 148-151, 161 Апта 12 Кредит сағат 23 Дəріс 12 Тақырыбы: Қансырау. Қан тоқтату. Дəріс мазмұны:
1. Қансыраудың түрлері 2. Қанды уақытша тоқтату əдістері 3. Ақырғы тоқтату əдістері 4. Ішкі қансырау белгілері, ондағы іс-əрекет СОӨЖ 23: Қан ағысы СӨЖ 23: Инфаркт 1. Арпабеков 195-205 беттер 2. Рустенова 182-189 беттер Кредит сағат 24 Семинар 12 Тақырыбы: Қансырау кезіндегі алғашқы көмек Мазмұны: 1. Қансырау типтері 2. Қан кетудің қауіпі. Қан құю. 3. Уақытша қан тоқтату əдістері: қысып тұратын таңғыш, стандартты күйдіргі жəне қолда бар заттар, тамырды саусақпен басу СОӨЖ 24: Қан құю туралы түсінік СӨЖ 24: Суға батқан адамға көмек көрсету 1. Арпабеков 195-205 бет 2. Рустенова 182-189 Апта 13 Кредит сағат 25 Дəріс 13 Тақырыбы: Тірек-қимыл аппараттарының жарақаты Дəріс мазмұны: 1. Шеміршектің созылуы, соғып алу 2. Буынның шығуы 3. Сынықтар жіктелуі жəне оларға сипаттама 4. Иммобилизация түсінігі СОӨЖ 25: Балалар жарақатының себептері СӨЖ 25: Ашық жəне жабық сынықтар 1. Арпабеков 167-195 беттер 2. Рустенова 203 бет Кредит сағат 26 Семинар 13 Тақырыбы: Тірек-қимыл аппараты жарақаты кезіндегі алғашқы көмек Мазмұны: 1. Буын шыққан кездегі алғашқы көмек 2. Шендеуіштің түрлері, оларды салу əдістері 3. Шеткі мүшелер сынған кездегі алғашқы көмек 4. Бұғана сынған кездегі алғашқы көмек СОӨЖ 26: Буын шыққан кездегі алғашқы көмек СОӨЖ 26: Бұғана сынған кездегі алғашқы көмек 1. Арпабеков 167-195 беттер 2. Рустенова 203 бет
Апта 14 Кредит сағат 27 Дəріс 14 Тақырыбы: Термиялық жарақаттар Дəріс мазмұны: 1. Термиялық жарақат: күйік жəне үсік 2. Күйік жəне үсік болған кездегі алғашқы көмек 3. Жылу соққанда жəне күн тиген кездегі алғашқы көмек 4. Электр тогы соққанда жəне найзағай тигендегі алғашқы көмек СОӨЖ 27: Күйік жəне үсік болған кездегі алғашқы көмек СОӨЖ 27: Таңғыш қою тəртібі 1. Арпабеков 203-213 беттер 2. Рустенова 203 бет Кредит сағат 28 Семинар 14 Тақырыбы: Термиялық жарақат кезіндегі алғашқы көмек Мазмұны: 1. Күйік деңгейлері 2. Күйік ауруы 3. Үсік деңгейлері 4. Күн тию жəне жылу соғу белгілері СОӨЖ 28: Күйдіргі қою тəртібі СОӨЖ 28: Жеке таңғыш пакетті пайдалану ережесі 1. Арпабеков 203-213 2. Рустенова 203 Апта 15 Кредит сағат 29 Дəріс 15 Тақырыбы: Аса қауіпті мəнді аурулар Дəріс мазмұны: 1. Қазақстандағы мəнді аса қауіпті аурулардың түрлері. Оба, туберкулез аурулары жəне оның алдын алу шаралары 2. Жыныстық қатынастан туындайтын аурулардың көп таралған түрлері. СПИД, мерез, соз ауруларының алдын алу шаралары СОӨЖ 29: СПИД ауруы, таралу жолдары, белгілері СОӨЖ 29: Гигиеналық білім беру жəне тəрбиелеу 1. Арпабеков 220-238 беттер 2. Рустенова 305 бет Кредит сағат 30 Семинар 15 Тақырыбы: Салауатты өмір салтының негіздері Мазмұны: 1. Тұрмыс үй жəне мекеме гигиенасы 2. Медициналық белсенділік 3. Шылым шегудің адамның ақыл-ойына жəне физикалық қабілеттілігіне əсері
4. Наркоманияның клиникалық белгілері СОӨЖ 30: Экология жəне денсаулық СОӨЖ 30: Таксикомания 1. Арпабеков 220-238 беттер 2. Рустенова 298-304 беттер Оқу əдебиеттері: Негізгі əдебиеттер тізімі: 1. Арпабеков «Өмір тіршілік қауіпсіздігі» Алматы,2004 2. Рустенова «Безопасность жизнедеятельности» Уральск, 2003 3. Исанов «Основы безопасности жизнедеятельности» Алматы,1999 4. Приходько «Основы безопасности жизнедеятельности» Алматы,2000 Қосымша əдебиеттер тізімі: 1.Атаманюк «Гражданская оборона» 1996 2.Белова «Безопасность жизнедеятельности» 3.Дашков «Безопасность Жизнедеятельности» Москва,2000 4.Дашков «Безопасность жизнедеятельности»москва,1999 5.Николаев «Гражданская оборона» 6.Латчук «Безопасность жизнедеятельности»1998 7.Журнал: «Основы безопасности жизнедеятельности» 8.Жайырманов «Қауіпсіздік негіздері» Алматы,2004 9.Журнал: «Төтенше жағдайлар жəне Азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдардың ақпараттық əдістемелік жоспары»алматы,2001 10.Мырзабеков «Жазатайым жарақат алсаңыз»алматы,2001 11Бубнов В.Г., БубноваН.В. «Оказание экстренной помощи до прибытия врача» М,2004 12.Г.Н.Кириллова «Личная безопасность в черезвычайных ситуациях» М,2001 13.Курсаколв А.В,Одинцов Л.Г. «Посикова- спасательные работы в условиях наводнения» М,2002 14.В.В.Шаховец,А.В.Виноградов «Первая медицинская помощ в черезвычайных ситуациях» М,2003 15.И.Ф.Богоявленский «Оказание первой медицинской, первой реанимационной помощи на месте происшествия и в очагах черезвычайных ситуаций» С-П,2003 16.Г.Н.Кириллова «Безопасность и защита населения в черезвычайных сутуациях»м,2003 4.Литература - список рекомендованной основной и дополнительной литературы, адреса Web-сайтов в сети Интернет с информацией, необходимой для обучения с аннотацией каждого ресурса 17.http://www.seminis.ru/resear 18.http://botanical_dictionary.academic.ru198.http://www.mega-press.ru/item.3 19.http://yadyra.ru/fitopatol 20.http://kievgrape.blo
5.ПƏН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖƏНЕ ТАПСЫРУ Жұмыс түрі Тапсырман ың мақсаты мен мазмұны Ұсынылатын əдебиеттер Орындау мерзімі жəне тапсыру уақыты (аптасы) Балл Бақылау түрі 1. 2. 3. Сабаққа қатысуы Семинар сұрақтарына жауап беру Сабақтағы белсенділік Дəріс, семинар сабақтарға қатысу Ойлау қабылетін тексеру Ойлау қабылетін тексеру 4. Жеке тапсырма Білімді бағалау, талдау жəне танымдық қабілеттерін арттыру Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер 1-15 апта 100 Дəрістер бойынша мағлұматтард ы қайталау 1-15 апта 100 Семинарды уақытылы орындау, сұрақтарды кең қамту 1-15 апта 100 Семинар, ОЖСӨЖ-ын уақытылы орындау, сұрақтарды кең қамту 8, 15 апта 100 Кесте толтыру, сұрақтарға жауап беру 5. Тірек конспектісі 6. Пікірталас ОЖСӨЖ тапсырмаларын орындау Талдау жəне танымдық қабілеттерін арттыру өз ойын нақтаылай білуге, сөз мəнеріне, талқылауға үйрену Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер 9,12 100 Тақырыптар бойынша негізгі түсініктерді конпектілеу 6,11,15 100 Талқылау, ойын
7. Реферат Тақырып бойынша негізгі баяндама 8. Презентация дайындау, интернеттен жаңа материалдарме н танысу Интерактивт і əдістерді пайдалану, компьтерме н жұмыстану 10. Коллоквиум Білімді бағалау, тексеру 11. Микротестілеу Білімді бағалау, тексеру 12. Емтихан Білімді бағалау, тексеру Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер Негізгі жəне қосымша əдебиеттер тізіміндегі əдебиеттер 8,15 100 Реферат жəне баяндама 6,13-7,10 100 Проектор арқылы баяндау 7,14 100 Сұрақтарға жауап беру 8,15 100 Тест сұрақтарына жауап беру 100 Тест сұрақтарына жауап беру 6. Пəн бойынша дəрістердің конспектісі Дəріс 1 Тақырыбы: Курстың теориялық негіздері Қауіпсіздік, қауіп-қатер түсінігі жəне оның жіктелуі. Қауіпсіздік сыртқы жəне ішкі қатерден қорғайтын тірі организмнің қажетті шарасы. Қауіп-қатер ортаның қуат жағдайымен, адамдардың іс-əрекетімен тығыз байланысты құбылыс, ол қоршаған ортаға үлкен зардабын, зиянын тигізетін құбылыс, процесс, уақиға. Құбылыстарды жіктеумен жəне жүйелеумен айналысатын ғылымды таксономия деп атайды. Қауіп қатер шыққан тегі бойынша бірнешеге жіктеледі: табиғи, техногендік, антропогендік, экологиялық, биологиялық. Өмір сүру ортасының антропогендік қауіп-қатері. Антропогендік қауіп
адамдардың шаруашылық іс-əрекетінің жəне өзі құрған обьектілерінің жұмысының нəтижесінде пайда болады да əрі адамдардың денсаулығына жəне өмір сүру ортасына кері əсерін тигізеді. Өмір сүру ортасына адам іс-əрекетінің кері əсер етуінің негізгі факторларына атмосфералық ауаның ластануы жатады. Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер қатарына өнеркəсіп орындарының кейбір салалары, автокөлік, жылу энергетикасы жатады. Атмосферадағы қоспалардың жəне олардың қозғалысы екінші деңгейдегі өте улы қосылыстардың пайда болуына əкеліп соғады: қара түтін (смог), қышқыл жаңбыр, озон қабатын бұзатын қосындылар. Қауіпсіздік Қауіп-қатер Шыгу тегіне қарай əрекет сипатына қарай Жинақталған орнына қарай Уақыты бойынша 1. АҚ жүйесінің құрылымы мен міндеттері. Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылу тарихы. 1920 жылдары жергілікті əуе шабуылынан қорғану жүйесі құрылды. Кеңестер одағында ХƏҚЖ 1961 жылы Азаматтық қорғаныс деп өзгертілді. Азаматтық қорғаныстың негізгі мақсаты əр түрлі төтенше жағдайларда халықты қорғау, адамдардың өмірін сақтап қалу, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жəне халықтың еңбегімен жасалған барлық байлықты сақтап қалу. Азаматтық қорғаныс міндеттері. Азаматтық қорғаныстың басқару орындары. Азаматтық қорғаныстың негізгі күштері. 2. ТЖ жөніндегі Қазақстан республикасы заңдарының маңызы. Қазақстан Республикасында ТЖ жөнінде бірнеше заңдар қабылданған: 1. «Табиғи жəне техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» 2. «Авариялық құтқару қызметі жəне құтқарушылардың мəртебесі туралы» 3. «Азаматтық қорғаныс туралы» 4. «Өрт қауіпсіздігі түралы» 5. «Төтенше жағдайлардағы құқықтық тəртіп туралы» 6. «Радиациялық қауіпсіздік туралы» Дəріс 2 Тақырыбы: Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
Төтенше жағдай дегеніміз табиғат немесе өндіріс аптаттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін əдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын жəне адам күшін талап ететін жағдай. Зілзала бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы. Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпалықтар келтірер залалы мол төтенше оқиға. Қазақстан Республикасында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт. Жер сілкінісі кенеттен пайда болады жəне қас қағым сəтте өтеді. Жер сілкінісі бұл жер қыртысында немесе мантияның үстңгі бөлігінде кенеттен пайда болған қозғалыс пен жарылыс нəтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жар астының қозғалысы. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса жер сілкіністері болып тұрады. Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді. Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады. Жер сілкінісінің жойқын күші оның əсерінен болатын апаттар көпшілікке мəлім. Қазақстанның 450 мың шаршы шақырым аумағында жер сілкіну қаупі бар. Бұл аймақта 6 миллионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары орналасқан. Жер сілкінісінің жанама шығыны да орасан зор: өндірістік циклдің уақытша тоқтауы, еңбек ресурстарының зардапты жоюға тартылуы жəне т.б. Сел тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі жəне тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын. Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, морнеді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нəтижесінен пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел əдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген толқындар мен 10 м/с жəне одан көп жылдамдықпен қозғалады. Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен жəне Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады. Қар көшкіні бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай жылдам лықсуы. Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағы қар көшкіні қаупіне ұшырайды. Қазақстанда қар көшкіні қалың қар көп жауатын жəне қолайлы геоморфологиялық жəне топырақтық-ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-Шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында болып жатады. Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол негізінен қардың түсуі мен күннің жылуына байланысты, қар көшкіні болатын ең қауіпті кезең қараша-сəуір,ал биік тауда қазанмамыр. Опырылмалар ауырлық күшінің əсерімен ылғалды топырақ массасының төмен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы жəне жартастардағы жекелеген жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы. Опырылмалар Қазақстанның барлық таулы аудандарында болып тұрады. Олардың пайда болу себептері жер үсті жəне жер асты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Опырылмалар жылдың кез-келген уақытында, əдетте, тіктігі 19 градусқа жуық жарларда болады. Ірі опырылмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді. Қар басу табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан бірнеше тəулікке дейін жауған қалың қардың əсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады, ал кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне жəне материалдық құндылықтарының жойылуына
əкеліп соғады. Қардың басуы, боран туралы хабар болған бойда, уақыт болса кедергілер орнатылады. Жолдың ғимараттың шетіне желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр қалқан, қар тосқауылы қойылады. Дауыл жойқын күші бар жəне едəуір созылатын, 30м/с жылдамдықпен соғатын жел. Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайында пайда болып, атмосферадағы тепе-теңдіктің өте жоғары жылдамдықпен аяқ астынан бұзылуы əсер етеді. Дауыл өзінің алапат күшімен инженерлік ғимараттарға жер сілкінісінен кем əсер етпейді. Шаңдақ дауыл- бұлкүшті жел салдарынан шаңның, құмның, топырақтың, тұздың жəне көлемі 1мм аз басқа да бөліктердің ауаға көтерілуі. Қазақстан аумағында шаңдақ дауыл сəуір, мамыр жəне қыркүйек айларында жиі байқалады. Су басуы өзен, көл немесе теңіз суының деңгейінің көтеріліп, жердің белгілі бір бөлігініңсу астында қалуы. Ол елді мекендердің су астына қалуына, адам мен малдың өлім-жітіміне алып келеді. Көптеген су басудың негізгі себептеріне нөсер жаңбыр жаууы, қардың, мұздықтардың үздіксіз еруі жатады. Сырғымалар, бөгеттерден, тоғандардың кенет бұзылуынан пайда болатын су басу өте қауіпті болады. Табиғи өрттер. Қазақстан Республикасында табиғи өрттердің негізгі түрлері ландшафтты өрттер орман, орманды дала жəне дала өрттері болып бөлінеді. Ормандағы өртті сөндірудің негізгі жолы суды пайдалану, ал ол мүмкін болмаған жағдайда өртті қолда бар құралдармен сөндіруге күш салады. Мысалы, отты топырақпен көму, оттың шоғын бұтамен жанып кеткен жерге қарай сыпыру, қарсы от қою, киізді пайдалану т.с.с. Ормандағы өрттердің 80 пайызы халықтың еңбек немесе демалыс орындарында өрт қауіпсіздігі шараларын бұзуынан, сондай-ақ орманда ақаулы техниканы пайдалану нəтижесінде болады. Өрт адамдарға психологиялық тұрғыдан үлкен əсер етеді. Дəріс 3 Тақырыбы: Техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар жəне онда көмек көрсетуді ұйымдастыру 1. Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар 2. Өте улы заттартаралатын апаттардыңтүрлері 3. Əсері күшті улы заттар 1. Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар деп адамдардың өз қолдарымен жасалып жатқан апаттар мен қирауларды айтады. Оның түрлері: Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыттарда, шахталарда, т.с.с.) Көлік жүйесіндегі апаттар. Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұнай, газ құбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде жəне т.с.с.) Себептері: Ғылыми-техникалық прогрестің тез дамуынан, өндіріс, құрылыс, таукен байлығын өндіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты іс-əрекеттер жүргізіліп жатыр. Мұндай қарқынды даму экономикаға əсер еткенімен, экологиялық апатқаəкеліп соғу қаупі де туындап отырады. А Апаттың тағы бір себептері улы, тез тұтанғыш, жарылғыш заттарды сақтау, тасымалдау ережелердің сақталу-сақталмауы, оларменжұмыс істеудегі қателіктергежол берілуі жатады. Апаттың тағы бір өте қауіптілігі күшті улы заттардың ауаға тарап кетуі. Осындай өрттен шыққан қалың түтіндегі улы заттар ауаға көтеріледі де жерге жайылып қонады. Əсіресе полиэтилен, полистирол сияқты материалдардың жануы адам, жан-жануар, құстар жəне т.б. өміріне өте қауіпті. 2. Химиялық объектілерде болған апаттар аса қатерлі апаттардың қатарына жатады. Себебі ондай апаттар адамдарды, жан-жануарлард, өсімдік əлемін жаппай жоятын улы заттар шығуымен сипатталады.
Улы затпен зақымдаудың бірнеше ерекшеліктері бар: Аз уақыт ішінде жаппай улауға болады; Ауа, жер кеңістігінде үлкен аумақта улай алады; Аэрозоль, бу түріндеқорғануы нашар үйлерге, бөлмелерге кіріп кетеді; Əртүрлі жағдайда, əртүрлі орындардаұзақ сақталуы мүмкін. Улы заттармен зақымданудың жолдары: Уланған ауамен демалғанда; Улы тамшылардың теріге не көзге тиюі; Уланған азық-түлікті не суды пайдаланғанда. Улы заттардың ішіндегі көп кездесетіні əрі қатерлісі хлор мен аммиак. Хлор ауадан екі есе ауыр, сондықтан хлор бұлты жер бауырлап ұшады. Оның қайнау температурасы - 34,6С, яғни хлор қыс мезгілінде де газ түрінде қала береді. Суда жақсы ериді, Өндірістің түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Ауыз сулар мен ағын суларды тазарту, зиянсыздандыруға қолданылады. Адамдардың тыныс алу жолдарын зақымдайды жəне өкпені ісіндіреді. Ал мөлшері көп болғанда 5-25 минут ішінде адам өледі. Алғашқы көмек: противогаз кигізу керек, ол аймақтан адамды тез арада таза ауаға шығарып, оттегімендемалдырған жөн. Тыныс алу жолдары зақымданғанда нашатыр спиртін иіскеткен дұрыс. Көзін, мұрнын, аузын 2 пайыздық сода ерітіндісімен жуған дұрыс. Аммиак нашатыр тəрізді өткір иісі бар түссіз газ. Суда жақсы ериді. Аммиактың ауамен араласқан түрі (1:3 мөлшерде) қопарылыс жасауға қабілетті. Адамның тыныс алу мүшелеріне, көзіне қатты əсер етеді. Аммиактың жоғары концентрациясы адамның нерв жүйесіне қатты əсер етеді. Аммиактың ауаға таралғандығы туралы хабар болғанда өзіңіз тұратын үйіңіздің не жұмыс бөлмеңіздің есік-терезесін, саңылауларды ылғал матамен, мақтамен тығыздап жабу керек, газ, электр жүйелерін тез ажырату қажет. Өндірісте арнайы противогаздарды пайдаланады, мақтадан жасалған ауыз жапқыш 100 минутқа дейін көптеген улы заттардан өміріңізді сақтайды. Егер болмаған жағдайда дəкені, мақтаны сулап, сол арқылы демалу керек. Аммиактың буымен уланған адамды ол жерден тез алып шығып, оған сірке қышқылының ерітіндісін немесе судың жылы буын иіскету керек. Зақымданған жерді химиялық пакеттегі ерітіндімен сүртеді немесе сабынды сумен жақсылап жуады. 3. Əсері күшті улы заттар (ƏКУЗ) шаруашылық мақсатта қолданылатын зат, оларды қалай болса солай сақтау немесе төгілуі адамдардың жаппай улануына алып келуі мүмкін. ƏКУЗ жабық ыдыста қысыммен сақталады, ыдыс қирағаннан кейін қысым атмосфера қысымына дейін төмендейді. ƏКУЗ қайнайды жəне атмосфераға газ немесе бу түрінде бөлінеді. Олар үлкен қашықтыққа таралады. Сондықтан химиялық қауіпті объектіге жақын тұратын халық онда қандай ƏКУЗ-дың пайдаланатындығын білуге тиіс. ƏКУЗ төгілге кезде көрсетілетін немесе істелінетін іс-əрекеттер: Хлор төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу қажет: а) егер сіз төменгі қабаттағы пəтерде болсаңыз жоғарғы қабатқа көтеріліңіз; б) егер сіз көшеде (далада) болсаңыз, биіктеу жерге шығыңыз. Аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары көтеріледі, яғни төмен жерлерді таңдау қажет (жертөле). Химиялық зақымдау туралы дабылды естіген бойда жеке қорғаныс құралдарын тез киіп, өзіңіз тұрған ғимаратты жабыңыз; - Есік пен терезені жақсылап қымтаңыз; - Ондағы саңылауды шүберекпен, жапсырғышпен, пленкамен немесе ылғал қағазбен жабыңыз. Егер дабыл сіз көшеде келе жатқан кезде берілсе, ықтимал зақымдану аумағынан шығып, желге қарай жүріңіз. Тыныс органдарын қорғау үшін тыныс органдары аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен жəне басқа улы заттардан 30-100 минут бойы қорғайтын противогаздар кию керек. Егер противогаздар жоқ болса, тыныс органдарын қорғау үшін ауыз суының 2% (хлор төгілген кезде) жəне лимон немесе бор
қышқылыныңы 5% (аммиак төгілген кезде) ерітіндісімен шайылған кез келген матаны пайдаланыңыз. Дəріс 4 Тақырыбы: Ядролық қарудың жарылыс ошақтары Ядролық қару - өзінің талқандау күші бойынша ең күшті қару түрінің бірі, жаппай қыру қаруларының қатарына кіреді. Оның құрамына əртүрлі ядролық қару-жарақтар (ракеталар мен торпедалардың бөліктері, авиациялық бомбалар, артиллериялық снарядтар жəне ядролық қуатты құрылғылармен жасақталған миналар), басқару құралдар мен оларды нақты мақсат етілген жерге жеткізетін құралдар (тасымалдаушылар) кіреді. Сипатына қарай жарылыстар əуе, су үсті, жер үсті, су асты жəне жер асты болуы мүмкін. Ядролық жарылыс қас-қағым сəтте адамдарды, ашық тұрған техникаларды, құрылғылар мен əртүрлі материалды құралдарды талқандап, істен шығарады. Жарылыс болған жерді центр, ал оның жер (су) бетіндегі проекциясын эпицентр деп атайды. Ауада болатын жарылыстар жер бетіне жанаспайтын бұлт қабатын түзеді. Қару-жарақтың қуатына қарай ол бірнеше жүздеген метрден бірнеше километрге дейінгі биіктікте болуы мүмкін. Жер немесе су үсті жарылыстары жер (су) беткі бөлігінде, оның бұлттары жер (су) бетіне жанасатындай биіктікте болады. Зақымдаушы радиусы ауа жарылыстарына қарағанда шамамен 20 пайызға кем болады. Жер (су) үсті жарылыстарының негізгі ерекшелігі жарылыс болған жергілікті жерді радиоактивті заттармен қатты зақымдайды. Жер (су) асты жарылыстары деп жер (су) астында болған жарылыстарды атайды. Жер асты жарылыстарының негізгі талқандаушы факторы топырақ қабаттарынданемесе суда таралатын қысым толқындары. Ядролық қарудың негізгі талқандаушы факторлары: соққы толқын, жарықты сəуле бөлу, өткіш радиация, төңіректің радиактивті элементтермен ластануы, электро-магниттік импульс. Соққы толқын ауаның бірден қысылысынан пайда болады жəне дыбыс жылдамдығынан жоғары жылдамдықпен тарайды. Соққы толқынының пайда болуы көзі жарылыстың ортасында өте жоғары қысымның пайда болуы. Адамдар соққы толқынынан тек арнайы панаханаларға, шұңқырларға т.с.с. таса жерлерге жасырынп, сақтанады. Соққы толқын өзінің жойқын күшіне байланысты жолындағының бəрін қиратын талқандайды. Оның күші эпицентрден қашықтаған сайын əлсірей береді. Жарықты сəуле бөлу ядролық қарудың жарылысының əсерінен пайда болады. Оның құрамында ультракүлгін, инфрақызыл жəне көрінетін сəулелер болады. Бұлардың ішіндегі қауіптісі инфрақызыл сəулелер. Жарықты сəуле бөлу үлкен өрттердің пайда болуына əсер етеді, адамдар күйеді, көзді жандырып жібереді. Өткір радиация гамма-сəуленің жəне нейтрондардың ағымы. Ядролық жарылыстың нəтижесінде, оның айналасына жоғары көтеріліп бұлт құраған радиоактивті заттар жерге түсіп, айналаны, суды, ауаны радиоактивті заттармен ластайды. Радиоактивті заттар адамдарға екі жолмен əсер етеді: гамма-сəуленің бетта бөлшектермен бөлініп адамның ашық жеріне терісіне қонады, екіншіден олар адамның ішіне өтіп кетеді. Осыдан адамдар əртүрлі сəуле ауруына шалдығады. Егер теріге радиоактивті заттар көп қонса, адамдар радиоактивті күйік алуы мүмкін. Ішке түскен радиоактивті заттар қан арқылы адам бойына толық тарайды. Радиоактивті заттардан арнайы панаханалар ғана сақтайды. Электрлік магниттік импульс жарылыстан кейін жəне магниттік алаңның пайда болуына əсер етеді. Мұндай алаңның көлемі бірнеше мыңдаған шаршы шақырым аумақ болуы мүмкін, ол жарылыстың қуатына тікелей байланысты. Электрлік магниттік импульс үлкен антенналы өте сезімтал электрондық элементтерді күйдіріп жібереді, приборларды, конденсаторларды, вакуумды қондырғыларды жəне т.с.с. істен шығарады. Бұл фактордың əсерінен байланыс аппараттары, электронды есеп машиналары жарамсыз болып қалады.
Химиялық зақымдану ошағы жəне химиялық улы заттардың ағзаға əсері. Химиялық қару жалпылай улау заттарын қолданатын əскери қару. Улау заттары адамдарды, жан-жануарларды, өсімдіктерді, егіндерді, су қоймаларды қатты зақымдайды.улау заттарын адамға əсері бойынша 6 топқа бөледі. 1. нервтік салдық əсері (зарин, зоман) 2. тері жарасы əсері (иприт, люизит) 3. тұншықтыру əсері (фосген, фифосген) 4. тітіркендіру əсері (хлорпикрин, хлорацетофен) 5. жалпы улау əсері (синильдік қышқыл) 6. психикаға əсері (ВZ) Бактериологиялық қару (биологиялық) бұл арнайы биологиялық құралдармен жабдықталған қару түрі. Бұл қару түрі тіршілік иелерін, ауыл шаруашылық жануарлары мен ауыл шаруашылық дақылдарының егістерін жаппай зақымдауға арналған. Оның талқандаушы күші адамдардың, жануарлардың жəне ауыл шаруашылық дақылдарының ауру қоздырғыштары ауру тудырғыш микробтарды пайдалануға негізделген. Ауру тудырғыш микробтар бұл əртүрлі жұқпалы аурулар туғызатын ұсақ тірі ағзалардың үлкен тобы. Ауру тудырғыш микробтар биологиялық ерекшеліктеріне қарай бактерияларға, вирустарға, риккетсияларға жəне саңырауқұлақтарға жіктеледі. Бактериальды құралдар оба, холера, сібір жарасы, туляремия, бруцеллез жəне т.б. əртүрлі қауіпті ауруларды тудырады. Бактериялар бұлар өсімдік текті бір клеткалы микроағзалар, олар жоғары температура, күн сəулесіне, дезинфекциялаушы заттардың əсеріне барынша тұрақты келеді. Бактериялар класына адамдағы бірқатар аса қауіпті ауру қоздырғыштар жатады (оба, холера, сібір жарасы). Вирустар тек тірі клеткаларда ғана тіршілік етуге жəне көбеюге қабілетті микроағзалар тобы (клеткаішілік паразиттер). Оларға ультракүлгін сəулелер, 60 градустан жоғары температура ғана əсер етеді. Риккетсиялар бактериялар мен вирустар аралығындағы микроағзалар тобы. Олар кептіруге, мұздатуға тұрақты, алайда жоғары температураға жəне дезинфекциялаушы заттарға сезімтал келеді. Саңырауқұлақтар бұлар бір жəне көп клеткалы өсімдік текті микроағзалар. Олардың мұздатуға, кептіруге, күн сəулелерінің əсеріне тұрақтылығы жоғары келеді. Бластомикоз, гистоплазмоз секілді қатерлі ауруларды туғызады. Биологиялық құралдар адамдарды, жануарларды, өсімдіктерді зақымдайтын жұқпалы аурулардың көзі болып табылады. Адам мен жануарларға ортақ ауруларды антропозооноз деп атайды. Эпидемия бұл үлкен территорияларда қысқа уақыт ішінде адамдардың жаппай жұқпалы ауруға шалдығуы. Егер ауру жануарларға қатысты болса, бұл құбылыс эпизоотия, өсімдіктерге эпифитоция деп аталады. Егер жұқпалы ауру түгел материкке таралса пандемия деп аталады. Дəріс 5 Тақырыбы: Ұжымдық қорғаныс құралдары 1. Панахана, оның құрылысы 2. Жылдам тұрғызылатын панаханалар 1. Панаханалар жан-жақты қымталған, радиациялы сəулелердің жолына бөгет бола алатын арнайы салынған баспана. Олардың көмегімен адамдар тіпті қираған панахананың өзінде ұхақ уақыт бола алады, олардың қаіпсіздігі бірнеше тəулік бойы қамтамасыз етіледі. Панахананың кіретін жəне шығатын жерлері болуы керек. Панахана сыйымдылығы отыруға жəне жатуға арналған орындардың санымен анықталады. Шағын панахана дегеніміз 300 адамға дейін, орташасы 300-600 адамдық, үлкені 600-ден астам адамдық.
Бейбіт уақытта панахана олардыңқорғаныс ерекшеліктерін бұзбай, өндірістік жəне шаруашылық-тұрмыстық мақсаттарға пайдаланылуы мүмкін. Панахана мына негізгі талаптарды ескере отырып тұрғызылуға тиіс: адамдарды үздіксіз қабылдап, шығарып салуды қамтамасыз ету мүмкіндігі; панахананың су жайылып кету қаупі бар жерлерге салынбауы; су беру жəне қысымдық канализация желісінен алыс болуы; панахана арқылы транзиттік-инженерлік коммуникацияның өткізілмеуі, апаттық шыға берістер құлаған жағдайда негізгі ғимараттағыдай деңгейде қорғалған кірер жəне шығар жолдардың болуы т.с.с. Панаханада негізі жəнеқосалқы бөлмелер жасау көзделеді. Негізгі бөлмелерге басқару жəне санитарлық бөлмелер жатады. Қосымша желдетілген бөлмелер, санитарлық тораптар, қорғалатын дизель электростанциялары, тамбур шлюздер, қорғалған кіретін жəне шығатын есіктер. Панахананың ішкі бөлімдері бір жасырынушы үшін 1,5м3 кем болмауға тиіс. Жасырынуға арналған бөлме бірнеше бөлікке бөлінуге тиіс, адамдарды орналастыру үшін бір жəне екі ярусты орындықтар немесе панаханада жалпы орынның 20, ал үш ярусты орналасқан кезде 30 құрауға тиіс. Басқару жүйесіне арналған бөлме қосымша электр көзі бар бөлмеге орналасады. Жұмыс істейтін алаң нормасы 2м2 болып белгіленген. Санитарлық бекет (медпункт) сырқаттарды анықтву жəне оқшаулау мақсатында адамдардың денсаулығын тұрақты бақылайды. Ғимараттың санитарлық ахуалын, азықтүлікпен ауыз суының сақталуымен таратылуына санитарлық қадағалау жасайды. Ол ұжымдық дəрі-дəрмектер қобдишасымен жабдықталады. Звенода қорғаныс ғимаратына қызмет көрсететін фельдшер болған жағдайда қосымша фельдшерлік, дəрігерлік қобдишамен жабдықталады. Есіктердің саны панахананың сыйымдылығына байланысты, алайда екеуден аспауға тиіс.сыйымдылығы 300 адамға дейінгі панаханада біркіретін есік ұстауға рұқсат етіледі, алайда екіншісі тоннель түрінде апаттық шығатын есік ретінде қызмет етуі қажет. Кіретін есік жасырынатындардың негізгі тобының қозғалысын ескере отырып, панахананың қарсы жағына орнатылады. Панаханаға өтетін барлық кірер есіктер ол жер арқылы радиоактивтік жəне улағыш заттардың, биологиялық құралдар жəне өрт кезінде жанатын өнімдердің түсуінен қорғайтын тамбурлармен жабдықталуға тиіс. Тамбурдың сыртқы қабырғасына қорғағыш қымталған есік, ішкі қабырғасына қымталған есік орнатылады. Барлық панаханалар кіре беріс пен сыртқыесіктегі көрнекті жерге орналасқан белгілермен таңбаланады, ал панаханаға қарай қозғавлыс бағыты нұсқағышпен көрсетіледі. Панаханаларда адамдар үшін қажетті жағдайда қамтамасыз ететін санитарлық техникалық қондырғыларды (желдеткіш, жылыту, сумен жабдықтау, канализация), сондай-ақ электр мен байланыстың болуы қарастырылады. Панахана желдеткіші əдеттегідей екі режим бойынша қамтамасыз етіледі: таза желдеткіш (1режим) жəне сүзгілік желдеткіш (2режим). Таза желдеткіш режимі кезінде панаханаға берілетін сыртқы ауа радиоактивті шаңнан, ал сүзгілік желдеткіш режимі кезінде улы заттар мен биологиялық құралдардан тазартылады. Жаппай өрт болатын зиянды заттармен қатты ластануы ықтимал жерлердегі панаханаларда ішкі ауа толық оқшауланатын режим қарастырылады (3 режим). Жылу орталығынан панахананы жылыту қарастырылады (ғимараттың жылыту жүйесі). Панаханада сумен жабдықтау мен канализация қалалық жəне объектілік жерлерде жүргізіледі. Панахана ауыз су қоры əрбір адам үшін тəулігіне 3 литр есеппен жасалады. 2. Жылдам тұрғызылатын панаханалар (ЖТП) дер кезінде салынған панаханалардың жеткілікті саны жоқ жағдайда соғыс барысында немесе шабуыл қауіпі кезінде қалалар мен өндіріс объектілерінде салынады. Олар қысқа мерзімді темір бетон
жиналмалы құрылысынан немесе ағаш материалынан жасалынады. Мұндай панахананың сыйымдылығы 50-200кісілік болады. ЖТП типті салынған панахана жасырынатындарға арналған бөлмелермен, сүзгілік желдету қондырғылары, санитарлық тораптар үшін арнайы орындары бар, апаттық су қорымен, кіретін жəне апаттық шығатын есіктермен қамсыздандырылуы тиіс. Сыйымдылығы шағын панаханада санитарлық тораптар мен қалдықтарға арналған ыдыс тамбурда, ал су құйылған ыдыстар жасырынатындар бөлмесінде орналасуға тиіс. ЖТП желдеткіші екі режим бойынша: таза желдеткіш жəне сүзгіш желдеткіш режимімен қамсыздандырылады. Ауа беру үшін əртүрлі желдеткіштер пайдаланылады. Қазіргі қалаларда панахана ретінде ыңғайластыруға болатын сан алуан жер асты ғимараттары бар: метро, көлік немесе жүргіншілер өткелдер, жерасты көлік тұрақтары, кафе, кинотеатрлар, ғимараттар арасындағы жалғағыш тоннельдер. Тау-кен өнеркəсібі дамыған аудандарда адамадарды қорғау үшін тау ұңғымалары пайдаланылады, мұндай жер асты тұрақтары адамдарды радиоактивті сəулелену мен ядролық жарылыстан кейін түскен жауын-шашыннан сенімді қорғай алады. Адамдарды жасыру үшін улы газ бөлінбейтін, ауа температурасының ылғалдылығы онда адамдардың ұзақ болу үшін жеткілікті шекте ұсталатын, ал ыңғайластырылған ғимараттарда топырақ суы баспайтын ұңғымалар жарамды. Бұл ұңғымаларды жабу үшін ағаш есік қойылады. Брезенттен немесе тығыз материалдан жасалынған перде ілінеді, сумен жабдықтаудың, канализация мен жарықтың қарапайым жүйелері жасалынады. Санитарлық тораптар желдетілетін ұңғымаларда орнатылуы мүмкін. Ұңғымаларда адамдар оытартын жəне жататын орындықтар мен нарлар орнатылады. Дəріс 6 Тақырыбы: Жеке қорғаныс құралдары 1. Газқағарлар, оның жіктелуі, құрылысы. 2. Респираторлар, мақталы-дəкелі таңғыштар. 3. Теріні қорғайтын құралдар. 1. Жеке қорғаныс құралдарын үш түрге бөледі: 1. тыныс алу мүшелерін қорғайтын құралдар 2. теріні қорғайтын құралдар. 3. медициналық құралдар. Тыныс алу мүшелерін қорғайтын құралдар (газқағарлар) тек қана улы заттармен жұмыс жасайтын əскерилерге ғана емес, сондай-ақ күшті əсер ететін улы заттарды дайындайтын немесе қолданатын өндіріс орындарында пайдаланылады. Құтқарушылар, уланған жəне қатты түтінді ғимараттарда жұмыс жасайтын өрт сөндірушілер газқағарлар киіп жұмыс жасайды. Өзінің қорғаушы əрекетіне қарай газқағарлар сүзуші жəне айырушы болып жіктеледі. Сүзгілі газқағарларда тыныс алатын ауа улы, күшті əсер ететін заттардан, радиоактивті шаңдардан, бактериальды аэрозольдерден тазартылады. Айырушы газқағарларда тыныстау газқағар ішінде болатын оттегінің қоры есебінен жүзеге асады. Мұндай типті газқағарлар сүзгілі газқағарларды қолдану мүмкін болмаған кездерде (ауадағы оттегі жеткіліксіз болғанда, улы жəне басқа да зиянды заттардың концентрациясы белгісіз болған жағдайда) пайдаланылады. ГП-7 азаматтық газқағары - соңғы үлгідегі модельдердің бірі. Нақты жағдайда ол нервтік-параличтік əсері бар улы заттардан (зарин, зоман, т.б.), жалпы улау əсері бар заттардан (хлорциан, синиль қышқылы), радиоактивті заттардан (радионуклидтер, йодты метил жəне т.б.) 6 сағатқа дейін сенімді қорғайды. Теріге əсер ететін улы заттардың тамшыларынан (иприт) -40 0 С 40 0 С дейінгі температурада 2 сағатқа дейін сақтайды.
ГП-7В газқағары ГП-7 газқағарынан ерекшелігі оның беткі бөлігінде су қабылдауға арналған құрылғысы бар. Маска арқылы резеңке түтік өтеді. Оның бір ұшын аузына салып, екінші жағынан суы бар ыдысқа салып, газқағарды шешпестен су ішуге болады. ГП-7ВМ газқағары ГП-7В газқағарынан ерекшеліге сол, оның маскасында иілген əйнектен тұратын көзілдірікті түйіндері бар. Оның көмегімен оптикалық құралдармен жұмыс істеуге болады. Балалар газқағарлары: ДП-6М (жас жарымнан жоғары жастағы балалар үшін) ДП- 6М типті жеңіл сүзгілі-жұтқыш қорапшадан жəне МД-1 төрт размерлі (1,2,3,4) маскадан тұрады. Ересек балаларға арналған ДП-6 газқағары үлкен размерлі сүзгілі-жұтқыш қорапшадан, ал беттік бөлігі тек 5-ші размерлі МД-1 маскасынан тұрады. ПДФ-7 кіші жəне ересек жастағы балаларға арналған газқағары да ересектерге арналған ГП-5 газқағары секілді сүзгілі-жұтқыш қорапшадан, ал беттік бөлігі барлық 5 размерлі МД-1 маскасынан тұрады. ПДФ-Д газқағары 1,5-7 жасқа дейінгі балаларға арналған. ГП-4У сүзгіш газқағары газқағарлық қорапшадан жəне беттік бөліктен тұрады. Газқағарды сөмкеде алып жүреді. Қорапшада зиянды ластанған ауа тазартылады. ГП-5 газқағары қорапшадан жəне беттік бөліктен тұрады. Комплект құрамына көзілдірік əйнектерін терлеуден сақтайтын терлетпейтін пленкалы қорапша кіреді. ИП-4, ИП-46 айырушы газқағарлары немесе оттекті айырушы газқағарлары тыныс алу органдарын толықтай сыртқы ауадан оқшаулап тастайды. Тыныс алу оттекті баллонан келетін оттек есебінен жүзеге асады. Мұндай газқағарлар улы заттар концентрациясы жоғары болғанда, қоршаған ортадағы ауа мөлшері жеткіліксіз болғанда, көміртек оксидінің концентрациясы жоғары кезде жəне аммиак болған кезде қолданылады. КИП-5, КИП-7, КИП-8 газқағарлары сығылған оттегімен, ал ИП-4, ИП-46 газқағарлары химиялық байланысқан оттегімен жұмыс істейді. 2. Респираторлардың газқағарлардан айырмашылығы құрылысының қарапайымдылығымен, салмағының аздылығымен жəне аз уақытқа қорғай алатындығымен сипатталады. Р-2 респираторы ересек адамдарға арналған, ол синтетикалық материалдардан (пенопласт секілді) жасалған. Салмағы 60 гр. 12 сағатқа дейін қорғай алады. Р-2д модификацияланған респираторы балаларға арналған, өлшемі кіші, үздіксіз 4 сағатқа қорғай алады. Тыныс алу органдарын қорғаудың қарапайым құралдары радиоактивті шаңдардан, бактериальды аэрозольдерден қорғану үшін пайдаланады. Ең қарапайым құрал мақтадəкелі таңғыш. Оны 100х50 см марлі бөлігінен жасайды. Дəкені үстел үстіне жайып ортаңғы бөлігіне мөлшері 30х20 см, қалыңдығы 1-2 см болатын мақтаны тегістеп салып орайды. Балаларға арналған мақта-дəкелі таңғыш үшін 80х40 см болатын дəке бөлігі алынады, ал мақтаның мөлшері 20х15 см етіп алады. Шаңға қарсы маталы маскалар (ПТМ - 1) көзді, тыныс алу органдарын мақтадəкелі таңғыштарға қарағанда жақсы қорғайды. Маскалардың 7 өлшемі бар. Маска мөлшері беттің биіктігіне байланысты. 3. Теріні қорғайтын құралдар. Радиоактивті жəне химиялық зақымдану аймақтарында улы заттардан тек қана тыныс алу органдарын ғана емес, сондай-ақ барлық денені де қорғау қажет. Бұл үшін радиоактивті күшті əсер ететін заттардың, бактериальды құралдардың тері жамылғысына, киім мен аяқ киімге түсуінен қорғайтын арнайы қорғаныш киімдері бар. Оларды арнайы жəне қолда бар құралдар деп жіктейді. Өз кезегінде арнайы құралдар оқшаулаушы (ауа өткізбейтін) жəне сүзгіш (ауа өткізетіндер) болып бөлінеді. Оқшаулаушы арнайы киімдерді улы заттардың тамшысын да, буын да өткізбейтін материалдардан жасайды. Сүзгілі құралдарды арнайы химиялық заттар сіңірілген мақталы-қағазды матадан жасайды. Олар жұқа қабат болып матаның жіптерін қаптайды, ал олардың арасындағы кеңістік бос қалады. Нəтижесінде материалдың ауа өткізгіштігі негізінен сақталып қалады, ал улы жəне зиянды заттардың булары материалдан өтер кезде ұсталып қалады. Бір жағынан нейтрализация жүрсе, бір жағынан сіңірілу (жұтылу) жүреді.